U Crnoj Gori su za nepune dvije godine, zbog pitanja odnosa prema zahtjevima Srpske pravoslavne crkve (SPC), pale dvije Vlade, a u istom riziku je i treća, premijera Dritana Abazovića.
Prvo je, nakon izglasavanja Zakona o slobodi vjeroispovijesti krajem 2019. godine, koji nije bio po volji SPC, Vlada Demokratske partije socijalista (DPS) predsjednika Mila Đukanovića, nakon trideset godina vladanja, izgubila izbore u avgustu 2020. godine.
Gubitku vlasti prethodile su višemjesečne masovne protestne litije koju su predvodili sveštenici SPC na čelu sa (pokojnim) mitropolitom Amfilohijem, uz podršku tadašnjih opozicionih stranaka.
Nakon toga je formirana Vlada premijera Zdravka Krivokapića, bliska SPC, pala na crkvenom ispitu. Naime, događaji oko ustoličenja Amfilohijevog naslednika, mitropolita Joanikija, 5. septembra 2021. godine u Cetinjskom manastiru, bili su uvod u njen pad.
Krivokapić, blizak crkvi insistirao je da policija silom omogući ustoličenje u Cetinjskom manastiru, i pored masovnih protesta u kojima je povrijeđeno oko 60 osoba.
Iako je ustoličenje održano, došlo je do unutrašnjeg sukoba Krivokapića sa vrhom bezbjednosnog sektora koji je kontrolisala Abazovićeva URA.
Šest mjeseci kasnije Vladi je izglasano nepovjerenje.
Vlada bi mogla i treći put da padne zbog pitanja crkve, nakon što su SPC i Vlada premijera Dritana Abazovića usaglasile tekst Temeljnog ugovora o uređenju međusobnih odnosa.
Naime, taj tekst naišao je na oštre osude vladajuće Socijaldemokratske partije (SDP) iz koje ga nazivaju izdajom i istorijskim falsifikatom i najavljuju pokretanje pitanja nepovjerenja, ukoliko predloženi tekst ugovora bude usvojen na Vladi.
Nešto retorički blaže, ali sa istom suštinom reogavala je i Đukanovićeva DPS koja Abazovićevoj manjinskoj Vladi obezbjeđuje podršku u Skupštini Crne Gore.
Otkud tolika moć SPC?
Kako se došlo do toga da u Crnoj Gori koja je po Ustavu sekularna, građanska, sudbina izvršne vlasti u toj mjeri zavisi od odnosa sa SPC?
Istoričari, sociolozi i građanski aktivisti u razgovoru za Radio Slobodna Evropa (RSE) ocjenjuju da su gubitak povjerenja u političke elite u protekle tri decenije i potreba da se u turbulentnim vremenima priklone nekom autoritetu, od nekadašnjih ateista Crnogorce pretvorili u građane kojima je crkva u vrhu prioriteta.
Govoreći o aktuelnim turbulencijama zbog Temeljnog ugovora sa SPC, izvršna direktorica Centra za građansko obrazovanje (CGO) Daliborka Uljarević kaže za RSE da se ne radi toliko o snazi SPC, koliko o slabosti crnogorskih političkih struktura:
“U situaciji kad imate nekvalitetne i populistički orjentisane političke subjekte, lako je različitim akterima da vrše onaj uticaj koji oni žele, ili neko drugi preko njih. SPC je jedan od važnih medijuma srbijanskog predsjednika Vučića, koji kontinuirano izražava želju da ima svoj udio u kolaču vlasti u Crnoj Gori“, kaže Uljarević.
Radne grupe Vlade Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve (SPC) su 28. juna načelno uskladile radnu verziju Temeljnog ugovora, što su dva dana kasnije, na sastanku u Beogradu potvrdili patrijarh SPC Porfirije i crnogorski premijer Abazović.
Crkva kao politički igrač?
Istoričar Miloš Vukanović kaže da je u Crnoj Gori crkveno pitanje političko, a nakon toga i identitetsko i bezbjednosno.
Smatra da je SPC u Crnoj Gori politički igrač od 90-ih: “U Crnoj Gori ona je posljednji i najveći bastion velikosrpske ideologije, a uspijevala je da se do 2019. u ključnim trenucima povuče iz problematičnih političkih utakmica i sačuva od veće kompromitacije“.
