Kako je otkriveno neprocjenjivo arheološko blago Starog Bara, grada začetog prije oko 5.000 godina? Zašto se evropski univerziteti i stručnjaci utrkuju da rade na njegovom istraživanju i zaštiti? Zbog čega je zubu vremena prepušteno jedinstvena kulturno-istorijska baština Crne Gore, čiji je Stari Bar samo jedan od primjera?
O tim temama razgovaramo sa arheologom Mladenom Zagarčaninom.
Zagarčanin: Ja ću se fokusirati na posljednja istraživanja koja su obilježila arheologiju Starog grada Bara, iz perioda koji obuhvata i praistoriju i antiku i srednji vizantijski period i dolazak Slovena i Veneciju i naravno period novo-vjekovni, koji je svih ovih godina bio vrlo zapušten, a to je period osmanske vlasti na teritoriji Bara.
Mi smo sada nedvosmisleno dokazali da je Stari grad počeo da se razvija već u periodu kasnog eneolita i početka ranog bronzanog doba. Počeo je odjednom, iz razloga koje tek sada utvrđujemo, da nestaje i da blijedi na početku gvozdeno-dobskog perioda. To su rezultati koji su ostvareni uz pomoć arhiometrijskih istraživanja. Koristili smo i metode C-14, odnosno proučavanja radio-karbonskog datovanja organskih materija, ali i druge arhiometrijske metode, kao što su termolumininsencija, arheozoološke i zoološko-botaničke metode. Nabrali smo jedan prilično veliki broj podataka iz tog perioda.
Fokusirali smo se na prilično velike lokalitete, koji se nalaze u okruženju Starog grada Bara, kao što je velika luka, koja je počela da se kreira krajem četvrtog i početkom trećeg vijeka prije nove ere, jedno značajno sidrište gdje se vršio pretovar roba, sve do srednjeg vijeka, kada imamo najmlađe nalaze u okviru tog istraživanja koje je sprovedeno zadnjih godina.
Zagarčanin: Imamo jasno svjedočanstvo i o rimskom i o vizantijskom prisustvu, i o Slovenima, ali i o Veneciji i Osmanskoj imperiji. Na neki način svi su željeli da Bar bude u njihovim rukama jer pruža izvanredne trgovačke mogućnosti. On je stvarno pupak između istoka i zapada. On je istok na zapadu i zapad na istoku.
Stari Bar, kao nešto što je uokvireno venecijanskim bedemima, pruža neke neslućene mogućnosti. Najbitnije je da je sve ono što smo otkopali, preneseno u knjige ili je digitalizovano. Imamo šest knjiga. Uradili smo još dvije monografije o osmanskom prisustvu na ovim prostorima, o njihovom materijalu, neke monografije o venecijanskom. Sa treće strane, mi smo uspjeli da dovedemo jedan ogroman broj ljudi da upozna Stari Bar, a nisu ni znali da Stari grad uopše postoji.
Zagarčanin: Preko 70% njegovih oronulih zidova i bedema, koji se sada nalaze u katastrofalnom stanju, treba što hitnije restauirati. Vi znate kako su seizmička djelovanja u Crnoj Gori velika i može doći do toga da veoma brzo ostanemo i bez onoga što se vidi. To su sada prilično loše vizure jednog otomanskog grada, koji može u svakom trenutku da se obruši.
Zbog toga i postoji taj master plan, koji je već uobličen. U zadnje tri godine, profesor Bolijani i profesor Đan Bruno, su već uradili jedan projekat uz pomoć univerziteta iz Bergama i univerziteta Enakore na Siciliji. Priča o njegovoj zaštiti i restauraciji je u rukama politehničkog fakulteta u Milanu, koji se svestrano zalaže da pomogne Crnoj Gori jer Crna Gora nema kadra i nema mogućnosti da iz naših resursa izađu kvalitetni, dugoročni planovi do koje mjere menažirati stari grad, gdje ga je potrebno obnoviti, a gdje je potrebno ostaviti onako kako jeste, ne napraviti od grada budvanizaciju Bara. Istovremeno s druge strane napraviti onoliko dovoljno da grad oživi i da se prikaže turistima u svjetlu kakav on zaslužuje.
Mi bi mogli po sistemu cement, mješalica i dva majstora napraviti projekat sanacije, ali to bi bio Ulcinj, koji je uništen, ili bi to bila Budva, koja je devastirana za vijeke vjekova. Htjeli bi da se radi planski, a ne stihijski jer svako stihijsko djelovanje dovodi do toga da grad možemo izgubiti nepovratno, i za turiste, a i za nauku uopšte.
Zagarčanin: Malo ste me sada pogodili tom cifrom. Mogu da vam garantujem jer sam godinama na terenima, od Prevlake, Mirišta, starog grada Bara, Tumula i prvih podvodnih arheoloških ronjenja, da su sve to lične inicijative. Sve te cifre, koje neko iznosi, su obmana i to uopšte nije tako. Da smo mi uložili 12 miliona, mi ne bi imali Duklju u onakvim stanju u kom se ona danas nalazi. To je jedini i najveći rimski grad iz I vijeka, jedno blago koje ima malo zemalja u Evropi. Kroz nju prolazi nekoliko ulica, od kojih jedna ulica ide ka Rogamini. Pruga prelazi preko Duklje.
