Može li se Republika Srpska otcijepiti mirnim putem?

U najnovijem Mostu Radija Slobodna Evropa razgovaralo se o tome da li bi se i pod kojim uslovima mogao ostvariti san Milorada Dodika o osamostaljenju Republike Srpske. Sagovornici su bili Vlade Simović, politikolog iz Banjaluke, i Vedran Džihić, predavač na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beču.

Bilo je riječi o tome da li je Dodik u pravu kada tvrdi da, ako Kosovo ima pravo na nezavisnu državu, onda to isto pravo ima u Republika Srpska, da li je Miloševićeva dugogodišnja represija dala pravao kosovskim Albancima da se odvoje od Srbije, da li međunarodna zajednica ima dvostruke kriterijume - jedne za Kosovo, druge za Republiku Srpsku, koliku prepreku za secesiju predstavlja Distrikt Brčko koji dijeli Republiku Srpsku na zapadni i istočni dio, na šta Dodik računa kada govori da će secesija biti moguća kada se promijene geopolitičke okolnosti u svijetu, da li vlast u Srbiji već tretira Republiku Srpsku kao dio Srbije i da li takvo ponašanje opravadavaju jake emotivne veze koje Srbe iz Republike Srpske vezuju za Srbiju, kao i o tome da li bi se Republika Srpska mogla otcijepiti bez rata.

Pročitajte i ovo: Dodik: Ujedinjenje Republike Srpske i Srbije će se desiti

Omer Karabeg: Kada zagovara secesiju Republike Srpske, Milorad Dodik se stalno poziva na slučaj Kosova. On ponavlja - ako Kosovo ima pravo na otcjepljenje, onda to isto pravo ima i Republika Srpska. Mogu li se ta dva slučaja na taj način povezivati?

Vedran Džihić: Mislim da se ta dva slučaja ne mogu na taj način povezivati. Prije svega, pokrajina Kosovo i Republika Bosna i Hercegovina imale su različit ustavni položaj u bišoj Jugoslaviji. Zatim, u periodu raspada Jugoslavije na Kosovu je vladala represija od strane Miloševićevog režima koja je nanijela teške nepravde tamošnjem stanovništvu, dok u slučaju Republike Srpske ne možemo tvrditi da je došlo do sistematskog narušavanja prava Srba u Bosni i Hercegovini. Dalje, Badinterova komisija je devedestih godina rekla da se granice između republika ne mogu mijenjati, sto znači da granica između Srbije i Bosne i Hercegovine, u čijem je sastavu entitet Republika Srpska, ne bi mogla biti promjenjena.

Pročitajte i ovo: Dodikova loša manipulacija genocidom?

I na kraju, Republika Srpska je barem djelimično zasnovana na rezultatima rata o čemu svjedoče odluka Međunarodnog suda pravde da je u Srebrenici počinjen genocid i mnogobrojni dokumenti koji potvrđuju etničko čišćenje nesrpskog stanovništva. Stvarno bi bio politički apsurd i presedan da Republika Srpska dobije pravo na otcjepljenje.

Kosovo i Republika Srpska

Vlade Simović: Bosna i Hercegovina, Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija kao sastavni dio Srbije, i Sjeverna Makedonija su tri najkonfliktnija i najnestabilnija prostora na Zapadnom Balkanu. Oni su dio jednog te istog problema, a to je nezavršen proces formiranja nacionalnih država i uspostavljanja granica između njih, procesa koji je započeo još u 19. vijeku i intenzivirao se poslije raspada Jugoslavije. To su prilično uvezani procesi.

Omer Karabeg: A da li je Milorad Dodik u pravu kada kaže - ako Kosovo ima pravo na nezavisnost, onda to isto pravo ima i Republika Srpska.

