Ko zloupotrebljava Andrića?

U najnovijem Mostu Radija Slobodna Evropa razgovaralo se o krivim tumačenjima Andrića u Srbiji i Bosni i Hercegovini. Sagovornici su bili dva književnika - Saša Ilić iz Beograda i Nedžad Ibrahimović iz Tuzle. Bilo je reči o tome kako nacionalisti u Srbiji i Bosni i Hercegovini čitaju Andrića, da li je Kusturičin Andrićgrad spomenik ili antispomenik Ivi Andriću, zašto pojedini bošnjački intelektualci pripisuju Andriću da je mrzeo islam i muslimane, kako je ratno rukovodstvo Republike Srpske zloupotrebilo jednu rečenicu iz Andrićeve pripovetke “Pismo iz 1920.” da bi opravdalo svoju politiku mržnje, zašto u srpskoj štampi ima mnogo više tekstova o Anrićevom privatnom životu nego o njegovom delu, o šteti koju pogrešna tumačnja nanose velikom piscu, kao i o tome zašto Andrićevo delo prevazilazi okvire nacionalnih književnosti koje ga svojataju.

Omer Karabeg: Kakav je danas tretman Andrića u Srbiji i Bosni i Hercegovini?

Saša Ilić: Moglo bi se reći da je poslednjih decenija Andrić u Srbiji evoluirao od književnika do političkog simbola kojim se danas operiše. Taj simbol je isto toliko bitan u formiranju nacionalnog identiteta kao što je Kosovo ili, možda, Novak Đoković.

Nedžad Ibrahimović: Skoro bih bio slobodan da kažem da u Bosni i Hercegovini tog tretmana više i nema, pošto se Andrić, kao i svi drugi pisci, gotovo više i ne čita. Bosna i Hercegovina je postala nečitalačko društvo. A oni koji čitaju Andrića najčešće ga čitaju pogrešno kao i u Srbiji - u ideološkim, nacionalističkim i ksenofobičnim ključevima.

Omer Karabeg: Šta deca u školi uče o Andriću?

Saša Ilić: Nisam baš toliko upućen u školske programe, mada mogu da kažem da se tamo mogu naći Andrićeva dela poput pripovetke “Aska i vuk“ ili kratkog romana “Prokleta avlija“, s tim što je onaj odlomak iz “Na Drini ćuprije“, koji se u slobodnoj interpretaciji zove ”Danak u krvi“. možda jedan od najprisutnijih tekstova u lektiri za učenike osnovnih škola. Andrić, zapravo, služi kao važan faktor u konstrukciji nacionalnog identiteta. U Srbiji dominira uski rakurs čitanja Andrića u kome se on vezuje za srpski nacionalni mit. Takvu interpretaciju Andrića možemo videti i u encikopedijama i leksikonima.

Nedžad Ibrahimović: Ja čak mislim da nije problem u tome koliko je Andrić zastupljen u školama u Bosni i Hercegovini, već u tome kako se Andrićevo književno djelo interpretira. A intepretira se na način koji je duboko suprotan elementarnim pricipima književne nauke. Ta interpretacija je hermetično zatvorena u prostore vlastitog nacionalnog, religijskog i etničkog ključa. U školama u Federaciji Bosne i Hercegovine Andrić se čita na način za koji su se zalagali mnogi iz bošnjačkog kulturnog i akademskog korpusa, čast izuzecima. To ide dotle da se za čitanje Andrića daju upute nastavnicima i učiteljima kako treba interpretirati Andrića. A treba ga čitati onako kako ga čita, recimo, Rusmir Mahmutćehajić - profesor, akademik i inženjer elektrotehnike. To su čitanja koja čine zlo prije svega samom čitanju, a onda i književnosti. Čitanje kao duhovna disciplina ne može biti omeđeno nikakvim ideologijskim i etničkim okvirima. Ono je duboko subjektivno. Dok čita, čovjek ne treba ispred sebe da ima ni svoju naciju, ni svoju religiju već samog sebe sa svim svojim iskustvima, traumama i strahovima.A Ivo Andrić se danas tako ne čita u Bosni i Hercegovini.

Andrićgrad - antispomenik

Omer Karabeg: U Srbiji postoji Zadužbina Ive Andrića koja dodeljuje i Andrićevu nagradu za književnost. Koliko je ta zadužbina zaslužna za popularizaciju Andrićevih dela?

