Nekada trgovački centar, švercerski raj iz 1990- tih godina, Novi Pazar to više nije. Većina tvornica tekstila nije preživjela ekonomsku krizu, broj nezaposlenih je oko 25.000, a srećni su oni koji imaju posao. (Autor: Marija Arnautović)
Sandžak – granična oblast u Srbiji prema Crnoj Gori izbija u prvi plan zbog sve češćih sukoba, koji su od političkih postpeno prerasli i u vjerske. Država godinama unazad nije uspjevala da pronađe rješenje za narasle političke strasti, koje su za posljedicu imale i obračune u kojima je više ljudi izgubilo živote. U Sandžaku, prije svega u najvećem gradu u ovoj oblasti, Novom Pazaru, zbog cijepanja Islamske zajednice danas su u centru pažnje podjele nastale između oko 150.000 registrovanih Bošnjaka.
Nekadašnji centar šverca Miloševićeve Srbije - Novi Pazar danas je regija visokih političkih i vjerskih tenzija, ali i niskog standarda siromaštva i nezaposlenosti.
No, na ulicama Novog Pazara na prvi pogled je sve mirno, penzioneri šetaju, mladi se okupljaju na centralnom gradskom trgu. Samo više nema radnika koji žure na posao u fabrike koje su proizvodile nadaleko poznati novopazarski džins.
Razlog je jednostavan, većina tih privatnih, ali i onih državnih fabrika danas ne radi. Tek rijetki privatnici uspjeli su da se prilagode legalnim ekonomskim tokovima.
Novi Pazar, septembar 2010.
Prema nekim procjenama danas čak 30 odsto mladih ljudi u Sandžaku nema posao. Švrecerski raj iz devedesetih slomljen je u procesima svođenja razgranate sive ekonomije, u uske, stroge i restriktivne legalne tokove.
Bio je to očekivani udarac post-miloševićevske vlasti, kom se Novi Pazar čitavu decniju prilagođava.
U jednoj od “preživjelih” novopazarskih fabrika, u centralnoj radionici šnajderke i šnajderi iz ruke u ruku prebacuju komande džinsa, sklapajući ih u cjelinu nadaleko čuvenog novopazarskog džinsa.
Sa nešto više od stotinu zaposlenih, kompanija “Maksers”, smještena u polunapuštenoj industrijskog zoni Novog Pazara, jedna je od rijetkih preživjelih ostataka privrednog čuda ovog grada, postignutog u godinama srpskog ekonomskog kolapsa. “Maksers” je preživio, kažu i vlasnik, ali i radnici zahvaljujući svijesti o neophodnosi promjene logike poslovanja.
Zadovoljni što u uslovima opšteg siromaštva ipak imaju posao, radnici se sa sjetom sjećaju devedesetih godina prošlog vijeka, kada su mnogo više zarađivali. “Plata je bila veća, a i cijena rada, bolje je tada bilo”, kaže nam jedna radnica ne dižući pogled sa mašine za šivenje.
Neke od njih morale su da počnu da rade zbog krize koja je pogodila ovaj dio Srbije pa “jedna plata u kući više nije dovoljna”. Roba sa Kosova
Nizak standard je pored političkih i vjerskih tenzija ono što danas obilježava život u Novom Pazaru odnosno cijelom Sandžaku, kaže Semiha Kačar izSandžačkog odbora za ljudska prava.
Semiha Kačar, septembar 2010.
Pozicija u kojoj je Sandžak, posljedica je zanemarivanja regije, koja traje duže od posljednje dvije decenije, dodaje ona.
“I za vrijeme one bivše Jugoslavije ovaj prostor je bio zapostavljan. Nažalost, multietnički sastav stanovništva umjesto da bude preporuka za razvoj to nikada nije činjeno”, navodi Kačar.
Kroz novopazarsku pijacu, ne tako davno, svakodnevno su prolazile hiljade i hiljade ljudi, iz svih dijelova Srbije, ali i regiona, u potrazi za svim, a ponajviše za farmerkama.
Jedan od prodavaca sa višedecenijskim iskustvom na ovom mjestu, uz molbu da mu ime ipak ne bude objavljeno, priča kako su se prilike mijenjale. “Roba je nekada dolazila iz Turske i drugo ovdje se proizvodilo sve i cipele i džins i majice. Svaka druga kuća imala je mašine”, kaže on.
Tako je bilo pod sankcijama, u vremenu bez poreza i fiskalnih kasa. Danas je situacija drugačija, roba uglavnom dolazi sa Kosova, čija je granica od Novog Pazara udaljena tek dvadesetak kilometara.
Još se samo poroznost za jedne granice, a za druge administrativnog prelaza prema Kosovu, bez ozbiljnijih problema koristi. To je još jedina linija koja očigledno nije pod kontrolom. Druge granice, odavno se ne prelaze lako kao što su nekad.
Ekonomska kriza na novopazarskoj pijaci je vidljiva. “Bez posla smo, na zavodu smo svi cijela četvoročlana porodica. Ovakvo vrijeme i krizu ja ne pamtim”, kaže nam četrdesetpetogodišnja žena koja na pijaci prodaje ženski veš.
