Danas je 13. jul, datum kada Crna Gora obilježava Dan državnosti i koji je, kao značajan, duboko ukorijenjen u samom narodu. Na današnji dan Crna Gora se, nakon viševjekovne nezavisnosti definitivno osamostalila međunarodnim priznanjem na Berlinskom kongresu 1878. godine, a njen narod je šezdesetak godina kasnije podigao opštenarodni ustanak protiv fašističkih okupatora. Tokom Drugog svjetskog rata, dotadašnji principi čojstva i junaštva su inkorporirani u antifašizam koji, iako se nekad čini da su mu boje malo izblijedjele, baštini i danas.
Trinaestojulski ustanak u Crnoj Gori je bio odraz potrebe za otporom okupatoru, a koliko ovaj događaj zaslužuje atribut – opštenarodni, najbolje ilustruje podatak da je Crna Gora na brzinu organizovala 32.000 ljudi pod oružjem, što je tada bilo oko 65 posto vojno sposobnog stanovništva. Trinaestojulski ustanak, ljeta '41. godine, u Crnoj Gori se smatra prvim narodnim ustankom protiv sila osovine, ne samo na području država bivše Jugoslavije, već na tlu cijele Evrope.
Sve je počelo 10. jula 1941. odlukom komiteta Komunističke partije za Crnu Goru, Boku i Sandžak o dizanju ustanka, da bi već u rano jutro 13. jula počeo je napad gerilskih odreda na niz italijanskih karabinjerskih i žandarmerijskih stanica i već tokom prvog dana ustanka oslobođena su: Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića i dio primorja od Miločera do Sutomora. Gerilske borbe su se narednih dana rasplamsavale tokom kojih je oslobođen čitav niz gradova i sela.
Okupaciona italijanska vojska je odgovorila velikom ofanzivom koja je trajala od 14. jula do 14. avgusta, kada je ustanak konačno ugušen. U tom periodu je poginulo 735 italijanskih vojnika, više od 1.100 je ranjeno, a preko 2.000 zarobljeno. Ustanici su, prema nepotpunim podacima, su imali 72 mrtva i 53 ranjena.
Italija je ponovo okupirala Crnu Goru, ali više ništa nije bilo kao prije.
„Glavni cilj italijanske protivofanzive, gušenje ustanka, nije ostvaren. Borbeno jezgro ustanika uglavnom nije okrnjeno. Oko 5.000 gerilaca je ostalo na svojim terenima, sada bolje naoružani nego li prvog dana ustanka i van domašaja okupatorske vlasti i moći“, piše u knjizi generala Milije Stanišića pod nazivom „Trinaestojulski ustanak kao antifašistički fenomen i potvrda nacionalnog identiteta“.
Iako je trinaestojulski ustanak u Crnoj Gori bio, prije svega, antiokupacioni, on je svakako imao i ideološki, antifašistički karakter koji je jedna od najvrijednijih tekovina ovog događaja i svega što je nakon njega uslijedilo.
Bitna ideološka poluga
Koliko je u međuvremenu, zbog uticaja politike, propagandne manipulacije ili promjene društvene vizure, antifašizam izblijedio kao kolektivni moralni prioritet i jedan od podrazumijevajućih kriterijuma?
"Možemo sa sigurnošću reći da su se fašizam i antifašizam, kao dva istorijska antipoda, dva različita ideološka sistema, koji su se sukobili u Drugom svjetskom ratu, po svojim posljedicama i po onome što u suštini znače, sada, nakon više od pola vijeka relativizirali i da polarizacija nije onakva kao što je bila u prošlosti", rekao je za naš radio istoričar Šerbo Rastoder, koji napominje da današnja savremena Evropa, a time i Crna Gora, antifašizam smatra svojom, bitnom ideološkom polugom na kojoj počiva njen vrednosni sistem.
"Antifašizam je danas sublimacija različitih ideja koje, ponekad, ne isključuju one desne ideje koje su bile elementi fašizma, tako da bi se danas teško moglo reći da postoji jasna granica između ta dva pojma", kaže Rastoder.
"Država je načelno podržala antifašističku tradiciju, a u Crnoj Gori je antifašistička tradicija, prije svega, nešto što bitno polarizuje društvo, koje u istorijskom smislu čak do danas važi. Neki prigušeni glas se u smislu antifašizma u Crnoj Gori uvijek može čitati kao nešto što bi trebalo da vodi nekom pomirenju. Ova politička floskula o pomirenju je prosto izmišljena iz repertoara dnevne politike i u suštini u istorijskom smislu ne znači ništa. U istoriji ono što je bilo je bilo i to se ne može ponoviti. Ne mogu se pomiriti antifašizam i fašizam, osim kao neki novi surogat", ocjenjuje Rastoder.
Takođe kroz prizmu dva antipoda: fašizma i antifašizma, potpredsjednik SUBNOR-a Crne Gore Ljubomir Sekulić kaže da su agresivni vidovi nacionalizma u Crnoj Gori trajno izgubili bitku.
"Crnogorsko društvo, imajući gorko iskustvo iz Drugog svjetskog rata, a i spoznaju o karakteru fašističke ideologije, čvrsto i organizovano se svrstalo u antifašistički pokret. Utemeljeno je, kao uostalom i EU, na ideologiji antifašizma. Crna Gora istinski njeguje tradicije svojih oslobodilačkih ratova, naročito antifašističkog rata od 1941. do 1945. godine. Četnička ideologija i drugi vidovi agresivnog nacionalizma trajno su izgubili u Crnoj Gori", smatra Sekulić.
U Crnoj Gori, za razliku od drugih bivših jugoslovenskih republika, antifašističko nasljeđe koje se vezuje za Narodno-oslobodilački pokret i Komunističku partiju (1941.-1945.) uglavnom je ostalo neokrnjeno jer su, prije svega, na vlasti partije koje baštine to nasljeđe.
"U opoziciji postoje političke partije koje žele da afirmišu četnički pokret, koji je bio na strani fašističkih sila u Crnoj Gori. Postoje i partije koje žele da afirmišu zelenaški pokret, koji je bio u kolaboracija sa fašističkim okupatorima i koji je u odnosu na četnički pokret bio znatno slabiji. Političke partije, koje nastoje da se predstave kao naslijednici partizanskog pokreta, antifašističkog naslijeđa, imaju jak uticaj u svim sferama društva, uključujući i obrazovnu politiku", ocjenjuje istoričar Dragutin Papović.
Shodno tome, navodi Papović, u školskim udžbenicima iz istorije, nije došlo do te nenaučne revizije.
"I dalje je u školskim udžbenicima zastupljen stav koji nije politički, nego i naučni - da je partizanski pokret u Crnoj Gori, tokom Drugog svjetskog rata, bio jedini antifašistički pokret. S druge strane, postoji tendencija da se taj pokret idealizuje, odnosno da se o tom pokretu ne može govoriti sa kritičkog stanovišta", komentariše Dragutin Papović.