Saša Ilić: Ta zadužbina je, kao i mnoge druge kulturne institucije u Srbiji, zloupotrebljena. Od institucije, koja je na osnovu zaveštanja Ive Andrića osnovana da promoviše njegovo delo i služi u humane svrhe, Zadužbina se pretvorila u pogon nacionalne politike. Onaj ko prati njen rad mogao je primetiti kako ona restriktivno deluje kada neko iz drugih postjugoslovenskih država hoće da objavi Andrićeva dela ili populariše velikog pisca. Zadužbina se, recimo, usprotivila pokušaju Matice Hrvatske da ustanovi nagradu Ivo Andrić, ali nije imala ništa protiv kada je Kusturica odlučio da u Andrićgradu ustanovi nagradu koja će nositi Andrićevo ime. Ta nagrada je prvi put dodeljena ove godine. Ona je imala megalomanske pretenzije da bude panslavenska, a na kraju je ispalo da su je dobili Matija Bećković za životno delo i Vladimir Kecmanović za roman. Novčani iznos je bio nenormalno visok. Bećković je dobio 25.000, a Kecmanović 15.000 evra.

Omer Karabeg: Najveći spomenik posvećen Andriću je Andrićgrad u Višegradu koji je izgrađen po zamisli reditelja Emira Kusturice, a finasirala ga je vlada Republike Srpske. Koliko taj projekt doprinosi popularizaciji Andrićevih dela?

Nedžad Ibrahimović: Vi ste rekli da je to spomenik, međutim ja bih prije rekao da je to antispomenik. To što je napravljeno u Višegradu nema nikakve veze sa Ivom Andrićem, osim što je u izravnoj vezi sa recentnim čitanjem Ive Andrića od strane srpskih nacionalista. Njihova interpretacija je antipod onome što slušamo od bošnjačkih nacionalista. Dok ga prvi slave i hvale, drugi ga kude, napadaju i denunciraju. Mislim da se Ivo Andrić, onakav kakvog smo ga poznavali iz biografija i tekstova o njemu, iz priča ljudi koji su ga poznavali, vjerovatno okreće u grobu kada vidi šta se sa njegovim imenom i djelom radi. Naravno da Andrićgrad nema nikakve veze niti sa Andrićem, niti sa njegovim književnim djelom, ima samo veze sa novcem. Kultura u Bosni i Hercegovini i uopće kultura na Balkanu ima izravnu vezu sa novcem i privatnim džepovima, u ovom slučaju sa privatnim džepom Emira Kusturice - i pitaj boga koga sve još.

Saša Ilić: Ta utvrda ili kako sam je ja nazvao kamena vojarna zapravo predstavlja političko-militarističko utvrđenje za odbranu nekih političkih “istina“. Ona služi za odbranu srpskog nacionalističkog koncepta. Tu se Andrić zloupotrebljava do kraja, to je, rekao bih, poslednja instanca. Ali možda postoji nešto što još ne znamo. Naime, čuo sam da Kusturica želi da prenese Andrićevu urnu u Andrićgrad - to je paralelni proces koji se odvija zajedno sa operacijom prenošnja Tesline urne iz Muzeja Nikole Tesle u hram Svetog Save. Sve je to deo jedne te iste politike koja datira iz devedesetih godina.

Andrić i Bošnjaci

Omer Karabeg: Gospodine Ibrahimoviću, pomenuli ste da su mnogi bošnjački inetelektualci svojevremeno oštro kritikovali Andrića tvrdeći da je on u svojim delima Bošnjake prikazao u negativnom svetlu. Da li je to stanovište i danas dominatno?

Nedžad Ibrahimović: Takav pristup Andriću je već ušao u metodologiju bošnjačkih nastavnika u osnovnim i srednjim školama. Opet moram reći - čast izuzecima, jer znam nastavnike koji tako ne rade. Ta priča je već završena. Vi ćete slične stavove o Andriću čuti na tribinama koje organizuje bošnjačka zajednica kulture ”Preporod“. Dakle, Andrić je u toj interpretaciji bošnjakomrzac, on je mrzitelj islama i tako dalje. Problem Ive Andrića je problem pisca koji ni svojim književnim djelom, ni svojom privatnom biografijom nije mogao biti smješten unutar jednog nacionalnog i kulturnog konteksta i onda se oko toga dešavaju veliki lomovi. Naši pseudoistraživači koji tragaju za ksenofobijom, nacionalizmom i mržnjom kod Andrića, prije će to naći kod pisaca koji su slavljeni unutar etničkog literarnog kanona, ali se oni njima ne bave, jer su ti pisci nedodirljivi. Naši literarni etnički kanoni su devetnaestovjekovni, oni pripadaju vremenu kada su se formirale nacije. U savremenom svijetu to više nikome nije interesantno. Američka književnost ne poznaje nacionalni kanon, vrlo ga je teško uspostaviti i u britanskoj kulturi i književnosti. Naši etnički kanoni razbijaju balkansku kulturu, a to je zapravo cilj svih ideologija na Balkanu.

