Grad Subotica, na krajnjem severu Srbije, bogata je objektima koji su izgrađeni u stilu secesije koja se u Subotici javlja, kao i u Evropi, krajem 19. i početkom 20. veka. To je umetnički pravac koji se pobunio protiv strogih kanona istoricizma i uopšte ogledanja na epohe koje su joj prethodile.
Secesija je internacionalni stil, okrenut prema prirodi, i u svakom delu Evrope je imala nešto specifično. U Austriji je poznata kao bečka secesija, u Nemačkoj kao jugendstil, u Italiji kao cvetni stil, u Francuskoj, Belgiji kao art nuvo, a kod u Subotici se odomaćio kao secesija.
Prema rečima stručnjaka, Subotica ima veliki broj zgrada pod zaštitom, međutim, ne posvećuje se dovoljno pažnje očuvanju fasada starih, zaštićenih objekata i zbog toga neki od njih godinama propadaju ili su vremenom predviđene za rušenje.
Mađarska secesija obeležila grad
Istoričarka umetnosti iz Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Subotici Neda Džamić rekla je za Radio Slobodna Evropa (RSE) da Subotica ima oko 100 objekata izgrađenih u stilu secesije, da je taj stil u Suboticu stigao preko Budimpešte i da postoje dva stilska pravca.
Jedna struja se, prema njenim rečima, ugledala na te evropske tokove kao što su Minhen, Pariz, Beč, dok je druga privrženija, nacionalna, i koju zovu mađarska varijanta secesije. Među njima se najpoznatije nalaze u zaštićenom gradskom jezgru Subotice, kao što su Gradska kuća, Sinagoga, Palata subotičke trgovačke banke i druge.
„Arhitektonska zdanja privržena prvoj struji ima mnogo više, ali mađarska varijanta secesije, zbog toga što se ove zgrade nalaze u samom centru grada, zbog svoje veličine, su značajnije i zbog toga Subotica i nosi naziv – Grad secesije“, rekla je Džamić.
Subotica ima oko 100 objekata izgrađenih u stilu secesije, kaže Neda Džamić
Ona je za RSE ispričala šest priča o najvažnijim subotičkim objektima izgrađenih u stilu secesije, među kojima je Sinagoga, jedan od simbola ovog grada.
Subotička sinagoga
Sinagoga je izgrađena 1902. godine prema projektima poznatih arhitekata Marcela Komora i Dežea Jakaba, a 1974. godine proglašena je za spomenik kulture od izuzetnog značaja.
Ovaj arhitektonski dvojac je projektovao širom Austrougarske monarhije. Subotička Sinagoga je jedina u Evropi koji nosi obeležja mađarske varijante secesije.
Tipična za ovaj stil, floralna dekoracija u vidu paunovog pera, lale, stilizovane ruže ili ljiljana nalazi se na fasadama i u unutrašnjosti, na vitražima i oslikanim zidovima. Vitraži su izrađeni u peštanskom ateljeu Mikše Rota, a fasadna dekoracija i crep u pečujskoj fabrici keramike Žolnai.
Sinagoga je izgrađena 1902. godine, a 1974. godine proglašena je za spomenik kulture od izuzetnog značaja.
Sinagoga je nedavno, nakon više godina rada na restauraciji i popravci, kompletno obnovljena 2018. godine. Obnavljanje unutrašnjosti objekta u celosti je finansirana sredstvima vlade Mađarske, a spoljašnje fasade su obnovljene zajedničkim sredstvima grada Subotice, pokrajine, republike i pojedinih međunarodnih fondova.
Palata subotičke trgovačke banke
Takođe, u stilu mađarske varijante secesije, 1907. godine na gradskom Korzou izgrađena je i Palata subotičke trgovačke banke po projektima Marcela Komora i Dežea Jakaba.
Ona je zanimljiva po svom koloritu i neobičnim motivima koji upućuju na to da je nekada bila banka. U tom periodu je većina stanovništva bila nepismena i motivi koji se često javljaju na objektima nisu tu samo da je ukrase, nego i da nešto prenesu.
Košnica, stilizovane male sove koje su simbol mudrosti, sunce, paunovo pero, veverice kao verni sakupljači u gornjem delu Palate – sve su to simboli koji upućuju na marljivost i štedljivost.
