Nizak nivo znanja o ratnim zločinima u Crnoj Gori

Sjećanje na ratove iz 90-ih godina na prostoru bivše Jugoslavije sve više blijedi, pokazuje najnovije istraživanje javnog mnijenja sprovedeno u Crnoj Gori.

Zabrinjavajući je podatak da su mladi ljudi još manje upućeni u ratne događaje na prostoru bivše Jugoslavije i da su najčešće neformalno informisani na osnovu priča starijih, rezultati su istraživanja Inicijative mladih za ljudska prava (YIHR).

'Kriv je nacionalizam na svim stranama'

Istraživanje o sjećanju na ratove iz devedesetih godina pokazuje da više od polovine populacije u Crnoj Gori o tome veoma rijetko ili gotovo nikada ne govori.

Tema ratova iz devedesetih godina je česta ili relativno česta tema kod svega 20 odsto ispitanika u Crnoj Gori.

Odgovarajući na pitanje ko je odgovoran za ratove 90-ih godina, ispitanici su dominantno ocijenili da je kriv „nacionalizam na svim stranama“, „bivše republike koje su htjele da se otcijepe od Jugoslavije“ i „strane sile koje su donijele odluku da razbiju Jugoslaviju“.

Najmanji broj ispitanika, oko deset posto, za ratove glavnim krivcem smatra Srbiju i srpski nacionalizam.

Istraživanje je pokazalo da mlađi ljudi do 20 godina nešto više krive srpski nacionalizam za ratove 90-ih u odnosu na ostalu populaciju ispitanika.

Kada je riječ o ratnim zločinima koji su se dogodili u Crnoj Gori u kojima imali učešće crnogorski državljani, veliki broj građana se sjeća napada na Dubrovnik i slučaja Štrpci. Sjećanje građana niže je za slučajeve Morinja, Bukovice, Kaluđerskog laza.

Komentarišući podatke istraživanja, Milan Radović iz Građanske alijanse kaže da je znanje o ratnim zločinima na veoma niskom nivou, a razlog je izostanak utvrđivanja odgovornosti tokom prethodnih 25 godina.

„Crna Gora nosi teret ratnih zločina, jer niti su procesuirani svi odgovorni za ratne zločine osim par najniže rangiranih, niti je utvrđena komandna odgovornost. Nije utvrđena reparacija i povratak. Znanje o ratnim zločinima je na jako niskom nivou u Crnoj Gori i odnosi se i na slučajeve Dubrovnika, Morinja ili Bukovice. Međutim, postoje i oni zločini za koje ni mladi, ali ni stariji ne znaju da su se uopšte dogodili a dogodili su se kod nas ovdje u Crnoj Gori. Takođe, Crna Gora je aktivno učestvovala i u ratnim dejstvima u regionu i to na različite načine“, rekao je Radović.

Godišnjica razaranja Dubrovnika (video iz 2009. godine)

Mlađi ispitanici su saopštili da su o slučajevima ratnih zločina dominantno slušali iz priča starijih ljudi, odnosno kako se zaključuje u izvještaju: neformalna komunikacija je ključni kanal za informisanje mladih o događajima iz 90-ih godina, a ne mediji.

Član tima Centra za demokratiju i ljudska prava Matija Miljanić je ocijenio apsurdnim da se priče o ratovima 90-ih godina prenose sa koljena na koljeno.

„Veliki broj ispitanika rođenih 90-ih godina su se informisali o tadašnjim ratnim događajima u okviru porodice, što je veoma apsurdno u 2020. godini, jer postoji veliki broj publikacija i istraživanja na ovu temu, pogotovo za Crnu Goru. Mislim da je to pogrešno i da ne doprinosi razvoju društva“, navodi Miljanić.

Pročitajte i ovo: Bramerc pred SBUN: Negiraju se zločini i slave ratni zločinci

Odgovarajući na pitanje da li se zna istina o navedenim ratnim događajima, ispitanici dominantno nisu mogli da procijene, a takođe je veći broj onih ispitanika koji su saopštili da se „zna šta se dogodilo ali da se istina prikriva od javnosti“.

'Prava' ili 'pogrešna' strana rata

Više od 40 odsto ispitanika nisu mogli da procijene da li je Crna Gora bila na pravoj strani tokom ratova 90-ih godina.

Da je Crna Gora bila na pogrešnoj strani tokom ratova 90-ih ocijenilo je oko 16 odsto ispitanika, a gotovo isti procenat ispitanika je ustvrdio da Crna Gora jeste bila na pravoj strani.

Ispitanici ne mogu da procijene da li Crna Gora kao država danas ima ispravan stav o ratovima devedesetih. Da Crna Gora danas ima apsolutno ili donekle ispravan stav smatra oko 33 odsto ispitanika, dok današnje stavove Crne Gore o ratovima smatra uglavnom ili veoma pogrešnim 27 odsto ispitanika.

Trećina građana Crne Gore smatra da krivci za počinjene zločine uglavnom nisu odgovarali, dok je procenat onih koji smatraju da su krivici odgovarali ispod sedam odsto.