Vlade Simović: Zavisi iz kojeg ugla gledate. Ako gledate sa stanovišta prava, Kosovo i Metohija, kao autonomna pokrajina unutar Srbije, nije imala pravne uslove da se otcijepi i izađe iz prostora Srbije. Ona je po ustavu imala daleko manje nadležnosti nego što ih ima Republika Srpska unutar Bosne i Hercegovine, kreirane u Dejtonu. Kao što u Autonomnoj Pokrajini Kosovo i Metohiji postoji kritična masa koja je zainteresovana za potpunu nezavisnost, tako i u Republici Srpskoj, kao federalnoj jedinici unutar Bosne i Hercegovine, imate ne malu kritičnu masu - to pokazuju istraživanja - koja je zainteresovana da Republika Srpska izađe iz Bosne i Hercegovine. Međutim, da bi jedan entitet izašao iz Bosne i Hercegovine, mora da postoji prije svega saglasnost sva tri naroda koja bi bila potvrđena u državnom parlamentu kroz glasanje kvalifikovanom većinom, a za to ne postoje uslovi. Bosna i Hercegovina, ovakva kakva jeste, ima ograničavajuće mehanizme, pa jedan njen dio ne bi mogao da izađe iz Bosne i Hercegovine, a da to ne proizvede niz sukoba i konflikata.

Pročitajte i ovo: Dodikova retorika uz blagoslov Beograda i Moskve

Dodikovi geopolitički snovi

Omer Karabeg: Dodik govori o secesiji Republike Srpske i njenom ujedinjenju sa Srbijom kao o dugoročnom cilju. On ističe da će to biti moguće kada se promijene geopolitičke okolnosti, kada se za to, kako on kaže, stvori moment. Na šta on računa?

Vedran Džihić: Kada govori o geopolitičkim okolnostima i momentu koji bi bio pogodan za secesiju, Dodik mašta o nekoj novoj globalnoj, autoritarnoj alijansi, o slaboj Evropskoj uniji koja se raspada, o suštinskom padu američkog uticaja i disoluciji globalnih institucija. Geopolitičke okolnosti se jesu promijenile. Kina i Rusija su danas jače nego što su bile devedesetih godina, ali ne mogu da zamislim da se geopolitička situacija može do te mjere promijeniti da bi bila moguća secesija Republike Srpske. Ne verujem da taj momenat može doći. To što Dodik govori je više neka vrsta političke fikcije i propagandnog govora kojim se sakupljaju politički poeni.

Vlade Simović: Računa se na to da oni koji su bili kreatori dejtonske Bosne i Hercegovine izgube interesovanje za nju i prepuste je ili nekim drugim silama, koje imaju interesovanje za Bosnu u Hercegovinu, ili nekim lokalnim akterima. Vjerovatno se računa i na potencijalnu prekompoziciju omjera moći u svijetu. Ali meni je pitanje nezavisnosti Kosova i secesije Republike Srpske manje bitno od pitanja da li je bilo koja država na prostoru Zapadnog Balkana sposobna da izgradi svoju državnost, da obezbijedi unutrašnju i spoljašnju bezbjednost, socijalni mir i prije svega demokratske i liberalne institucije. To je ključni problem Balkana. Mislim da je ovdje svaka država prilično slaba, ranjiva i nedovoljno razvijena. Zato je i moguće da se dešava sve ovo što se dešava.

Stvarno bi bio politički apsurd i presedan da Republika Srpska dobije pravo na otcjepljenje: Vedran Džihić

Ko ima pravo na secesiju?

Omer Karabeg: Milorad Dodik podsjeća da je nakon proglašenja nezavisnosti Kosova Narodna skupština Republike Srpske donijela odluku da će Republika Srpska imati pravo na secesiju onoga trenutka kada Kosovo uđe u Ujedinjene nacije. Da li je to izvodljivo ili je to prazna priča?

Vlade Simović: Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija, koja je jednostrano proglasila svoju nezavisnost, pokazala se kao vješta u privlačenju ne malog broja moćnih zemalja svijeta na svoju stranu. Mislim da je u jednom trenutku bilo 111 zemalja, članica Ujedinjenih nacija, koje su priznale nezavisnost Kosova. Sada je taj broj pao na, čini mi se, 99 zemalja. Otprilike nekih 10-12 država povuklo je priznanje Kosova i Metohije, pa je taj proces postao prilično neizvjestan.

Pročitajte i ovo: Da li je srpska kampanja za povlačenje priznanja Kosova dala rezultate?