U stilu mađarske varijante secesije, 1907. godine na gradskom Korzou izgrađena je i Palata subotičke trgovačke banke po projektima Marcela Komora i Dežea Jakaba.
Posebno su karakteristični motivi mladih žena koje su nalakćene i posmatraju prolaznike. Rađene su u prirodnoj veličini od pečujske žolnai keramike, i bojene su. U secesiji se devojke često javljaju kao simbol preporoda, ono čemu je secesija kao stil težila - rađanju nečega novog.
Gradska kuća
Najupečatljivi simbol Subotice je Gradska kuća, najznačajnije delo budimpeštanskih arhitekata Marcela Komora i Dežea Jakaba.
Podignuta je u periodu od 1908. do 1910. godine i još dve godine su trajali radovi na njenom ukrašavanju i uređenju.
Ona je sinteza umetnosti i zanatstva što je za secesiju bilo izuzetno važno. Promišljalo se o svakom detalju i unutrašnjosti. Pravougaone je osnove, sa četiri unutrašnja dvorišta i četiri ulaza, a najznačajniji je svečani ulaz. Raskošno stepenište vodi u veliku većnicu koja je poznata po vitražima, na kojima se nalaze istorijske ličnosti i dela su Mikše Rota.
Najupečatljivi simbol Subotice je Gradska kuća, najznačajnije delo budimpeštanskih arhitekata Marcela Komora i Dežea Jakaba.
Gradska kuća je projektovana kao administrativno poslovni centar. U prizemlju se nalaze poslovni lokali koji su služili za izdavanje, a na spratovima su se obavljali različiti administrativni poslovi, vezani za građane. I nakon sto godina, Gradska kuća danas funkcioniše na isti način.
Palata Ferenca Rajhla
Palata Ferenca Rajhla je bila porodična kuća arhitekte Ferenca Rajhla koja je izgrađena 1904. godine u mađarskoj varijanti secesije.
Inspirisana je folklornom umetnošću, motivima baštenskog cveća, detaljima od žolnai keramike, kovanog metala i stakla na fasadama koje podsećaju na narodni vez.
„Koristio je staklene prizme i samo je jedan takav komad sačuvan. Nalazila se u delu trpezarije koja je vodila ka zimskoj bašti i to je bilo nešto inovativno za tadašnje vreme. Tada je neverovatno izgledalo, kako se svetlost prelamala preko tih staklenih prizmi“, rekla je Neda Džamić.
Ona je dodala da Ferenc Rajhl u kući nije mogao dugo da uživa, jer je već nakon četiri godine bankrotirao i morao je sve da proda i da se iseli iz palate.
Palata Ferenca Rajhla je bila porodična kuća arhitekte Ferenca Rajhla koja je izgrađena 1904. godine u mađarskoj varijanti secesije.
Danas je u ovom objektu smeštena Savremena galerija Subotica u kojoj se održavaju izložbe i drugi umetnički događaji.
Gradska najamna palata
Dok su najpoznatiji objekti u Subotici mađarska varijanta secesije, većina njih je izgrađena u duhu bečke secesije, rekla je istoričarka umetnosti Neda Džamić.
Gradska najamna palata je spoj umetnosti i zanatstva, projektovana je u duhu bečke secesije. Nju je projektovao arhitekta Pal Vadas koji je posle pobede na konkursu došao u Suboticu 1911. godine.
Ova palata je elegantna, na njoj je karakterističan ugaoni deo, erker, a ispod same kupole nalaze se figure koje simbolizuju tri polja koja se tiču grada. U prvom polju se nalaze figure dva muškarca koji drže šestar, lenjir, maketu hrama, koji asocira na arhitekturu. U drugom polju se nalazi majka sa detetom koja asocira na to da je majka grad koja verno pazi svoju decu, odnosno, čuva svoje građane. U trećem polju se nalaze žeteoci sa nedvosmislenom simbolikom.
Gradska najamna palata je spoj umetnosti i zanatstva, projektovana je u duhu bečke secesije.