„Imamo situaciju da se pomirenje nije dogodilo, građani prepoznaju da nije bilo odgovornosti. U narednom periodu treba da se unaprijedi suočavanje sa prošlošću i da imamo sudske procese koji će voditi kažnjavanju svih odgovornih, što je preduslov za trajno pomirenje i povjerenje između naroda u regionu i u samoj Crnoj Gori“, riječi su Milana Radovića iz Građanske alijanse.

Kakva je ocjena struke?

Advokat Velija Murić, koji je bio zastupnik žrtava u više slučajeva ratnih zločina, u izjavi za Radio Slobodna Evropa (RSE) kaže da je primjetno da je kod mladih Balkana prisutan naboj osjetnog nacionalizma i pripadništva nečemu što je opasno.

„Ako mladi ne znaju ništa o nekim od zločina iz prošlosti a na osnovu neke ideološke indoktrinacije podržavaju sve, bez dovoljno kritičnosti, onda postaju needukovana rulja koja može da proizvede u datom momentu, pod nabojem dnevnog političkog raspoloženja, štetne posljedice“, smatra Murić.

Murić: Prisutan je naboj osjetnog nacionalizma

Murić ističe da je činjenica da su se ratni zločini na prostoru Crne Gore i šire dogodili, o čemu je neophodno da se mladi upoznaju kroz obrazovni sistem i relevantnu literaturu.

„Imamo žrtve, malo otkrivenih izvršilaca i to je činjenica koju treba da potvrde pravosudni organi a potom da istraže i naglase istoričari kako bi o tome bila upoznata opšta javnost a posebno mladi, koji su nastali nakon tog vremena. Da bi se oni mogli edukovati, neophodno je da postoje za to objektivni uslovi“, poručuje Murić.

„S obzirom na to da u nekim režimima, posebno u Crnoj Gori, vladaju ljudi iz tog vremena a iznošenje istine često može da naškodi njihovom imidžu o onome što danas govore u odnosu na ono čiji su akteri bili, direktno ili indirektno, uskraćeni smo za pravu istinu“, zaključuje advokat Velija Murić.

REKOM: Shvatiti ozbiljnost ovog pitanja

Portparolka Koalicije za REKOM (Regionalna komisije za utvrđivanje činjenica o ratnim zločinima i drugim teškim povredama ljudskih prava počinjenim na teritoriji nekadašnje SFRJ od 1. januara 1991. do 31. decembra 2001. godine) u Crnoj Gori Tamara Milaš, kaže za RSE da je preduslov preveniranja zločina priznanje da se desio, adekvatno procesuiranje koje rezultira pravdom za žrtve, ali i izgradnja kulture sjećanja i integrisanje tih pitanja u formalni obrazovni sistem.

„Nažalost, mi smo jako malo u tome odmakli i zato je posebna odgovornost, kako na institucijama sistema, tako i na ostalim akterima, da se na ovim pitanjima radi posvećeno i da shvatimo njihovu ozbiljnost. Ovo naglašavam i zbog činjenice da smo sve češće svjedoci povampirenog nacionalizma, da nam dolaze generacije mladih koje oblikuju pogrešni izvori i kojima se stoga može lako manipulisati, a i politička klima je prepuna tenzija što sve dodatno čini složenim“, smatra Milaš.

Istraživanje podržala EU

Svaki treći građanin Crne Gore, prema istraživanju Inicijative mladih za ljudska prava, koje je podržala delegacija Evropske unije (EU), nije u stanju da procjeni da li treba i dalje razgovarati o događajima iz 90-ih.

Ipak, blizu polovine ispitanika smatra da se o tome treba stalno govoriti kako bi ostali u sjećanju ili dok istina i pravda ne izađu na vidjelo. Da o prošlosti ne treba više govoriti smatra oko 18 odsto ispitanika.

Na pitanje da li su narodi bivše Jugoslavije ostvarili pomirenje, svega 12 odsto ispitanika smatra da jesu, dok blizu 60 odsto populacije ocjenjuje da je donekle došlo do pomirenja, odnosno da pomirenje nije ostvareno pomirenje.

Više od 68 odsto stanovništva Crne Gore, prema istraživanju smatra, da je običan narod najveća žrtva ratova 90-tih. Oko 15 odsto smatra da su žtve Srbi, skoro 13 odsto da su Bošnjaci, a tri odsto da su žrtve Hrvati.

Epilog sudskih presuda

Crnogorski sudovi 1994. godine osudili su petoricu pripadnika Vojske Republike Srpske za ubistvo porodice Klapuh u Plužinama. Jedan državljanin Republike Srbije 2003. godine osuđen je za masovni zločin izvršen u Štrpcima.

Pravosnažnim presudama oslobođeni svi optuženi za zločine Deportacija izbjeglica i Bukovica. Oslobađajuće presude u tim slučajevima izrečene su i za bivše pripadnike Vojske Jugoslavije.

Prvostepenom presudom oslobođeni su i okrivljeni za zločine u Kaluđerskom lazu.

Apelacioni sud je 2016. godine potvrdio osuđujuću presudu za slučaj "Morinj", kojom su četvorica bivših rezervista Jugoslovenske narodne armije osuđena za zlostavljanje hrvatskih zarobljenika u tom logoru 1991. i 1992. godine. Osušeni su od dvije do četiri godine zatvora.

* Saradnja na tekstu: Aneta Durović