S druge strane, Republika Srpska nije ni pokušavala da uđe u takav proces. Međutim, pokušaj ostvarivanja nezavisnosti Kosova i Metohije uzburkao je već ionako nestabilne odnose na Zapadnom Balkanu. Da li bi potencijalni ulazak Kosova u Ujedinjene nacije otvorio probleme, ne samo u Republici Srpskoj, već i u Sjevernoj Makedoniji? Da li bi tada porasli apetiti Albanaca u zapadnoj Makedoniji koji traže autonomiju i koji bi možda tražili prisajedinjenje - da li Albaniji, da li Kosovu i Metohiji. Jako je bitno da postoji jedinstven aršin na Zapadnom Balkanu kada su u pitanju pravo naroda na samoopredjeljenje i suverenitet države. Ako je važnije pravo države na suverenitet, taj princip treba da važi za sve. Ako je važnije pravo naroda na samoopredjeljenje, neka onda to važi za sve. Ali nastaje veliki problem kada se na razdaljini od 300 kilometara vazdušne linije primjenjuju dva ili tri različita pristupa u međunarodnom pravu.

Vedran Džihić: Kada se povlači paralela između Kosova i Republike Srpske, treba imati u vidu jedan princip koji postoji u međunarodnom pravu. Ako je jedan narod na određenoj teritoriji pretrpio tešku nepravdu, onda postoji pravni moment za mogućnost secesije. To je bio slučaj sa Kosovom koje je devedestih godina bilo izloženo represiji Miloševićevog režima. Priča o secesiji Republike Srpske je vještačka debata. Potenciraju je politički akteri, kao što je Milorad Dodik, koji za nekoliko godina vjerovatno neće više biti dominantniu Republici Srpskoj. Treba da prestanemo sa pričom o secesiji. Trebamo da je raskrinkamo kao govor moći i da se okrenemo, kao što je kolega rekao, suštinskim problemima, prije svega, funkcionisanju države, vladavini prava i odlasku mladih ljudi.

Vlade Simović: Elita na Kosovu i Metohiji nije sposobna da održi stabilnu i funkcionalnu državu i da uvede liberalne, socijalne i demokratske standarde. To se pokazalo 2004. godina, kada je izvršen martovski pogrom i etničko čišćenje nad Srbima. Protjerano je oko 4.000 Srba, oko 20 je ubijeno, 935 kuća je zapaljeno, 35 crkava i raznih drugih objekata, koji pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi, je uništeno. Mislim da je oštećeno i uništeno skoro 10.000 freski, ikona i raznih drugih elemenata kulturne baštine Srba na tom prostoru.

Vedran Džihić: Ovo što je kolega rekao o 2004. godino stoji, ali to što se tada desilo ne možemo da poredimo sa devedesetim godinama kada je Miloševićev režim vršio nasilje nad albanskim stanovništvom Kosova. Poslije 2004. godine i nakon proglašenje nazavisnosti Kosova 2008. godine, Evropska unija i međunarodna zajednica jasno su definisali standarde koje Priština mora ispuniti, a to su standardi pravne države koji treba da važe za sve građane Kosova, bez obzira da li su oni Albanci, Srbi, Romi, Aškalije ili Bošnjaci.

Pročitajte i ovo: Ko brine za nestale na Kosovu

Nezavisnost Kosova je nepovratna, neovisno o tome da li će Kosovo postati član Ujedinjenih nacija ili ne. Nemoguće je zamisliti povratak srpskih vlasti na Kosovo. Ali, suštinsko je pitanje da li vlasti u Prištini žele da prave funkcionalnu i demokratsku državu za sve građane Kosova. Ako to žele, kao što tvrde, onda se moraju posvetiti i pitanju srpske populacije na Kosovu i shvatiti da kosovski Srbi moraju dobiti pravu ponudu od prištinskih vlasti da bi postali integralni dio nove kosovske državnosti.

Distrikt Brčko

Omer Karabeg: Kada je riječ o secesiji, ima jedan veliki problem koji Dodik nikada ne pominje. To je Distrikt Brčko koji praktično dijeli Republiku Srpsku na zapadni i istočni dio. Koliko je Distrikt Brčko prepreka otcjepljenju Republike Srpske?

Vlade Simović: Distrikt Brčko je kondominijum. On pripada podjednako i Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Brčko je dugo bilo predmet spora između Republike Srpske i Federacije. Brčko je bilo sporno i za vrijeme pregovora u Dejtonu - da bi konačno arbitraža odredila status u kome se danas nalazi. Kad je riječ o spornim pitanjima, o kojima smo danas govorili, mišljenja sam da ne treba žuriti i da ih ne treba rješavati, ako o njima ne postoji konsenzus.