U ovom objektu je i prvi umetnički atelje u Subotici koji je sav u staklu, dok su sa obe strane figure u plitkom reljefu od veštačkog kamena. Figura sa jedne bočne strane prikazuje muškarca koji drži čekić, nakovanj i pored njega točak koji simbolizuje industriju, a sa druge strane je muškarac koji drži četkicu, paletu, kao simbol umetnosti.
Palata Mikše Demetera
Palata Mikše Demetera (danas Gradski muzej), izgrađen je 1906. godine po projektima braće Vago – Lasla i Jožefa za subotičkog lekara Mikšu Demetera. On je u toj kući imao stan i ordinaciju, a na spratu je imao stanove koji su bili za izdavanje.
Na fasadi se vidi da je ona svedenija, detalji su jednostavniji, a elementi su vezani za secesiju biljnog, floralnog ornamenta i dekorativnim motivima srca i ptica.
Palata Mikše Demetera (danas Gradski muzej), izgrađen je 1906. godine po projektima braće Vago – Lasla i Jožefa za subotičkog lekara Mikšu Demetera.
Spoj starog i novog
Subotički arhitekta Atila Pešti rekao je za RSE da su kultura, religija i etnička pripadnost specifičnosti koje možda nisu jasne onima koji ne žive u Subotici, ali da je duša grada univerzalna.
“Ko ne razume dušu Subotice, ko ne shvata ovu hibridnu kulturu, taj ne sme da se bavi planiranjem jezgra grada. Jezgro grada je identitet grada. Graditi u zaštićenom gradskom jezgru je možda najteži arhitektonski zadatak, veliki izazov, a ujedno i velika odgovornost“, smatra Pešti.
Ko ne razume dušu Subotice, ko ne shvata ovu hibridnu kulturu, taj ne sme da se bavi planiranjem jezgra grada. Jezgro grada je identitet grada, kaže Pešti
Kao dobar primer obnavljanja spoljašnje fasade, Pešti je naveo bivši Dom vojske, izgrađen 1857. godine. On je rekao da bi na taj način trebalo da se radi i sve drugo u zaštićenom gradskom jezgru.
„Stara fasada je ponovo izgrađena i time je onaj stari ambijent sačuvan, a iza su moderne, savremene funkcije koje služe onim zahtevima zbog kojih su i izgrađeni. I to je onda u skladu sa ambijentalnim izgledom gradskog Korzoa“, objašnjava Pešti.
Pešti kao loš primer iz vremena socijalizma navodi bivšu Robnu kuću jer se ona svojim izgledom ne uklapa u postojeći ambijent.
Pešti se osvrnuo i na novu fontanu u centru Subotice koja je izgrađena 2020. godine. Ona je zamenila staru Zelenu fontanu, izgrađenu 1971. od žolnai keramike koja godinama, zbog lošeg održavanja, nije bila u funkciji.
„Ako uzmemo u obzir novu fontanu, primetio sam da su nadležni naglasili da je to koštalo oko milion evra. Time se samo postiže da mi kroz cenu smatramo da je to jako lep projekat, ali nije to tako. Pitanje je da li se ona uklapa u ambijent i da li je funkcionalna“, rekao je Pešti.
Nova fontana u centru Subotice koja je izgrađena 2020. godine. Ona je zamenila staru Zelenu fontanu, izgrađenu 1971. od žolnai keramike koja godinama, zbog lošeg održavanja, nije bila u funkciji.
Zaštićeno gradsko jezgro
Mnoge zgrade u Subotici su zaštićene ili su proglašenje spomenikom kulture. Pešti je rekao da se pojedini objekti zbog dotrajalosti i neodržavanja danas ruše, umesto da se rekonstruišu i sačuvaju. On je ocenio i da gradske vlasti ne vode računa o zaštićenom jezgru grada.
„Svu pažnju bih skoncentrisao u staro jezgro, ne bih dao ništa da se sruši, nego da se potrudimo da sačuvamo ove fasade. Da se recimo, na Korzou, u praznim objektima naprave ateljei i da na taj način privlačimo kreativne ljude. Ako pogledamo najuspešnije gradove sveta kao što su Barselona, Njujork, London, Pariz, oni nisu uspešni samo zbog njihove industrije, nego i zbog kreativne moći“, smatra Pešti.
On je dodao da se, iako ih je sve manje, još uvek mogu naći dobri majstori za restauraciju.