Visoke političke tenzije između predstavnika vlasti, šarenolike koalicije na čelu sa premijerom Zdravkom Krivokapićem i predstavnika prošle godine poraženih snaga predvođenih predsednikom države Milom Đukanovićem, crnogorska su realnost pred obilježavanja petnaeste godine od sticanja nezavisnosti (proglašena 3. juna 2006).
Pri tome opozicija baštini crnogorsku nezavisnost kao svoje najznačajnije političko nasleđe, dok vodeća partija vladajuće koalicije insistira na bliskim vezama sa Srbijom, mada ne dovodi u pitanje državnu samostalnost.
Na narasle političke i nacionalne tenzije u Crnoj Gori međunarodna zajednica, prije svega Evropska unija, ali i NATO, mora reagovati na vrijeme jer nikome više nisu potrebni sukobi na Zapadnom Balkanu, od kojih koristi može imati samo Rusija, smatraju sagovornici Radija Slobodna Evropa Kurt Basiner (Kurt Bassuener) iz Savjeta za politiku demokratizacije i Džudi Dempsi (Judy Dempsey) iz Karnegi centra.
Tenzije u Crnoj Gori posljednjih mjeseci mogu biti izuzetno opasne, a incidenti, zasnovani na političkim i nacionalističkim motivima, duboko uznemiruju, ocjenjuje Basiner.
Džudi Dempsi pak kaže da bi aktuelne tenzije i incidenti u Crnoj Gori mogli da unazade državu na putu ka Evropskoj uniji „što će Rusija, preko vladajuće strukture u Crnoj Gori, iskoristiti“.
Posljednjih mjeseci intenzivirane su tenzije iz vremena prije i tokom parlamentarnih izbora avgusta 2020. na kojima je nakon tri decenije promijenjena vlast u Crnoj Gori.
Vladavinu Demokratske partije socijalista (DPS), stranke suverenističkog i procrnogorskog opredjeljenja, zamijenila je koalicija predvođena prosrpskim Demokratskim frontom (DF), Demokratama i Građanskim pokretom URA. Manjine su godinama bile i ostale politički partner DPS.
Problema ima i u kohabitaciji između nove većine koja kontroliše Vladu i Parlament i predsjednika države Mila Đukanovica, koji je lider opozicionog DPS. Srbija i Srpska pravoslavna crkva otvoreno podržavaju DF. Dio lidera DF blizak je zvaničnoj Rusiji.
Pojačane tenzije između pristalica procrnogorske opozicije, predvođene DPS, i podržavalaca vladajućeg prosrpskog DF rezultirale su u više navrata protestima, sukobima, napadima na vjerske objekte, prijetnjama manjinama, napadima na novinare, porastom govora mržnje na društvenim mrežama …
Šta su očekivanja od međunarodne zajednice?
Džudi Dempsi kaže da bi međunarodna zajednica, posebno NATO, morala biti aktivnija, otvoreno ukazujući na to koliko je potrebna stabilnost u Crnoj Gori.
„Nema vremena za ravnodušnost NATO-a ili Evropske unije. Ono što se dešava u Crnoj Gori moglo bi da se prelije u ostatak regiona, pri čemu bi Rusija i Kina imale koristi, kapitalizovale i podstakle ovaj razvoj događaja. A imajući u vidu istoriju ruskog miješanja u regionu, jedan od njenih ciljeva jeste stvaranje etničkih i vjerskih tenzija. Jednom kada eskaliraju, teško ih je obuzdati. To je velika opasnost“, kaže Dempsi.
Konkretno, dodaje, to bi podrazumijevalo ne samo otvoreno ukazivanje na potencijalno opasnu situaciju već bi konkretno i NATO i EU trebalo da imenuju posebne izaslanike u Crnoj Gori koji bi posredovali jer „efekat prelivanja sukoba je takav da se ne može precijeniti“.
Crna Gora je juna 2017. postala članica NATO-a za vrijeme vlasti Demokratske patije socijalista, predsjednika Mila Đukanovića. Uoči ulaska, oktobra 2016, državni organi spriječili su navodni državni udar u kojem su, prema optužnici, učestvovali dvojica ruskih obavještajaca, lideri tada opozicionog Demokratskog fronta i grupa srpskih državljana. Visi sud u Podgorici, osudio je optuzene na visegodisnje zatvorske kazne ali je Apelacioni sud ukinuo tu presudu.Novo sudjenje zakazano je za 31.maj ove godine.
Kurt Basiner smatra da Evropska unija, Sjedinjene Američke Države i NATO imaju odgovornost da pomognu u rješavanju tenzija i incidenata u Crnoj Gori, dodajući da nikom više nisu potrebni sukobi na Zapadnom Balkanu.
Dempsi je mišljenja da EU nije naročito dobra u upravljanju krizama.
„EU, ako je ozbiljna po pitanju integracije Crne Gore, mora biti glasnija i „praktičnija“. Mora da ulaže u infrastrukturu, u obrazovanje, u medije. Iznad svega, mora se podsticati civilno društvo na lokalnom nivou.
„Rusija će nastaviti da koristiti trenutne političke strukture da odvrate Crnu Goru od puta ka EU. Što se tiče NATO-a, on mora biti aktivniji na terenu, putem vježbi, komunikacije i bližeg uključivanja i saradnje sa institucijama i civilnim društvom“, pojašnjava Dempsi.
Crna Gora je devet godina u pristupnim pregovorima o članstvu sa EU, od juna 2012. godine. Otvorila je sva 33 poglavlja. Uz to, u dužničkom je odnosu prema Kini koja gradi dio auto-puta u Crnoj Gori, koji se finansira kreditom kineske Exim banke od skoro milijardu dolara.
