Odnos prema spomenicima je najjednostavniji način za identifikaciju sa jednim vremenom, prostorom ili nekom simbolikom, što je svrha svakog spomeničkog naslijeđa, kaže za Radio Slobodna Evropa (RSE) istoričar Adnan Prekić.

“Spomeničko naslijeđe antifašizma je veoma važno, zato što smo kao društvo i zajednica uvijek rušili spomenike one prethodne generacije. Tako nešto smo imali 1918. godine, pa 1945. godine, tako nešto se desilo i 1990. godine. Zato je važno da kroz spomeničko naslijeđe, naslijeđem Drugog svjetskog rata i svime što su ideali i vrijednosti narodnooslobodilačke borbe, pravimo konekciju sa onim vrijednostima koje se u savremenom tumačenju mogu nazvati antifašističkim", rekao je Prekić.

Crna Gora obilježava Dan državnosti, u znak sjećanja na 13. jul 1941. kada je počeo antifašistički narodni ustanak u Drugom svjetskom ratu, ali i 13. jul 1878. godine, kada je na Berlinskom kongresu priznata kao samostalna država.

Generalni sekretar Saveza udruženja boraca Narodno-oslobodilačkog rata (SUBNOR) i antifašista Crne Gore Dragan Mitov Đurović, kaže za RSE da na teritoriji Crne Gore trenutno ima oko 2.500 spomenika i spomen-obilježja posvećenih antifašističkoj borbi.

“Odnos prema spomenicima je slika društva. Skrnavljenje spomenika pripada kategoriji primitivizma protiv kojeg se treba boriti uvijek i svuda. Mi to ne činimo”, kaže Đurović i dodaje da je obaveza Crne Gore, bez obzira ko je vodio, da bude antifašistička, građanska:

“Spomenici su ogledalo naše savijesti, našeg morala, naše posvećenosti na putu Crne Gore. Bez tih podsjećanja na prošlost, nemamo pravo da gledamo ni na budućnost”.

Učestalo skrnavljenje spomenika

U junu ove godine, zabilježen je incident kada je muškarac urinirao po spomeniku narodnog heroja Ljuba Čupića u Nikšiću. Nakon što je identifikovan, protiv počinioca je podignuta optužnica za krivično djelo - povreda groba.

Narodni heroj Čedomir Ljubo Čupić ubijen je u maju 1942. godine. Crno bijela fotografija sa lisicama na podignutim rukama i osmijehom, dok ga četnici preko nikšićkog korzoa vode na strijeljanje, učinila ga je ikonom crnogorskog antifašizma.

U februaru 2020. godine, oskrnavljen je spomenik narodnom heroju Vaku Đuroviću koji se nalazi u blizini Hrama Hristovog vaskrsenj u Podgorici. Uništene su fotografije narodnog heroja i njegove braće na nadgrobnom spomeniku. Đurović je poginuo 1943. godine tokom bitke na Sutjesci.

Spomenik na Ravnom lazu, nadomak Podgorice, mjestu gdje je donijeta odluka o podizanju Trinaestojulskog narodnog ustanka protiv fašista, u maju 2020. godine oskrnavio je 18-godišnji mladić. Na ploči spomenika koja je tada slomljena, bila su upisana imena učesnika sastanka crnogorskih komunista , koji su donijeli odluku o podizanju ustanka.

Kasnije iste godine, u novembru, oskrnavljena je spomen-bista Moše Pijade u Podgorici. Na ploči je neko napisao “smrt komuni” i ispod toga nacrtao krst sa četiri oscila.Pijade je bio poznati slikar, novinar i likovni kritičar, a iznad svega antifašista i učesnik NOR.

Čiji je zadatak da štiti i obnavlja spomenike?

Zaštitu spomen-obilježja obezbjeđuje opština u kojoj se nalazi, stoji u Zakonu o spomen-obilježjima kojim je propisano da “ko ošteti, uništi, neovlašćeno izmijeni, doradi, zamijeni ili ukloni spomen-obilježje, podigne ili organizuje podizanje spomen-obilježja čije podizanje nije dozvoljeno, kazniće se kaznom zatvora do tri godine.”