Vukanović ocjenjuje da se fenomen rasta religioznosti javlja u skoro svim postkomunističkim društvima, a za ekspanziju SPC u Crnoj Gori tokom devedesetih, odgovornom smatra tadašnju vladajuću političku elitu:
“Dugogodišnja vlast DPS je funkcionisala u poluparazitskoj simbiozi sa crkvom koja se nije previše miješala u njeno djelovanje, dok je DPS bila slijepa na ekonomske aktivnosti crkve, devastaciju kulturnog nasljeđa i širenje nacionalizma.”
Od nekadašnjih ateista do 'estradnih vjernika'
Sociolog iz Beograda Ratko Božović kaže za RSE da je forsiranje religije u Crnoj Gori unazad trideset godina nametnuto politički i medijski, te da nije došlo iznutra, od stanovništva.
“Prije nije bilo ni religije ni crkve kao stila življenja. Odjednom imamo prevlast, predominaciju religije. Ja mislim da je u Crnoj Gori u vrijeme Amfilohija crkva imala tu veštinu da dođe do materijalno i duhovno siromašnih ljudi, za šta tadašnja dominantna politička stranka nije bila zainteresovana“, pojašnjava Božović.
Daliborka Uljarević nije sigurna da li se radi o istinskoj ili estradnoj religioznosti: “Jer da je riječ o istinskoj religioznosti mi bi imali veći stepen društvene tolerancije, a ne jednu vrlo toksičnu atmosferu, duboku polarizaciju, nikad izraženiji govor mržnje, mizoginije. Teško mi je da te izraze povežem sa ljudima koji su istinski religiozni.“
Kako je sistem proizvedio vjernike?
Miloš Vukanović ocjenjuje da je bivša vlast DPS “uništila građanina, a posredno gajila vjernika”.
Podsjeća na rezultate istraživanje s početka 90-tih godina prošlog vijeka prema kojima su Crnogorci predstavljali najmanje religioznu naciju unutar bivše Jugoslavije, sa gotovo 80 posto onih koji su se izjasnili kao nereligiozni.
“To ukazuje da je u Crnoj Gori do tada postojao određeni otklon od institucionalne religioznosti. Crkva je centralizovana ustanova koja zahtijeva izvjesnu dozu potčinjenosti, a ta praksa nije bila u duhu ni Crnogoraca ni njihovih vođa”, kaže Vukanović.
Sociolog Ratko Božović uočava tendenciju u dijelu javnosti u Crnoj Gori ka vezivanju za autoritet. U odsustvu političkog autoriteta u proteklih 30 godina, ljudi su se priklonili religijskom , odnosno crkvi.
“Crkva se sada vratila sa svojom uslovno rečeno ideologijom, nakon perioda kada je bila potisnuta od dominantne komunističke vlasti. Tako su se Crnogorci prvo našli na talasima ateizma, a onda na talasima verskog uticaja“, smatra Božović.
Ekspanziji religioznosti tokom devedesetih, ocjenjuje Vukanović, doprinio je i "nizak nivo" građanske svijesti u crnogorskoj javnosti.
Većina ih je, kako ističe, u društvenoj situaciji koja se pogoršavala iz godine u godinu, umjesto građanskog bunta, oslonac potražila u jedinoj instituciji koja se nesmetano širila - crkvi.
I sujevjerje u igri
Ratko Božović smatra da crnogorsko društvo nije doseglo civilizacijski nivo na kojem je istinski prihvatilo princip odvojenosti crkve od države.
U takvoj atmosferi razni iracionalni uticaji, poput sujevjerja mogu da utiču na građane, ali i na donosioce političkih odluka:
“Ima tu poprilično toga što bi označili kao neprosvećenost ili kao metafiziku gdje se crkva ranije potisnuta od komunističkog režima, sada u očima običnog čoveka pojavljuje kao feniks, vatra nikla iz pepela. Sve to izaziva strahopoštovanje, a taj strah vrlo često, čak i kod obrazovanih ljudi potiskuje racionalno promišljanje.“
Sveštenici SPC, posebno Amfilohije, često su upućivali kletve neistomišljenicima.
Daliborka Uljarević ocjenjuje da je sujevjerje dio tradicije preko kojeg se takođe utiče na pripadnike društva koje ne krasi visok nivo obrazovanja i demokratije:
“Mislim da je taj uticaj sujevjerja prenaglašen, ali je nekad dovoljan da pretegne u pravcu donešenja određene odluke ili pozicioniranja prema nekom pitanju. Prethodne Vlade DPS su marginalizovale građansko vaspitanje i obrazovanje. A sada imamo to što imamo, kao posljedicu“, zaključuje Uljarević.
Prema svim istraživanjima javnog mjenja poslednjih godina, SPC uživa najveći stepen povjerenja crnogorskih građana.