Šta je uzrok pada DPS?
Kurt Basiner, analitičar i poznavalac situacije na Balkanu, smatra da je nezadovoljstvo crnogorskih građana zbog osjećaja socijalne nepravde i raširene korupcije rezultiralo izbornim porazom prozapadno orijentisane koalicije, predvođene Demokratskom partijom socijalista Mila Đukanovića, na parlamentarnim izborima avgusta 2020. godine.
Basiner kaže da je godinama Vlada Crne Gore, predvođena DPS-om, politički prilično stagnirala.
„Nezadovoljni građani su protestovali, skretali pažnju na manjkavosti sistema što je u jednu ruku i dovelo do smjene vlasti. S druge strane, mislim da su oni koji su željeli promjenu vlasti potcijenili potencijalnu negativnu stranu, odnosno koliko brzo bi se političko težište moglo pomjeriti i stvari otici u neočekivanom i neželjenom smjeru“, ocjenjuje Basiner.
Prema njegovim riječima, iako se činilo da većina građana u Crnoj Gori podržava crnogorsku državnost, identitet i multietničnost to ipak nije toliko jako ukorijenjeno kao što su vjerovali domaći ali i strani posmatrači.
Na referendumu o nezavisnosti organizovanom 2006. godine indipendističke snage, većinski Crnogorci i manjinski narodi, predvođeni Đukanovićem osvojili su 55 odsto glasova naspram 45 posto koliko je osvojio prosrpski blok koji se zalagao za ostanak u drzavnoj zajednici sa Srbijom.
„Svemu ovome se može dodati i regionalni kontekst – osjećaj kao da nema pravila, potom geopolitičko osporavanje, neefikasnost i pasivnost zapadnih zemalja, ponovno pojavljivanje programa iz devedestih i upornost miješanja Srbije. Trenutna situacija u Crnoj Gori uklapa se u ovaj okvir“, ocjenjuje Basiner.
Balkanski lideri iskoristili popustljivost Evrope
Basinera, kako kaže, ne iznenađuje što se država koja je u NATO-u, a koja je jedna od članica na putu ka EU suočava sa nacionalističkim tenzijama u društvu.
„Nazadovanje na putu ka EU nije presedan. Dio problema bio je u tome što su i EU i NATO odnosima sa prethodnim rukovodstvima država dali prednost u odnosu na ono što stvarno treba da se vrednuje kada je u pitanju napredak u integracijama. Lideri svih država zapadnog Balkana, naravno uključujući Crnu Goru, iskoristili su ovu popustljivost. Događaji u Crnoj Gori pokazuju da ništa ne može automatski kada je u pitanju napredak“, dodaje Basiner.
On je mišljenja da je malo pažnje posvećeno demokratskoj konsolidaciji na Zapadnom Balkanu.
S druge strane, kaže da je međunarodna zajednica dozvolila vladama regiona da vode politiku onako kako sami žele, ne naglašavajući im da NATO i EU imaju zakonsku, ali i moralnu odgovornost u tome da osiguraju da nema nasilnih sukoba ili težnji za promjenu granica.
„Slovenački non-paper, bez obzira na to odakle dolazi, pokazuje da još postoji upitnost trenutnih granica i državnog suvereniteta. Tamo su ti isti programi bili i prije 15 godina. Oni su poput herpes infekcije - pojavljuju se kada je imunitet nizak“, kaže Basiner.
Navodni neslužbeni diplomatski dokument, non-pejper, koji je, navodno premijer Slovenije Janez Janša uputio u Brisel razmatrao je opciju prekrajanja granica na Balkanu, pripajanje Srbiji bh. entiteta Republika Srpska, pripajanje delova Crne Gore i Severne Makedonije s albanskom većinom Albaniji, te priključenje dela BiH, zapadne Hercegovine, Hrvatskoj. Janša je demantovao da non-pejper postoji.
Kakvu pomoć treba Crna Gora?
Upitan kako bi konkretno mađunarodna zajednica mogla da pomogne u sprečavanju sukoba i smirivanju tenzija, Basiner odgovara da bi odvraćanje i naglašavanje da sukobi, nasilje ili bilo kakvi napori/tendencije za promjenu granica neće biti dozvoljeni.
„Ovo se nekada uzimalo 'zdravo za gotovo'. Kina i Rusija nemaju veze sa aktuelnim dešavanjima (iako profitiraju od toga), ali to što smo predugo ostavljali ova pitanja otvorenim, više od decenije, pokazuje neozbiljnost“, ukazuje Basiner.
Prema njegovim riječima EU, SAD, Velika Britanija i drugi saveznici moraju da se angažuju u dubokom strateškom preispitivanju načina na koji su pristupili zapadnom Balkanu, s obzirom na to da je politika koju vode očigledno zakazala.
„Iako želim da vidim sve države Zapadnog Balkana u EU, želim da se one pokrenu kao funkcionalne liberalne demokratije. Činjenica da Orban navija za proširenje - počevši od Srbije kao 'predvodnice'- je dovoljno jasan pokazatelj da je taj proces izgubio svoj put“, zaključuje Basiner.
Od proglašavanja nezavisnosti 2006. godine Crna Gora je spoljnopolitički bila na prozapadnom kursu, politički i finansijski podržana od SAD i EU. Na unutrašnjem planu, izvještaji Evropske komisije ukazivali su na probleme u oblasti vladavine prava (poglavlja 23 i 24) i borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala, kao i slobodi medija.