Kada je otac Kostiantin Kuznjecov zanjihao zvona i otvorio vrata hrama Svetog Stritenskog sa plavo-zlatnim svodovima 2015. godine, obeležio je malu, ali značajnu pobedu u intenzivnom sporu koji potresa Istočnu pravoslavnu crkvu, drugu po veličini hrišćansku crkvu, piše Radio Slobodna Evropa.
Prvobitno planirana kao ukrajinska pravoslavna crkva pod upravom Moskovske patrijaršije, kao lokalno krilo poznate Ruske pravoslavne crkve, izgradnja hrama Sv. Stritenskog započela je 2014. godine, dok su separatisti krstarili istočnom Donbaškom Ukrajinom i zauzimali grad po grad.
Ali župljani drugih crkava Ruske pravoslavne crkve u Konstantnovki "videli su oružje u svojim crkvama, videli su sveštenike koji su pozivali na separatizam i pozivali ljude da se pridruže lokalnim separatističkim snagama", rekao je za RSE u septembru otac Kostiantin, potomak ruskih aristokrata iz Forosa, na Krimu, koji je ranije proveo 11 godina kao sveštenik u Moskovskoj patrijaršiji.
Poslednja kap za mnoge od njih usledila je tog maja, kada je separatistička milicija otvorila vatru na pravoslavnog sveštenika kada se njegov auto naveče pojavio na kontrolnom punktu, ubivši 40-godišnjeg supruga i oca troje djece.
"Doneli smo odluku da ova crkva pripada Kijevskoj patrijaršiji," objašnjavao je otac Kostiantin, obraćajući se svojoj parohiji koja broji preko 100 vernika i jednoj od dve odvojene veroispovesti nastale u Ukrajini nakon raspada Sovjetskog Saveza. Izgradnja hrama St. Stritenskog – u prvom i jedinom gradu koji je bio lojalan crkvi pod upravom Kijeva - ubrzo je završena.
Konstantinovka je industrijski grad od oko 80.000 stanovnika na istoku Ukrajine, smešten malo dalje od borbenih linija rata koji tinja između ukrajinske vojske i separatističkih snaga pod kontrolom Rusije. To je takođe jedan od mnogih centara politički motivisanog duhovnog sukoba koji se vodi unutar istočnih pravoslavnih hrišćana i koji postavljaju osnovu za religiozni raskol istorijskih razmera.
Plač za nezavisnošću
Spor je usredsređen na odobravanje autokefalnosti ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi ili pravu da bude nezavisna kao crkva. Ako to bude odobreno, to bi nanelo ozbiljan udarac u srž ruskih istorijskih tvrdnji o Ukrajini i odbacilo versku nadležnost Moskve nad ukrajinskih oko 30 miliona pravoslavnih vernika.
Postoji 14 nezavisnih pravoslavnih crkava širom sveta koje se prepoznaju kao kanonske. Svaka nacionalna crkva potpada pod određeni patrijarhat, ali svi u suštini odgovaraju vaseljenskom patrijarhu Vartolomeju u Carigradu – što je starogrčki naziv za Istanbul u Turskoj - koji se smatra kao "prvi među jednakima".
Ukrajina još nije u grupi od tih 14 crkava. Međutim prošlog meseca im je odobren put do takvog priznanja, kada je Vartolomej imenovao dva episkopa kao delegate za pripremu i poslao ih u Kijev.
Ukrajina ima tri pravoslavne crkve: Ukrajinsku pravoslavnu crkvu Moskovske patrijaršije, koja je ostala podređena Rusiji nakon raspada Sovjetskog Saveza i dva otcepljena entiteta - Ukrajinsku pravoslavnu crkvu Kijevske patrijaršije i Ukrajinsku autokefalnu pravoslavnu crkvu, od kojih ni jedna nije priznata od strane globalne pravoslavne zajednice.
Ove tri su skoro jednake u smislu rituala, ali se razlikuju kada je u pitanju nezavisnost crkve, i, zajedno sa ruskom crkvom, svaka od njih vuče svoje korijene od drevne srednjovekovne države Kijevska Rusija.