Nemate niti jednog zaposlenog arheologa na Duklji, a u starom Baru ima samo jedan i ja, koji radim na još dva punkta. Govorim vam za Stari Bar i za Duklju, na dva najveća arheološka lokaliteta rade tri arheologa. Da vam ne govorim da su u pitanju i partijska zapošljavanja i neki drugi lobiji, koji nikakve veze nemaju sa arheologijom i istraživanjem.
Cifra od 12,5 miliona eura ne stoji. To su prazne priče. Da je samo milion eura, za zadnjih deset godina, uloženo u zaštitu, recimo, starog grada Bara, danas ne bi imali ovakvu sliku starog grada jer je stari grad najnebezbjedniji grad po pitanju turista. To mora da se promijeni!
O tim temama razgovaramo sa arheologom Mladenom Zagarčaninom.
RSE: Opšte je mjesto da ne poznajemo, niti dovoljno cijenimo, sopstveno kulturno-istorijsko nasljeđe. Jedan od primjera je Stari Bar. Da je u nekoj drugoj zemlji, mnogo novca bi se zaradilo od njegove turističke promocije. U Crnoj Gori, međutim, to je lokalitet gotovo nepoznat kao turistička znamenitost. A riječ je o gradu začetom prije oko 5.000 godina. Provedite nas za početak kroz njegove ulice, da steknemo utisak kako danas izgleda Stari Bar.
Zagarčanin: Ja ću se fokusirati na posljednja istraživanja koja su obilježila arheologiju Starog grada Bara, iz perioda koji obuhvata i praistoriju i antiku i srednji vizantijski period i dolazak Slovena i Veneciju i naravno period novo-vjekovni, koji je svih ovih godina bio vrlo zapušten, a to je period osmanske vlasti na teritoriji Bara.
Mi smo sada nedvosmisleno dokazali da je Stari grad počeo da se razvija već u periodu kasnog eneolita i početka ranog bronzanog doba. Počeo je odjednom, iz razloga koje tek sada utvrđujemo, da nestaje i da blijedi na početku gvozdeno-dobskog perioda. To su rezultati koji su ostvareni uz pomoć arhiometrijskih istraživanja. Koristili smo i metode C-14, odnosno proučavanja radio-karbonskog datovanja organskih materija, ali i druge arhiometrijske metode, kao što su termolumininsencija, arheozoološke i zoološko-botaničke metode. Nabrali smo jedan prilično veliki broj podataka iz tog perioda.
Fokusirali smo se na prilično velike lokalitete, koji se nalaze u okruženju Starog grada Bara, kao što je velika luka, koja je počela da se kreira krajem četvrtog i početkom trećeg vijeka prije nove ere, jedno značajno sidrište gdje se vršio pretovar roba, sve do srednjeg vijeka, kada imamo najmlađe nalaze u okviru tog istraživanja koje je sprovedeno zadnjih godina.
RSE: Stari Bar je jedini primorski stari grad u Crnoj Gori koji nije na samoj obali, već Jadran gleda sa visine od par stotina metara. Opisujete Stari Bar kao "pupak istoka i zapada". Na koji način su to arheološki potvrdila Vaša iskopavanja?
Zagarčanin: Imamo jasno svjedočanstvo i o rimskom i o vizantijskom prisustvu, i o Slovenima, ali i o Veneciji i Osmanskoj imperiji. Na neki način svi su željeli da Bar bude u njihovim rukama jer pruža izvanredne trgovačke mogućnosti. On je stvarno pupak između istoka i zapada. On je istok na zapadu i zapad na istoku.
RSE: Deset godina vodite arheološka istraživanja u Starom Baru u saradnji sa italijanskim kolegama, ali i arheolozima iz drugih država Evrope. Prva knjiga "Istraživanje Starog Bara" objavljena je 2004. U to vrijeme malo poznati srednjevjekovni grad je bio gotovo naučna senzacija. Ovih dana je povodom godišnjice istraživanja predstavljana knjiga "Priče o jednom mediteranskom gradu" koju potpisujete u saradnji sa profesorom Saurom Đelikijem. Što je toliko zainteresovalo stručnjake iz Venecije za Stari Bar i desetogodišnju saradnju sa našim arheolozima?