U SUBNOR-u dodaju da zadovoljni obnovom spomenika u kojima su učestvovali, zajedno sa bivšim ministarstvom kulture i prethodnim Vladama Crne Gore.

U avgustu 2020. godine je na izborima je smijenjena trdesetogodišnja vlast Demokratske partije socijalista koja je baštinila tekovine antifasističkog pokreta.Vlast su formirale stranke predvođene Demokratama, Građanskim pokretom URA i prosrpskim Demokratskim frontom čiji funkcioneri simpatišu četnički pokret iz Drugog svjetskog koji je sarađivao sa okupatorima.

Broj spomenika posvećenih antifašističkoj borbi u Crnoj Gori nikada ne može biti stalan, kaže Đurović jer kako navodi “neki spomenici umiru, bivaju zaboravljeni, novi se rade i podižu”.

Veliki broj spomenika je zapušten, tako da ima prostora za promjenu, naglašava profesorica Arhitektonskog fakulteta Univerziteta Crne Gore Slavica Stamatović Vučković, dodajući da su Centar za arheologiju i konzervaciju Crne Gore i bivše Ministarstvo kulture radili na poboljšanju stanja u kojem se nalaze spomenici.

"Vršene su stručno konzervatorske mjere u posljedih par godina, gdje su ti spomenici dovedeni do nivoa da su u boljem stanju. Privlačniji su društvu, a kroz to se i naš odnos prema njima mijenja", zaključuje Stamatović Vučković.

Šta znaju mladi o antifašizmu?

Crnogorski učenici o istorijskim događajima koji su oblikovali društvo saznaju kroz ukupno 30 časova godišnje.

Ukratko, istorija 20. vijeka u osnovnim školama postaje jedan ubrzani kurs navodi se u istraživanju Centra za građansko obrazovanje “Antifašizam u Crnoj Gori - između političkog trenda i obrazovne politike” iz 2018. godine.

Prema ovom istraživanju koje je sprovedeno među mladima od 18 do 30 godina, od ukupnog broja anketiranih studenata, više od 58 posto je navelo da nikada nijesu posjetili spomenike antifašističkog otpora kroz obrazovni sistem, niti da su na taj način imali priliku učiti o antifašističkom pokretu.

Preko 70 odsto nije čitalo literaturu koja se bavi pitanjima antifašizma.

Spomenik Ljutotuk u Danilovgradu, u spomen na 337 palih u Narodnooslobodilačkoj borbi i revoluciji pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Autor Ranko Radović

U istom istraživanju, navodi se da preko 40 odsto anketiranih ne zna ko je narodni heroj Ljubo Čupić, dok skoro 13 posto nije dalo nikakav odgovor.

Skoro jedna četvrtina crnogorskih studenata (24%) navodi Krsta Popovića kao antifašistu, iako se radi o kontroverznoj ličnosti crnogorske istorije, koja je bila u bliskoj vezi sa fašističkom Italijom.

“Više pričamo o Islandu, nego što pričamo o našim partizanima i njihovoj borbi za slobodu. Istoriji se mora dati svoje mjesto, zato što je putokaz, opomenik da se takve stvari više ne ponavljaju. To je obaveza prema mladima, koji moraju znati svoje korijene.”, smatra Đurović.

Istoričar Adnan Prekić objašnjava da u svim državama bivše Jugoslavije došlo do otklona od onoga što je naslijeđe bivše zajedničke republike, kao i da je svim nacionalistima Jugoslavija bila “idealni” neprijatelj:

“Na taj način oni su definisali sopstvenu političku platformu i pokušavaju time da homogenizuju birače u jednom nekritičkom odnosu prema onome što je bil nasljeđe socijalističke Jugoslavije”, kaže Prekić ukazujući da odatle polazi revizionizam:

“Svi pokušaji revizionizma u posljednjih trideset godina imaju tu funkciju da naprave jedan jasan otklon od Jugoslavije a u kojoj se nije moglo desiti da dođe do istorijskih relativizacija i onoga što gledamo danas”.

Prekić zaključuje da je spomeničko naslijeđe nabolji način da se mladi identifikuju sa antifašističkim vrijednostima i “svim onim vrijednostima koje antifašizam u savremenom tumačenju simbolizuje”.