Ukrajinski Patrijarh Filaret
Kijevsku patrijaršiju vodi 89-godišnji Patrijarh Filaret, koji je nekad bio na čelu Ruske pravoslavne crkve, ali je bio izopšten kada je Ukrajina stekla nezavisnost od Sovjetskog Saveza i kada je dao podršku nezavisnoj ukrajinskoj crkvi.
Očekuje se da će Vartolomej dati Ukrajini tzv. "Tomos" ili uredbu kojom će joj odobriti autokefalnost u sinodu već ovog meseca.
Ako se to desi, Filaret je očigledan izbor da vodi novoformiranu crkvu, a on je prošle nedelje rekao Rojtersu da je uprkos njegovim godinama spreman da to uradi.
"Ako se 26 godina borim za autokefalnost ukrajinske crkve i verujem da će se to dogoditi, onda, naravno, sve dok mi Bog daje snage, služio bih ukrajinskoj crkvi do kraja," rekao je Filaret.
"Pitanje nacionalne bezbednosti"
Tomos snažno podržava ukrajinski predsednik Petro Porošenko, koji je rekao da je neophodno "garantovati našu duhovnu nezavisnost od Moskve". Naravno, usred brojnih anketa i rastućeg razočaranja javnog mnjenja njegovom administracijom, ovaj potez se može pokazati kao ključan za Porošenkov reizbor u martu. Poslednjih nedelja, širom zemlje su pojavili bilbordi na kojima se navodi da predsednik tvrdi kako je platio više od 380.000 dolara kako bi branio Tomos.
Ankete pokazuju da mnogi Ukrajinci podržavaju ovaj potez. Istraživanje koje je u maju i junu sproveo Centar za uvid u istraživanja, projekat Međunarodnog republikanskog instituta, pokazao je da 39 odsto ispitanika definitivno ili donekle podržava nezavisnost Ukrajinske pravoslavne crkve, dok se 29 procenata protivi tome na nekom nivou, a 32 odsto ostaje neodlučno.
Saveznici Kijeva na Zapadu takođe su podržali nezavisnost ukrajinske crkve. "Sjedinjene Države poštuju sposobnost ukrajinskih pravoslavnih verskih lidera i sledbenika da postignu autokefalnost u skladu sa njihovim uverenjima", navodi se u saopštenju portparola Stejt dipartmenta Heter Nuert (Heather Nauert) 25. septembra.
Očekivano, ruska pravoslavna crkva se tome protivi. Krajem septembra crkva u Moskvi je preduzela sporni potez ukidanja diplomatskih veza sa Carigradom nakon tvrdnji da je Tomos za Ukrajinu bio neizbežan; patrijarh Kiril, koji je čvrst saveznik predsednika Vladimira Putina, rekao je da će prestati da se moli za patrijarha Vartolomeja.
Kirilovo žestoko protivljenje nezavisnosti ukrajinske pravoslavne crkve dodatno je istaknuto u delimično objavljenom transkriptu vanrednog sastanka koji je u avgustu imao sa Vartolomejem. Prema transkriptu, Kiril je ponovio ključne tačke koje su proteklih godina isticali ruski državni mediji u Kremlju i Rusiji, rekavši da je Porošenkoova vlada tražila Tomos kako bi ojačala svoj legitimitet nakon što je preuzela vlast "uz pomoć državnog udara tokom Euromaidana", što je ime za proteste na ulicama u Kijevu 2014. godine; da sadašnje vođstvo Ukrajine ne predstavlja ukrajinsku javnost; i da su Ukrajinci i Rusi "jedna zemlja i jedan narod".
Ovo su reči kojima je Putin branio moskovsku aneksiju Krima u martu 2014. godine. "Mi smo jedan narod", rekao je on na zajedničkoj sednici parlamenta u to vreme, misleći na Ruse i Ukrajince. "Kijev je majka ruskih gradova", nastavio je on, dodajući da je drevna srednjovekovna država Kijevska Rusija "naš zajednički izvor i ne možemo živeti jedni bez drugih".