Pogled na Bar
Zagarčanin: U prvim danima, kada su se u sve to uključili Univerzitet primorskog u Kopru i Univerzitet u Insbruku, sa pokojnim i velikim arheologom Konradom Špindlerom, jedna grupa, koju su oformili profesori Sauro Đeliki, šef katedre za antiku i srednji vijek na Univerzitetu Ka Foskari, profesor doktor Miki Augustin i pomenuti profesor sa Insbruka, jednostavno je bila oduševljena sa onim što do tada nisu vidjeli u Starom gradu. To su potpuno netaknuti arheološki depoziti koji nam omogućavaju da pratimo sliku o gradu, bukvalno do ishodišta ljudske civilizacije, a to je nekih 5.000 godina unazad. Bar je 1878. godine prestao da živi. Jednostavno je napušten, tako da se više nije, u tom modernom smislu, grad urbanizovao, nisu se dirale te cjeline i grad je arheološki ostao netaknut. Ima još vrlo malo takvih gradova. Jedan se nalazi u ulcinjskoj opštini.Stari Bar, kao nešto što je uokvireno venecijanskim bedemima, pruža neke neslućene mogućnosti. Najbitnije je da je sve ono što smo otkopali, preneseno u knjige ili je digitalizovano. Imamo šest knjiga. Uradili smo još dvije monografije o osmanskom prisustvu na ovim prostorima, o njihovom materijalu, neke monografije o venecijanskom. Sa treće strane, mi smo uspjeli da dovedemo jedan ogroman broj ljudi da upozna Stari Bar, a nisu ni znali da Stari grad uopše postoji.
RSE: Ovih dana u Crnoj Gori boravi studijska grupa od 20 studenata i profesora arhitekture sa Politehničkog fakulteta u Milanu, koji rade master plan za Stari Bar. Kakve su konture njegove restauracije i konzervacije?
Zagarčanin: Preko 70% njegovih oronulih zidova i bedema, koji se sada nalaze u katastrofalnom stanju, treba što hitnije restauirati. Vi znate kako su seizmička djelovanja u Crnoj Gori velika i može doći do toga da veoma brzo ostanemo i bez onoga što se vidi. To su sada prilično loše vizure jednog otomanskog grada, koji može u svakom trenutku da se obruši.
Zbog toga i postoji taj master plan, koji je već uobličen. U zadnje tri godine, profesor Bolijani i profesor Đan Bruno, su već uradili jedan projekat uz pomoć univerziteta iz Bergama i univerziteta Enakore na Siciliji. Priča o njegovoj zaštiti i restauraciji je u rukama politehničkog fakulteta u Milanu, koji se svestrano zalaže da pomogne Crnoj Gori jer Crna Gora nema kadra i nema mogućnosti da iz naših resursa izađu kvalitetni, dugoročni planovi do koje mjere menažirati stari grad, gdje ga je potrebno obnoviti, a gdje je potrebno ostaviti onako kako jeste, ne napraviti od grada budvanizaciju Bara. Istovremeno s druge strane napraviti onoliko dovoljno da grad oživi i da se prikaže turistima u svjetlu kakav on zaslužuje.
Mi bi mogli po sistemu cement, mješalica i dva majstora napraviti projekat sanacije, ali to bi bio Ulcinj, koji je uništen, ili bi to bila Budva, koja je devastirana za vijeke vjekova. Htjeli bi da se radi planski, a ne stihijski jer svako stihijsko djelovanje dovodi do toga da grad možemo izgubiti nepovratno, i za turiste, a i za nauku uopšte.
RSE: Nedavno je u Budvi održan jedan skup o kulturnom blagu Crne Gore, na kojem se čulo da se godišnje za kulturu izdvaja od 12 do 15 miliona EUR. Pri tom, najveći dio kulturno - istorijskog blaga Crne Gore nije zaštićen i valorizovan. Dovoljno je pomenuti Duklju, na primjer. Govoreći o arheološkim nalazištima - zadržimo se samo na južnom dijelu našeg Jadrana - koliko još posla predstoji na njihovoj zaštiti?
Zagarčanin: Malo ste me sada pogodili tom cifrom. Mogu da vam garantujem jer sam godinama na terenima, od Prevlake, Mirišta, starog grada Bara, Tumula i prvih podvodnih arheoloških ronjenja, da su sve to lične inicijative. Sve te cifre, koje neko iznosi, su obmana i to uopšte nije tako. Da smo mi uložili 12 miliona, mi ne bi imali Duklju u onakvim stanju u kom se ona danas nalazi. To je jedini i najveći rimski grad iz I vijeka, jedno blago koje ima malo zemalja u Evropi. Kroz nju prolazi nekoliko ulica, od kojih jedna ulica ide ka Rogamini. Pruga prelazi preko Duklje.
Nemate niti jednog zaposlenog arheologa na Duklji, a u starom Baru ima samo jedan i ja, koji radim na još dva punkta. Govorim vam za Stari Bar i za Duklju, na dva najveća arheološka lokaliteta rade tri arheologa. Da vam ne govorim da su u pitanju i partijska zapošljavanja i neki drugi lobiji, koji nikakve veze nemaju sa arheologijom i istraživanjem.
Cifra od 12,5 miliona eura ne stoji. To su prazne priče. Da je samo milion eura, za zadnjih deset godina, uloženo u zaštitu, recimo, starog grada Bara, danas ne bi imali ovakvu sliku starog grada jer je stari grad najnebezbjedniji grad po pitanju turista. To mora da se promijeni!