U podjeljenim i postkonfliktnim društvima, kakva su u Bosni i Hercegovini i Autonomnoj Pokrajini Kosovo i Metohiji, važno je da se postigne konsensus između elita, a nikako da se volja jednih nameće drugima. Elite treba da se fokusiraju na rješavanje onih problema o kojima mogu postići konsenzus, a ključna sporna pitanja treba privremeno da ostave po strani, pa kada se riješi stotinu drugih pitanja, onda se treba vratiti onim fundamentalnim oko kojih postoji spor. U tom smislu ne bih žurio ni u rješavanju ključnih spornih pitanja, kada je riječ i o Bosni i Hercegivinu i Srbiji i njenoj pokrajini. Važno je da se održava mir, da se ne provode nikakve radikalne i ekstremne politike, da se rješavaju oni problemi koje je moguće riješiti, a tek onda se vratiti na ključna pitanja oko kojih postoje velike nesuglasice.

U podjeljenim i postkonfliktnim društvima, kakva su u Bosni i Hercegovini i Autonomnoj Pokrajini Kosovo i Metohiji, važno je da se postigne konsensus između elita, a nikako da se volja jednih nameće drugima: Vlade Simović

Vedran Džihić: U hipotetičkom horor scenariju secesije Republike Srpske, do koga, uvjeren sam, neće doći, spor oko Distrikta Brčko doveo bi do nasilja i čak do novog rata na području Bosne i Hercegovine. Jer, riječ je o teritoriji, a mi smo već imali rat oko teritorija. Ima i drugih pitanja koja bi se postavila u slučaju hipotetične secesije: kako bi reagovali povratnici u Republiku Srpsku - u Srebrenicu, Prijedor i druge gradove - i kako bi reagovala druga dva naroda u Bosni i Hercegovini. Bosna i Hercegovina, ovakva kakva jeste, je istorijski satkana multietnička zajednica koja se ne može rastaviti na taj način. Čak ni velika vojna sila nije uspela da je rastavi tokom devedesetih. Ako neko danas o tome razmišlja - to ne može da prođe bez nasilja, a nasilje bi bilo neka vrsta apokalipse. Stanovnici Bosne i Hercegovine - Srbi, Hrvati, Bošnjaci i drugi - mogu da žele sve, ali definitivno ne žele ponavljanje nasilja iz devedesetih.

Puzajuća secesija?

Omer Karabeg: Dodik, a i srpsko rukovodstvo, već se ponašaju kao da je Republika Srpska dio Srbije. Dodik je na svim značajnijim političkim događajima u Srbiji uvijek uz Vučića, maltene kao drugi čovjek Srbije, a srpski ministar odbrane Aleksandar Vulin izjavljuje da, ako Republika Srpska nema svoju vojsku, ima je srpski narod. Da li bi se to moglo nazvati puzajućom secesijom?

Vlade Simović: Za političare Republike Srpske jako je bitno da grade i institucionalne i personalne odnose sa političkim liderima u Srbiji, a razlog je veoma jednostavan. Te veze nisu samo političke prirode. Ogroman broj ljudi koji živi u Srbiji je porijeklom iz Bosne i Hercegovine. Postoje čak istraživanja koja kažu da u prvoj, drugoj ili trećoj generaciji skoro 70 procenata Srba u Vojvodini potiče sa prostora BiH. Vrlo je slično i sa Beogradom, u Šumadiji je to nešto manje, ali zaista ogroman broj Srba, koji su porijeklom iz BiH, danas živi u Srbiji. Te su veze prije svega porodične, one su jake, snažne i emotivne. Ne mali broj mladih ljudi odlazi na studije u Beograd. Ogroman broj stanovnika Republike Srpske ne tretira Srbiju kao strani prostor. Političari znaju da im saradnja sa Srbijom donosi pozitivne poene kod birača. To je proces koji nije nastao nedavno. On postoji još od devedesetih godina, kada su formirane političke partije u Republici Srpskoj. Sve su pokušavale da se uvežu sa nekim partijama s druge strane Drine.

Omer Karabeg: Naravno da postoje i porodične, i političke, i kulturne veze, ali nikad političke veze nisu bile tako jake kao posljednjih godina. Nijedna manifestacija u Srbiji ne može da prođe, a da Dodik nije prisutan i da ne drži govor. Njega u Srbiji tretiraju, ne kao srpskog političara, nego kao političara Srbije.

