Rođendan Ive Andrića: Pisac koji samo na Guglu pripada svima

Internet pretraživač Google na dan 120-og rođendana Ive Andrića, dobtinika Nobelove nagrade za književnost, postavio je na srpskom, hrvatskom i bosanskom domenu sliku višegradskog mosta Mehmed paše Sokolovića, jedan od ključnih simbola njegovog dela. Time je, za razliku od balkanskih elita, ova svetska kompanija pokazala da vidi Andrića onakvim kakav je suštinski bio: kao nadnacionalnog ( nekada se to zvalo jugoslovenskog) pisca koji je kao takav ostavio dubok trag i snažan pečat u književnosti XX veka.

Andrićevo delo je, prema rečima naših sagovornika iz Srbije, BIH i Hrvatske, na ovim prostorima izloženo zloupotrebi u čisto političke svrhe. Književnik iz Beograda Filip David ističe da je Andrić tumačen onako kako je nekim političkim elitama u određenim trenucima odgovaralo.

„Pre godinu dana je bila velika diskusija o tome da li je on srpski, hrvatski ili muslimanski pisac, a Andrić po svom delu pripada svim sredinama i naiko nema prava da ga prisvaja“, kaže David.

U 90-im godinama, uporedo sa krvavim raspadom Jugoslavije i stvaranjem novih država, nacionalističke kulturne elite u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini započele su prisvajanje Andrićevog lika i dela, predstavljajući ga isključivo kao svog pisca. Doduše, svojatanje se smenjivalo sa periodima ignorisanja, neke vrste pokušaja ekskomunikacije iz pojedinih kultura, optužbi na račun najvećeg jugoslovenskog pisca. U tom palanačkom pohodu na Nobelovca, nisu se štedele reči a bogme ni gluposti.

Idemo redom. Bošnjački nacionalisti su ne tako davno proglasili Andrića baštinikom kosovskog mita, a njegovu literaturu videli, ni manje ni više , nego kao inspiraciju za srebrenički genocid. Uz tvrdnju da mu je dodeljena Nobelova nagrada baš zbog mržnje prema islamu i muslimanima. Sarajevski pisac Ivan Lovrenović kaže da su Andrića neki bošnjački akademski krugovi optužili da je “puno doprinio nesreći Bosne i toga dijela svijeta”.

U hrvatskim nacionalističkim krugovima je, dodaje Lorenović, sve do nedavno prećutkivan i ponekad proskribovan.

“To je možda na neki način najtužniji oblik odnosa prema Ivi Andriću. I u srpskom i u bošnjačkom slučaju Andrić postoji kao jedan snažan topos oko kojega se uvijek lome neka koplja, makar to bilo i pogrešno. U hrvatskom slučaju nije bilo ničega ”, smatra Lovrenović.

A kada nije prećutkivan, onda je aboliran najčudsenijim tvrdnjama , da se, na primer, njegova dela originalčno pisana na hrvatskom jeziiku a nadkandno prevodjena na ekavicu.

Srpska upotreba Andrića je ništa manje zapanjujuća. U devedesetim godinama počelo je da kruži Andrićevo "Pismo iz 1920. godine" sa tezom da je prvobitni naslov bio “Pismo iz 1992. godine” u kome Andrić kao prorok govori o nužnom ostvarivanju velikosrpkog sna o svesrpskoj zemlji, pa i po ceni genocida u Srebrenici. Tolika je, navodno, po Andriću, mržnja u kojoj je utopljena Bosna i u kojoj Srbima nema opstanka. Karadžić i Mladić su u tom kontekstu i po Andrićevom proročanstvu, spacioci srpstva.

Shodno tome, političko-kulturni krugovi u manjem bh. entitetu nastoje da u nacionalističkom ključu upotrebe Andrićevo delo kao sredstvo indoktrinacije. Ministarstvo kulture RS je tako započelo projekat štampanja romana „Na Drini ćuprija“ u tiražu u kojem će, kako je rekao resorni ministar, svaka kuća u Republici Srpskoj imati po jedna primerak Andrićevog romana.

Najnoviji srpski projekat je Andrićgrad, Emira Kusturice u kojem je na Vidovdan ove godine otkriven spomenik piscu “Proklete avlije”. Taj je projekat, prema rečima Ivana Lovrenovića, u nesrazmeri sa onim što je Andrić za života pisao i radio.

“To je projekat koji na najmanifestniji, najspektakularniji vanjski, vidljivi način govori o tome koliko se do grotesknih formi koristi taj naš pisac da bi se postigli neki potpuno drugi ciljevi. Drugi, u tom smislu da ne služe književnosti i zato što odudaraju od temeljnog duha Andrićeve književnosti. To je neka vrsta skupo plaćenje, vrlo sofisticirano izvedene potempkinovske kulise koja pod imenom Ive Andrića hoće da poruči nešto sasvim drugo”, objašnjava Lovrenović.

Takva svojatanja Andrića obeležja su primitivnih nacionalizama, kaže pisac i publicista iz Zagreba Predrag Matvejević.

„Da li je Tolstoj samo ruski pisac? Da li je Šekspir samo engleski pisac? Zar kvalitete djela i umjetnička vrijednost nisu također prisutni? Kako ćete Andrića svesti, recimo, samo na srpsku književnost? Gdje su tolike priče o fratrima, kojih nema u srpskoj književnosti? Gdje je ’Prokleta avlija’ koja u sebi nosi jednu paradigmu konclogora?,“ pita se Matvejević.

„Sam Andrić je“, ističe Matvejević govoreći i piščevoj privrženosti ideji jugoslovenstva ,,bio čovjek jedne beskrajne čistoće. Pripadao je generaciji koja je bila projugoslavenska, u kojoj su najviši kulturni pothvati nosili jugoslavenski karakter.“

Takav Andrić 120 godina posle rođenja postoji samo u Guglovom virtuelnom svetu.

Priča o nobelovcu sa Balkana mogla bi se završiti parafrazom onoga što je Aleksandar Hemon rekao za pisca Danila Kiša: "Pa ipak, kad me neko danas pita čiji pisac je Andrić, jedini , legitiman, smislen odgovor je moj."

VIDEO: Dokumentarni film o životu Ive Andrića "Mrka ljepota"