Autor: Džems Miler, priredila Biljana Jovićević
Prije 100 godina, 16. maja 1916. predstavnici Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske (uz saglasanost Rusije) susreli su se i u tajnosti potpisali ono što je kasnije postalo poznato kao sporazum Sajks-Piko. Pakt, potpisan usred Prvog svjetskog rata, dijelio je Otomansko carstvo na sfere imperijalne kontrole, i često se tumači kao odlučujući za uspostavljanje današnjih granica na Bliskom istoku.
Sporazum je uveliko kritikovan posljednjih godina, naročito nakon američke invazije na Irak 2003., zato što mnoge od ovih granica ne predstavljaju samo simbol imperijalizma, već se takođe reflektuju i kao nedovoljno razumijevanje Bliskog istoka, koje su demonstrirali odna baš kao i danas svjetski lideri. Etničke grupe su podijeljene između tih granica i kada je sektaško nasilje eruptiralo u Iraku nakon pada Sadama Huseina, mnogi su krivili baš sporazum Sajks-Piko zbog međusobnog konfontiranja entičkih grupa.
Razumijevanje sporazuma Sajks-Piko je takođe ključno je i za razumijavnje ideologije (ili makar propagande) militantne grupe „Islamska država Iraka i Levanta“ (IDIL). U ljeto 2014., ova teroristička organizacija osvojila je velike dijelove teritorije i Iraka i Sirije. Grupa je nedavno objavila i da mijenjaju ime iz “Islamska država Iraka i Levanta“ u samo “Islamska država “.
Prema pažljivo dizajniranoj poruci “Islamske države”, to više nije organizacija koja djeluje u dvije države: Oni su svoja zasebna država i uspostavljajući jedan islamski kalifat u regionu, oni u suštini uništavaju ostatke stranog imperijalizma. IDIL-ova propagandna ispostava na engleskom jeziku, Al Hajat, objavila je video nazvan „Kraj Sajks-Pikoa“ u kojem je prikazano ukidanje granice između Iraka i Sirije.
Jedan borac IDIL-a, priredio je video turu na odličnom engleskom jeziku, preko graničnog prijelaza koji su irački vojnici napustili. Takozvanu granicu, prema riječima borca “Islamske države”, uspostavili su arapski lideri i zapadni imperijalisti. Nema granica, kaže on, svijet pripada Alahu i “mi smo svi jedna država” i teritorija “Islamske države” ne može biti podijeljena. On je citirao lidera IDIL-a, Abu Bakra al Bagdadija, koji sebe naziva “razbijačem barijera“.
U propagandnom video uratku, IDIL ponavlja i pojačava sentiment da je Sajks–Piko simbol stranog miješanja, ali ova militantna grupa takođe modifikuje poruku za svoje sopstvene svrhe, i što je najvažnije, optužuje muslimanske lidere za saučesništvo u zločinu, što je glavna tema propagande “Islamske države”.
Realnost je pak mnogo komplikovanija. Postoji jedan argument koji se može upotrijebiti, a to je da je sporazum iz 1920., postignut na konferenciji u San Remu, kojoj su prisustvovali lideri Britanije, Francuske, Italije i Japana, u konačnici zapravo mnogo više od sporazuma Sajks-Piko odgovoran za interne granice kakve danas poznajemo.
I pored toga, ovim sporazumima nijesu u stvari uspostavljenje interne granice, već samo one šire, imperijalne. Kao takve, ukazuje Sara Pursli, istoričarka modernog Bliskog istoka, mape koje su iscrtane sporazumom Sajks-Piko u stvari mnogo više asociraju na one koje koristi IDIL, nego na aktulene geopolitičke granice sa kojima smo upoznati.
Interne granice su uspostavljene tokom dugotrajnog perioda i procesa koji je uveliko povezan sa lokalnim borbama, znatno više nego sa imperijalnim miješanjima sa strane.
Potoji još jedna velika mana u logici IDIL-a: Sajks-Piko je u stvari smjestio Deir el Zor, regionalnu prijestonicu na istoku Sirije i jedno od uporišta IDIL-a, van teritorije koju mi danas poznajemo kao Siriju. Istoričarka Pursli ukazuje da su zapravo interni konflikti bili ti zbog kojih je na kraju Deir al Zor pripao Siriji.
Pursli je napisala da je tadašnja otomanska provincija bila smještena na francuskoj strani granice, ali da je nakon konflikta između Arapske armije i lokalnih sirijskih lidera apelovano da Britanija aneksira taj region, što su i učinili, ali su lokalni predstavnici ubrzo potom uputili peticiju Damasku tražeći da ih inkorporira u region Sirije.
Ironično, zapravo su irački nacionalistički oficiri iz grupe al Ahd al Irak, bili ti koji su na kraju bili odgovorni za smještanje Deir el Zora na teritoriju Sirije. Oni su se nadali da će grad koristiti kao bazu za izvođenje napada iz Sirije na britanske okupacione trupe u Iraku, i to su i činili, a to je i pomoglo paljenju iskre revolta 1920. Godine 1923., irački nacionalista iz Bagdada, Muhamad Mahdi al Basir, ovako je objasnio odluku o Deir el Zoru: “Iračani u Siriji radili su na oslobađanju Iraka, čak i ako je to zahtijevalo aneksiju velikog dijela njihove zemlje od strane sirijske vlasti“.
Vodeći britanski zvaničnici, uključujući i vršioca družnosti civilnog komesara u Iraku, u to vrijeme, A. T. Vilsona, kasnije su isticali da je britansko ne baš voljno prihvatanje Deir el Zora, potom evakuacija njihovih trupa i prepuštanje provincije Arapskoj armiji u Siriji, potpomoglo rasplamsavanju revolta 1920., ne samo tako što je obezbijedilo baze iračkim nacionalističkim oficirima u Siriji za prekogranične vojne operacije, već i tako što su omogućili drugim protivnicima britanskog mandata u Iraku osjećaj da je Britanija ranjiva.
Drugim riječima, razdor među muslimanima koji žive u srcu onoga što je teritorija IDIL- a, postoji otkad su uspostavljene granice koje imamo i danas. Zapadni imperijalizam igra ključnu ulogu, ali samo utoliko što su reagovali na političku realnost na terenu.
Krucijalno je pak da poruka IDIL-a ne funkcioniše. Ako je cilj militantne grupe da inspiriše druge da ukinu te granice i ujedine se u jednoj jednoj “Islamskoj državi”, ne bi se moglo reći da je IDIL zakucao na vrata rasprostranjene kolektivne želje.
Profesor antroplogije, Džon V. Anderson, sa Američkog katoličkog univerziteta kaže da su granice uspostavljene nakon Prvog svjetskog rata uveliko prihvaćene na samom Bliskom istoku, i sa svakom novom generacijom one su bivale sve čvršće.
Bašar al Asad
U intervjuu za RSE, Anderson kaže da izuzev želje militanata “Islamske države” ne izgleda da ima naročito mnogo sentimenta za novu reviziju granica. On ukazuje da je “najduži međusobni rat, Libanski građanski rat, bio rat za dominaciju nad tim granicama, a rezultirao je sporazumom koji je te granice afirmisao”. Jordan i Izrael također ne idu nigdje Baš kao ni Sirija -- zapravo, sirijska opozicija koje se protivi IDIL -u takođe se glasno protivi razbijanju granica Sirije, baš kao i sirijski predsjednik Bašar al Asad.
Uprkos propagandi IDIL- a i 100 godina nakon sporazuma Sajks-Piko, izgleda da postoji veoma malo zainteresovanih za pisanje nove mape Bliskog istoka.