Milorad Dodik (desno) sa predsjednikom Srbije Aleksandrom Vučićem i patrijarhom SPC Irinejem, Banjaluka 9. januara 2016.

Vlade Simović: Nije ide on tamo sam, nego ga zovu. Očigledno je da je to interes i političke elite u Srbiji. To vam je vrlo slično i sa HDZ-om koji ima snažne institucionalne veze sa HDZ-om u Hrvatskoj. To su te emotivne veze. Ljudi čitaju iste medije, razmjenjuju informacije sa porodicom i prijateljima u Srbiji i Hrvatskoj. Nije onda čudno što je političarima važno da se pokažu u dobrom svjetlu u Srbiji ili Hrvatskoj kako bi dobili legitimitet na prostoru na kome djeluju. A kada je riječ o uticaju političkih elita iz Srbije na Republiku Srpsku i obrnuto, on je bio i te kako snažan tokom rata u Bosni i Hercegovini. Sjetite se samo koliki je uticaj Milošević imao na Radovana Karadžića, kada je uspio da ga privoli da prihvati mirovni plan, koji je kasnije odbila Narodna skupština Republike Srpske. Veze i distribucija moći sa jednog na drugi prostor su prilično snažni i nikada nisu prestajali, samo je bilo intenzivnijih i manje intenzivnih perioda.

Vedran Džihić: Naravno da postoje čvrste veze između Republike Srpske i Srbije. Čvrste veze postoje i između Sandžaka i Bošnjaka u Bosni i Hercegovini. Te veze će i ostati. Sasvim je prirodno da se iz Banjaluke ide na studije u Beograd. Prirodno bi bilo i normalno da takve čvrste veze postoje u cijeloj regiji bivše Jugoslavije. Te zemlje su istorijski upućene jedna na drugu, ti narodi su jezički i kulturološki upućeni jedni na druge. Problem nastaje kada političke elite zloupotrebljavaju te veze da bi ostvarile vlastite interese.

Prekrajanje granica

Omer Karabeg: U zaključku, može li se Republika Srpska odvojiti mirnim putem, da li bi secesija mogla proći bez rata?

Vlade Simović: Mislim da smo već odgovorili na to pitanje tokom ovog razgovora. U ovom trenutku niko o tome ne govori ozbiljno, kao o nečemu što bi u neko skorije vrijeme trebalo da se dogodi. Sve je to na nivou političkih poruka koje se šalju biračkom tijelu koje očigledno ima sklonost ka takvoj politici. Ne vidim da se nešto institucionalno pokušava u tom pravcu. Sa druge strane, svi balkanski politički sistemi su prilično partokratski. Očigledna je snažna partijska kartelizacija. To je po meni ključni problem ovog prostora. Ponovio bih da je suština rješavanja svih problema na Balkanu u njegovoj demokratizaciji i liberalizaciji. Zato je potrebno sporna pitanja ostaviti po strani i sačekati neko bolje vrijeme za njihovo rješavanje. Da bi se uopšte nešto rješilo na Balkanu, potrebno je prije svega u potpunosti demokratizovati i liberalizovati njegove države, pa onda pokušati postići neke konsenzuse koji bi bili trajno rješenje za budućnost tog prostora.

Pročitajte i ovo: Strah u BiH od novih granica na Balkanu

Vedran Džihić: Secesija Republike Srpske ne bi mogla proći bez rata. Mislim da bi svaki pokušaj prekrajanja granica na Balkanu po etničkim linijama neminovno doveo do otvaranja često spominjane Pandorine kutije. Imajući u vidu ono što se dogodilo devedesetih godina - svako prekrajanje granica dovelo bi u Bosni i Hercegovini do rata. Priču o mogućim ratovima koju koriste i bošnjačke, i hrvatske, i srpske elite treba da izbacimo iz javnog diskursa. Maštam o tome da oni koji potenciraju priču o mogućim secesijama i konfliktima na Zapadnom Balkanu - a toga smo imali i od strane bošnjačkih elita - nestanu sa političke scene. Maštam o Bosni i Hercegovini i regiji gdje više neće biti Milorada Dodika, Aleksandra Vulina, Aleksandra Vučića, Dragana Čovića i Bakira Izetbegovića.