Ekonomske prilike jedan su od uzroka sandžačke nestabilnosti. Toga su svjesni i u Vladi Srbije, što nam je rekao i ministar za manjinska i ljudska prava Svetozar Čiplić.
“Naravno da je ekonomija temelj svega dobrog i može da bude uzrok i onog lošeg. Naravno da teška ekonomska situacija pogotovu u Sandžaku može da ima neku svoju nadgradnju i kao politički problem”, objašnjava Čiplić.
On vjeruje da bi otvaranje političkih pitanja bilo spriječeno kada bi se riješilo pitanje ekonomije i kada bi se više ulagalo u Sandžak. Turska bliže od Srbije
No, svjesni da se krize ne događaju bez uzroka, u Sandžaku uglavnom optužuju državu za nestvaranje povoljnog privrednog ambijenta. To je, pak, produbilo i onako dubok jaz većinskog bošnjačkog stanovništva prema vlasti u Beogradu, gradeći još dublje nepovjerenje.
“Ovo je Turska”, moglo se nedavno čuti na novopazarskim ulicama, nakon što je košarkaška reprezentacija Turske u finalu na svjetskom košarkašom prvenstvu, odigranom u Istanbulu, pobijedila reprezentaciju Srbije:
Amaterski snimci pokliča “Ovo je Turska” “vrtjeli” su se nebrojeno puta u TV programima u Srbiji, dajući ovom slavlju simbolično značenje i proturajući tezu da se radi o neprijateljskom raspoloženju sandžačkih Bošnjaka prema Srbiji.
Potragu za našim pitanjem kakav je zapravo odnos prema dilemi - Turska ili Srbija, djelimično smo pronašli na centralnom gradskom trgu, gdje je većina srednjoškolaca koja se nakon škole okuplja ovdje, jedinstvena - Turska im je mnogo bliža od Srbije.
Jedan od razloga za takvo mišljenje, ovi mladi ljudi pravdaju stavom da se država Srbija nedovoljno brine o toj regiji kao i da ne poštuje prava Bošnjaka. “Ne doživljavam Srbiju kao svoju državu, jer se ne ophodi prema nama kako bi trebalo”, kaže jedan srednjoškolac, dok njegov prijatelj potvrđuje taj stav dodajući kako “Turska mnogo više od Srbije ulaže u Sandžak”.
Oni jesu mladi, ali njihovi stavovi nisu samo fantazije nezrelih. Novopazarac Rizo Kučević, otac petoro dece, uvjeren je da se radi o većinskom raspoloženju.
Porodica Rize Kučevića Foto: Miloš Teodorović
“Kao i većina Novopazaraca, dijelim to mišljenje, da je nama, iz raznih razloga, a ima ih više, jedan su i rodbinske veze, Turska bliža. To je supersila, tako da će odigrati jednu ulogu koja je prekinuta prije sto godina, ne mislim na okupaciju već na veliki uticaj na Balkanu”, objašnjava Kučević.
Sa istim izborom suočavomo goste jedne od gradskih kafana.
“Kad može Dodik da navija za Srbiju, a živi u Bosni, zašto ja ne mogu da navijam za Tursku, kad su mi rođaci tamo. Mi smo rodbinski vezani, a da je država bolja prema nama mi bi navijali za Srbiju”, kaže nam jedan od njih.
Novi Pazar, septembar 2010.
Očigledna objašnjenja naklonosti ka Turskoj mogu biti - pod jedan – tradicija i pod dva – prisustvo velikog broja Bošnjaka u toj državi, uključujući i petoricu košarkaša koji su u turski reprezentativci čime se često objašnjava i pro-tursko navijanje.
S druge strane ne pronalazi se objašnjenje zašto ti mladići nisu bili dovoljno motivisani da karijeru grade u Srbiji.
Preko Agencije za ekonomski razvoj Turska je do sada u Srbiju uložila 13 miliona dolara, dok je na teritoriji Sandžaka prisutna sa osam projekata. Svi poslovi trebalo bi da budu završeni do kraja 2011. godine.
Takođe, još jula 2009. turski i srpski šef diplomatije Ahmet Davutoglu i Vuk Jeremić dogovorili su da Ankara investira u izgradnju auto puta kroz Sandžak. Jula ove godine turski premijer Redžep Tajib Erdogan i predsednik Srbije Tadić u Novom Pazaru otvorili su Turski dom kulture.
Većina Novopazaraca sa kojima smo razgovarali kao osnovni uzrok ovakvom stavu kada je riječ o izboru Srbija ili Turska, ipak navodi to da Srbija ne poštuje prava Bošnjaka koji žive ovdje.
Kao neupitni primjer manjka bošnjačkih prava uzima se njihova nedovoljna zastupljenost u institucijama. Takvo vjerovanje nije dovedeno u pitanje ni prisustvom dvojice ministara iz Sandžaka u Vladi Srbije, nekada ljutih protivnika Sulejmana Ugljanina i Rasima Ljajića. Sandžak i Srebrenica
Trenutni najglasniji protivnik vlasti u Sandžaku, muftija Muamer Zukorlić upravo osporava tvrdnje da je ovim dokazana spremnost države da odustane od diskriminacije.