Patrijarh Kirill i ruski predsjednik Vladimir Putin
Do decembra Putin je otišao korak dalje, pa je grad na Krimu nazvao "Ruski Hram", jer se tamo krstio Vladimir Veliki, prvi hrišćanski vladar države Rus 988. godine.
Ukrajina takve izjave smatra delom ruskog "hibridnog rata" - vojne strategija koja kombinuje konvencionalne i neregularne ratove, propagandu i sajber napade - protiv svog mnogo manjeg suseda. Zato pitanje nezavisnosti ukrajinske crkve "ide daleko izvan religije" i reč je o "nacionalnoj bezbednosti", prema rečima Porošenka tokom vojnoe parade za Dan nezavisnosti u avgustu. "Slično je jačanju vojske, zaštiti jezika, borbi za članstvo u Evropskoj uniji i NATO-u", rekao je on.
Ukrajinski vernici se pobunili
Ukrajinski vernici kažu da su videli tu produženu ruku ruske crkve i Moskovske patrijaršije u tom hibridnom ratu. "Čuo sam kako su pozivali na agresiju, rekli su da Krim nije Ukrajina, da Donbas nije Ukrajina", rekao je otac Kostiantin.
Lokalni mediji izvestili su o sveštenicima crkve pod upravom Moskve koji odbijaju da sahrane i sprovedu poslednje obrede za ukrajinske vojnike poginule u borbi, kao i da skrivaju ruske separatističke borce i krive Kijev za pokretanje rata - uprkos dokazima koji su se pojavili tokom više od četiri godine rata koji sugerišu da je Moskva podstakla borbe.
Ove navodne akcije dovele su do pobune vernika u Ukrajini, ponekad na kreativan način.
Naprimer, bez crkve koja pripada Kijevskoj patrijaršiji u Bakmutu, gradu od oko 90.000 stanovnika, koji se nalazi oko 25 kilometara istočno od Konstantinovke i bliže frontu trenutnog rata, Nataša Žukova i njen suprug Volodimir Tsarik, koji su se borili u 128. Ukrajinskoj zakarpatijskoj planinskoj brigadi, preduzeli su neobičan korak i krstili svoju ćerku Sofiju u Grčkoj katoličkoj crkvi.
Žukova kaže da ne bi mogli prihvatiti da krste svoje dete u crkvi koja "vrši propagandu" za Rusiju i proruske subjekte u Ukrajini, a koja je zauzela stranu separatista u ratu.
U većoj meri, brojne crkve Moskovske patrijaršije širom Ukrajine izbacile su sveštenike i odlučile se za pripadnost Kijevskoj patrijaršiji - čak i u pretežno ruskim, istočnim gradovima poput Konstantinovke, gde je ideja o crkvi Kijevske patrijaršije nekada izgledala nedostižno.
"Svi mi verujemo u Boga"
Ali milioni ukrajinskih vernika su ostali vezani za moskovsku granu crkve, uprkos krvoproliću.
Jedne večeri krajem septembra, u 157 godina starom drvenom hramu Svetog Jovana Krstitelja Moskovske patrijaršije u Bakmutu, otac Serhi je predvodio misu za oko 40 parohijana. Nakon toga, on je za RSE rekao da je frustriran zato što su religijski odnosi stalno na "tihoj vatri", što Ukrajini ne treba." On je uvređen, kaže on, optužbama da on i njegovi sveštenici Moskovske patrijaršije rade protiv zemlje.
"Postoje neke oštre kritike [od nekih Ukrajinaca] da smo agenti Kremlja, da očigledno dobijamo instrukcije odatle, da imam ruski tenk u svojoj garaži, da imam pištolj ispod moje mantije, da mogu da ubijem Ukrajince u svakom trenutku ... da sam Moskovljanin", kaže otac Serhij. "Ali nikada nisam podržavao sukobe ili rat. Postao sam neka vrsta pacifiste. Mrzim oružje".