Saša Ilić: Ja sam se malo bavio srpskom intelektualnom elitom koja je učestvovala u nacionalističkim projektima i ispostavilo se da je većina tih doktora književnosti, koji su se bavili takozvanom humanistikom, podlegla nacionalističkoj ideologiji. Oni su proizveli gomilu knjiga i tekstova koji u naučnom smislu nemaju vrednost, međutim to je ušlo u školske i fakultetske programe. Mi imamo tumače Andrića poput profesora Jovana Delića koji je bio bitna figura u nacionalističkoj aproprijaciji Andrićevog dela. On je pisao leksikonske odrednice o Andriću za Srpski biografski rečnik i za Srpsku enciklopediju i tu možete pratiti proces nacionalizacije i estradizacije Andrića. Nije bitno šta je on pisao, bitno je da li je nekada rekao da je Srbin, kojim pismom je pisao, šta je radio kao diplomata. Te su stvari odjednom postale jako važne. Državotvorna komponenta se nasilno učitava u Andrića i on postaje politički simbol koji vladajuća elita tretira kao nacionalni kapital.

Pismo iz 1920.

Omer Karabeg: Tokom rata u Bosni i Hercegovini rukovodstvo Republike Srpske je često citiralo jednu rečenicu iz Andrićeve pripovetke “Pismo iz 1920.”. Glavni junak te pripovetke u jednom trenutku izgovara ”Bosna je zemlja mržnje”, pa se to onda tumačilo kao Andrićev stav. Može li se tako tumačiti literarno delo?

Nedžad Ibrahimović: Moram se nasmijati, to su elementarna znanja koja se stiču na prvoj godini studija književnosti. Ne možete poistovjećivati nešto što je fikcija sa nečim što je činjenica. To se naprosto u književnosti ne radi. Poistovjećivanje književnog junaka sa autorom ili još gore autora sa jednom etničkom skupinom ili ideologijom te skupine doista se graniči sa zdravim razumom i te stvari se, nažalost, mogu dešavati samo na našim prostorima.

Omer Karabeg: Postoji još jedno delo Ive Andrića koje, istina, ne pripada literaturi, a koje je često zloupotrebljavano. To je njegova doktorska disertacija na univerzitetu u Gracu koja je napisana na nemačkom, a njen naslov je glasio “Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine”. Andrić toj disertaciji, koja je rađena na brzinu nije pridavao mnogo pažnje. Nije dozvolio da se ona prevede za njegovog života. Ona je objavljena postuhumno i često se koristila kao argument da je Andrić imao negativno mišljenje o islamu i bosanskim muslimanima. Mislite li da pozivanje na tu disertaciju takođe spada u zloupotrebe Ive Andrića?

Saša Ilić: Ta disertacija je tokom devedesetih godina pala na plodno tle. To je, zapravo, bila napalm bomba koju su nacionalisti iskoristili da bi pokazali kako je Andrić bio protiv muslimana, što se apsolutno iz njegovog književnog dela ne može zaključiti. Andrićevo delo je bilo izloženo tolikim manipulacijama i zloupotrebama da je to teško raščistiti i vratiti interpretaciju Andrića u normalne akademske tokove.

Nedžad Ibrahimović: Ja nisam istoričar i ta Andrićeva disertacija ne pripada onome što je predmet mog interesovanja, jer to nije književno djelo. S druge strane, Ivo Andrić kao i bilo koji pisac ima pravo na privatni život, na privatne pogreške i privatna razumjevanja istorijskih procesa. Slažem se sa onim što je kolega Ilić rekao i mogu samo dodati da se ta njegova doktorska disertacija zloupotrebljavala na isti način kao i njegova beletristika.

Omer Karabeg: Zanimljivo je da Hrvatska, koja je nakon raspada Jugoslavije imala rezerve prema Andriću, sve više prihvata velikog pisca. Tako je zagrebačka “Školska knjiga“ pre četiri godine počela objavljivanje sabranih dela Ive Andrića koje je završeno prošle godine.