“Priča sa ministrima je ustvari još jedan kozmetički trik, koji treba da posluži međunarodnoj javnosti. Sad zamislite ako se pravo i sloboda mjeri po broju ministara onda Mađari nemaju nikakva prava jer nemaju nijednog ministra”, govori on.
Zukorlić traži više, sve moguće garancije koje će brisati svaku mogućnost ponavljanja slika mračne prošlosti.
Meho Mahmutović, septembar 2010
“Imamo problem jer se Srbija još nije otrgla od uticaja onih ljudi koji misle da su svi nesrpski narodi opasnost za Srbiju. I onda ako je nešto opasnost onda je najbolje da ga nema, a to je u suštini osnov za genocidnu politiku”, objašnajva Zukorlić svoj stav.
Više od 7.000 sunarodnika sandžačkih Bošnjaka ubijeno je tokom srebreničkog genocida, što se u ovom dijelu Srbije često poteže.
No, možda više od građana, srebreničku tragediju kao argument potežu ovdašnji politički akteri. Gradonačelnik Novog pazara Meho Mahmutović vjeruje da se često radi o političkoj manipulaciji.
“Zato što su svi Bošnjaci posebno osjetljivi na Srebrenicu, i kad hoćete nekoga nacionalno da motivišete, podsjećate ga na neke najgore stvari koje su se desile. Posebno kad vam je neko drugi uradio tako loše stvari kao što je genocid u Srebrenici”, kaže Mahmutović.
Muftija Zukorlić, možda ne noseći, ali sigurno jedan od glavnih aktera sandžačke krize, negiraće da spada u političke manipulatore, a razloge koji su ga odveli u politiku objašnjava i stavom da su Bošnajci jedini narod u Evropi koji nema nacionalnu državu.
“Bosna nije nacionalna država Bošnjaka već ortačka država tri narada, ucjenjena voljom ili nevoljom nekog od tih naroda. Kako da ja sada pristanem, da preko noći, a bio sam pripadnik konstitutivnog naroda u bivšoj Jugoslaviji i odjednom sam se probudio, a napravili su Ustav gdje sam manjina i to nepomenuta”, navodi on. Deficit Bošnjaka u administraciji
Bezbjednost ostaje najosetljivije i pitanje koje konstantno nagriza povjerenje Sandžaklija u državu Srbiju. Pogotovu ako se uzme u obzir da je u policiji u ovoj regiji angažovano oko 25 odsto Bošnjaka, dok su ostalo Srbi, koji pak čine oko 20 odsto sandžačke populacije.
Nadleženi obećavaju da se problem deficita Bošnjaka u državnoj administraciji rješava, ali postepeno.
Zgrada opštinske administracije u Novom Pazaru, septembar 2010
“Nedovoljna zastupljenost u policiji, vojsci i sudstvu nastupila je u vrijeme Miloševića kada je napravljena ozbiljna čistka gdje Bošnjaci nisu bili podobni”, kaže gradonačelnik Mahmutović
Dodaje da je takva situacija počela da se mijenja od promjena u Srbiji 2000. godine.
“Mi radimo na tome postepeno, ali treba da se vrati povjerenje u te organe, ali i da imate i zainteresovane Bošnjake koji bi radili u policiji ili eventualno vojsci”, tvrdi Mahmutović
Zainteresovanih, međutim, već ima. Iz izvještaja Sandžačkog odbora za ljudska prava za 2009. i 2010. godinu se jasno vidi da se čak 14 osoba sa diplomom sarajevskog Fakulteta bezbjednosti nije moglo zaposliti u policiji, iako su više puta konkurisali za rad u policijskim upravama u Novom Pazaru, Sjenici i Prijepolju.
Za sada izvan sandžačkih rasprava ostali su tek lokalni Srbi. Podjele koje su se izrodile u Sandžaku usmjerene su ka Vladi, i većinom imaju karater unutarbošnjačkog trvenja.
Kombinovanjem vjerskih i političkih pitanja muftija Muamer Zukorlić se izborio za većinsko prisustvo u Nacionalnom savjetu, ali i našao na udaru kritika i optužbi zbog uplitanja vjere u politiku.
Istovremeno, nedavni pokušaji države da ospori rezultate izbora za Nacionalni savjet, te ranija registracija druge Islamske zajednice, produbili su krizu u Sandžaku, do mjere da danas malo ko sa sigurnošću može isključiti opasnost i od otvorenog sukoba.
Vaš browser nepodržava HTML5
Čardak ni na nebu ni na zemlji
Uzroci podjela među Bošnjacima u Sandžaku duboki su i komplikovani. Jedan od osnovnih je uplitanje politike u vjeru. (Video prilog Marije Arnautović, septembar 2010)
***** Naredne sedmice u regionalnom radijskom programu i na web stranici objavićemo drugi dio reportaže iz Sandžaka i intervjue sa muftijom sandžačkim Muamerom Zukorlićem i reisu-l-ulemom Islamske zajednice Srbije Ademom Zilkićem.