Mnogi sledbenici crkve Moskovske patrijaršije rekli su da je njihova vernost čisto verske, a ne političke prirode, a da mnogi insistiraju da su oni "proukrajinski".
"Neki podržavaju Rusiju, neki [podržavaju] Ukrajinu, ali svi verujemo u Boga", kaže Oleksandr Diačenko, fotograf u Bakmutu koji je postao pobožni pravoslavni hrišćanin i član župe nakon smrti njegove supruge 2009. godine.
Kao aktivni pristalica ukrajinske vojske - stav zbog koga su ga pretukli proruski sepratisti, prilikom čega je zadobio oštećenje jetre i šavove na licu, kada su oni na kratko kontrolisali Bakmut u 2014. - on vodi unutrašnju borbu sa činjenicom da Crkva kojoj pripada deluje kao ruka "zemlje agresora", kako on to kaže.
"Mi jednostavno nemamo crkvu koja je deo Kijevske patrijaršije", kaže on, braneći svoje prisustvo u crkvi. I otac Serhij, dodaje, "je moj prijatelj i moj duhovni otac. Bilo bi mi teško da odustanem od njega samo zato što služi pod Moskovskom patrijaršijom".
Ali ako Ukrajina dobije ovu bitku - i svoj Tomos - crkva Oca Serhija u Bakmutu možda bi krenula putem Oca Kostiantina u Konstantinovki.
Filaret, šef Kijevske patrijaršije, predvideo je da će mnoge crkve Moskovske patrijaršije masovno promeniti stranu.
Otac Serhij nije hteo da odgovori da li će i on krenuti tim putem. Šta god da se desi, kaže on, on se samo nada da se to neće "pretvoriti u potpuni religijski sukob", što bi ugrozilo "najsvetija mesta u Ukrajini", kao što je Kijevski samostan Pečerajska lavra", koji su osnova naše hrišćanske vere."
"Ako počne ova borba, to će biti borba protiv svih, borba bez povratka na staro."
Makedonski i crnogorski slučaj
Makedonska pravoslavna crkva se već 50 godina bori za autokefalnost u odnosu na Srpsku pravoslavanu crkvu (SPC) i pozitivan ishod za Ukrajinsku pravoslavnu crkvu daje nadu da bi to konačno moglo biti ostvareno, izjavio je Cane Mojanoski, univerzitetski profesor iz Skoplja, za ‘Zašto?’ sredinom septembra:
'Kako teolozi govore, obnavljanje crkve uvek se temelji na nekoj istorijskoj crkvi koja je nekad postojala na nekom određenom području i da sve obnovljenje crkve, uključujući i Srpsku pravoslavnu crkvu, su stvorene tako, na tim temeljima,' kazao je Mojanoski, i dodao:
'Na području današnje Republike Makedonije ove godine je proslavljena hiljadugodišnjica od obnove Ohridske arhiepiskopije, delovala je takva crkva, i realno je očekivati da će se obnavljanje pravoslavne crkve na području Republike Makedonije temeljiti na takvoj, na nekoj kanonskoj staroj crkvi, kao što je Ohridska arhiepiskopija, i tu nema nikakvih razlika u odnosu na ustanovljenje novih pravoslavnih crkava.'
Poslednjih 150-200 godina obnova pravoslavnih crkava se vezivala i za nacionalne ili etničke granice, osobito na Balkanu, što je u pravoslavnom svetu poznato kao etnofiletizam, pa bi se to trebalo primeniti i na slučaj Crnogorske pravoslavne crkve koja također želi nezavisnost u odnosu na SPC, smatra Mojanoski:
"Trebamo očekivati ne samo crnogorsko, nego i sva ostala pitanja koja su u sferi pravoslavlja nerešena da se na jedan ili drugi način kanališu i da taj princip koji je važio 1920. godine, i koji je važio i ranije, da kad se politički omeđe, određene eparhije stvaraju novu crkvu i dotadašnja crkva koja je organizovala pravoslavni život na tom području obaveštava vaseljenskog patrijarha da je stvorena nova crkva, treba da važi za Crnu Goru i za Crnogorsku pravoslavnu crkvu.'