Nedžad Ibrahimović: Najzaslužniji za to je moj nekadašnji profesor, akademik Krešimir Nemec, koji je svojevremeno održao predavanje u Hrvatskoj akademiji nauka i umjetnosti o tome da je sramota da se Ivo Andrić izbacuje iz hrvatskog literalnog kanona. Nakon toga su stvari počele da se mijenjaju, pa je i na Sveučilištu u Mostaru održan znanstveni skup o Ivi Andriću, ali avaj, tu su se naši vajni akademici bavili pitanjima koju krštenicu ima Ivo Andrić, da li je on doista bio Hrvat, da li je pisao na ijekavici, pa je to onda prevođeno na ekavski, to jeste sa hrvatskog na srpski. Bavili su se, dakle, efemernim pitanjima, a ja bih rekao nacionalističko-ideološkim čitanjem Andrića. Ako se na taj način bavimo Andrićem, a to je način na koji se njime bavi većina akademskih institicija u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji, onda je bolje da se njime i ne bavimo. Ostavio bih to budućim generacijama.

Estradizacija Andrića

Saša Ilić: Sve te rasprave govore o tome koliko se daleko otišlo od ozbiljnog proučavanja Andrićevog dela i koliko je prevladala potpuna politizacija i estradizacije Ive Andrića. Danas je bitno kako se on izjašnjavao, sa kojim ženama je bio, da li je video Hitlera. Danas imamo u Srbiji jedan pamflet-roman “Kainov ožiljak“ koji su napisali Vladimir Kecmanović i Dejan Stojiljković u kome se govori o Andrićevom dipomatskom službovanju u Berlinu od 1939. do 1941. godine. Nije bitno šta je Andrić pisao, kakva su ta dela, kakav je spektar značenja učitan u njih, nego su bitne periferne, ideološke i političke stvari. Sve su to besmislene rasprave, ali za ove naše tabloidne zajednice to su naučne činjenice prvog reda.

Omer Karabeg: Da li se sam Andrić ikada izjasnio o tome kojoj nacionalnoj književnosti pripada?

Nedžad Ibrahimović: Pojedini akademici u Beogradu su mahali nekim kao ''dokumentom'' u kome se on navodno o tome izjasnio, međutim koliko ja znam nigdje nije potvrđena njegova pripadnost jednoj etničkoj književnosti ili jednom etničkom literarnom kanonu.

Saša Ilić: Ja mislim da je to apsolutno irelevantno. Nije bitno da li se Andrić izjašnjavao ovako ili onako, njegovo književno delo je jugoslovenskog i humanističkog karaktera par exellance i mi moramo tako pristupiti Andriću i interpretaciji njegovog dela. Bavljenje time kako se on izjašnjavao, do kada je pisao na ijekavici i kada je prešao na ekavicu automatski vodi u regresiju iz koje ćemo se teško išćupati.

Kako spasiti Andrića?

Omer Karabeg: Miljenko Jergović je jednom napisao: ”Andrić je bio jugoslavenski pisac srpskohrvatskog jezika - rođenjem, porijeklom i književnim interesom iz Bosne”.

Nedžad Ibrahimović: Odlična definicija. Jako mi se dopada. Dodao bih još nešto. Ogromna šteta je već napravljena. Napravljen je jedan negativni simbolički kapital oko imena Ive Andrića i njegovog djela. Ne znam kako ćemo se izvući iz tog galimatijasa nacionalizma i spasiti Andrića - i to ne za nas, to je već kasno, nego za buduće generacije.

Omer Karabeg: Da li se može reći da je Andrić pisac koji se ne može smestiti samo u jednu nacionalnu književnost - da je on i srpski, i bosanski, i hrvatski pisac istovremeno?

Saša Ilić: Ja mislim da je on i crnogorski, i makedonski i slovenački pisac. Receptivni okvir Ive Andrića je jugoslovenski i, tako da kažem, evroazijski, bliskoistočni. Možda je stereotipno reći, ali Ivo Andrić je zaista jedan od bitnih kulturnih mostova između Evrope i Male Azije.

Nedžad Ibrahimović: I kad bismo ga mogli svrstati u samo jednu nacionalnu književnost, Ivo Andrić bi ostao ono što jeste - najbolji poznavalac ljudi, prilika i podneblja o kojima je pisao na najuvjerljiviji način. Mi nemamo istraživanja Ive Andrića koja bi bila utemeljena na kulturalnim studijima. Naša istraživanja - kada kažem naša, mislim na južnoslavenska, balkanska - uglavnom su ideološka i pripadaju devetnaestom vijeku. A Ivo Andrić kvalitetom svog književnog djela prelazi nacionalne granice - jednako kao i jedan Umberto Eko.