Sprega nacionalizma i kapitala doprinela marginalizaciji antifašizma

Dvadesetog oktobra ove godine navrišiće se 70 godina od Beogradske operacije, jedne od najznačajnijih vojnih akcija na Balkanu tokom Drugog svetskog rata, kojom je Beograd oslobođen od fašističke okupacije. Šta tinejdžeri danas znaju o antifašizmu i Narodnooslobodilačkoj borbi proverili smo u razgovoru sa srednjoškolcima iz nekoliko beogradskih škola:

Beogradski srednjoškolci o antifašizmu

Razlog za konfuziju u glavama mladih ljudi najlogičnije je tražiti u obrazovnom sistemu. Pojedini istoričari već su analizirali istorijske udžbenike, zaključivši da su u njima, naročito nakon 2000-ih, prisutni subjektivizam, neproverene informacije i ideološka pristrasnost.

Prema rečima istoričara Milivoja Bešlina, koji se posebno bavio istorijom 20. veka u nastavnom programu, inicijalni revizionizam u školama je pokrenut u vreme režima Slobodana Miloševića, a zatvoren tokom dvehiljaditih. Slika četničkog pokreta se, dodaje Bešlin, tokom tog procesa menjala:

"Od toga da je on predstavljen kao potpuno antifašistički, da se negiraju njegova kolaboracija i zločini, do toga da je kolaboracija u nekom smislu priznavana, ali je opravdavana: dakle, traženi su razlozi i opravdanja egzistencijalne prirode zbog čega su četnici morali da uđu u tu kolaboraciju. Ono što se nije menjalo to je taj radikalni antikomunizam u našim udžbenicima, naročito posle 2000. godine", smatra Bešlin.

Raspad SFRJ i prateća antikomunistička euforija u postjugoslovenskim zemljama, bili su idealna osnova za razračunavanje desnice sa antifašizmom, smatraju pojedini analitičari.

Na pitanje koliko su istoriografi odgovorni za sadašnji odnos javnosti prema antifašističkoj tradiciji, Bešlin kaže da je jedan deo naučnika radio pod uticajem politike. Taj politički uticaj se, dodaje naš sagovornik, javlja iz nekoliko razloga, a jedan od njih je pokušaj nacionalizacije međunarodnog antifašističikog pokreta, kakav je bio partizanski pokret.

"To nije samo naš slučaj", kaže Bešlin. "Svi narodi na postjugoslovenskom prostoru su pokušali da svoj antifašizam nacionalizuju, odnosno da pronađu neke svoje nacionalne pokrete koji su bili antifašistički, što je bez ikakve dokumentarne osnove i prosto je nešto što je dugoročno gledano u istorijskoj nauci neodrživo. Drugi razlog je želja dominantnih nacionalističkih ideologija da sa sebe skinu tu istorijsku stigmu i zločina i kolaboracije u koje su bili ogrezli tokom Drugog svetskog rata."

Jedan od primera čuvanja antifašističkog nasleđa je i odnos prema spomenicima podignutim u čast onih koji su izgubili život boreći se protiv fašizma. Veliki broj spomen obeležja iz perioda SFRJ nalazi se u lošem stanju; nekima od njih je uklonjena danas nepodobna petokraka, drugi su ukradeni.

Oni koji su ostali, sve češće dobijaju i nove etnocentrične interpretacije, kaže Nenad Porobić, član radne grupe "Četiri lica Omarske".

Staro Sajmište

"Sve se tretira u etničkom ključu. To vidimo čak i na mjestima spomenika koji postoje od prije devedesetih: Staro Sajmište, Jajinci, Kragujevac – ta priča se sad etnicizira i govori se samo o Srbima, a ne o ljudima koji su se izjašnjavali drugačije i koji su imali političke platforme koje prevazilaze etničko izjašnjavanje. I zato je bitno da se zatre ideja zajednice koja nije etnička, što je bila jugoslovenska ideja. Podsjećanje na te spomenike i te vrijednosti bilo bi u isuviše velikoj koliziji sa sadašnjim političkim nastojanjima elite", reči su Porobića.

Podsetimo i na primer logora Topovske šupe na čijem je zemljištu jedna velika kompanija planirala da izgradi tržni centar, no akcijom građana to je sprečeno. Slučaj Topovskih šupa ilustruje ono što Porobić naziva nacionalističkom i kapitalističkom kontrarevolucijom koja se dogodila nakon raspada socijalističke Jugoslavije.

Sprega nacionalizma i kapitala je, pojašnjava naš sagovornik, značajno doprinela marginalizaciji antifašizma:

"Moramo imati na umu da nije samo riječ o nacionalizmu, nego o sprezi nacionalizma i kapitalizma, to jest privatizacije i krađe društvene svojine. Jedna od meni najbitnijih vijesti posljednjih nekoliko dana je da je iz Srbije tokom privatizacije izvučeno 50 milijardi dolara. Šteta od poplave je negdje između milijardu i po do dvije evra. Dakle, privatizacijska pljačka je bila oko 25 puta veća katastrofa nego što je ova poplava. Međutim, na to nema nikakvih reakcija, nema pozivanja na preispitivanje odgovornosti gdje su te pare završile i od koga su te pare oduzete", zaključuje naš sagovornik.

Portret Franciska Franka, slikar: Pako Ibera

Tokom 1930-ih Beogradski univerzitet bio je bastion levičarskih ideja. Sa Crvenog univerziteta, kako je kolokvijalno nazvan, jugoslovenski studenti su odlazili - najčešće ilegalno u Španiju, gde su se borili protiv falangi Fransiska Franka. Danas su, međutim, na pojedinim fakultetima Beogradskog univerziteta mnogo glasniji oni koji propragiraju konzervativne, čak i ekstremno desničarske ideje.

Vuk Vuković, student sociologije na Beogradskom univerzitetu i član Centra za društvenu analizu, ističe da među mladima nema dovoljno svesti o značaju antifašističke ideje. Uzrok tome je, smatra Vuković, činjenica da se u krugu antifašista do danas nije pokrenula polemika o određenim pitanjima.

"To su pitanja, dakle, kuda ide ovaj naš brod u smislu tranzicije, šta se to desilo sa raspadom Jugoslavije, kako je izvršena restauracija kapitalizma, šta znače evropske integracije i da li je to put kojim treba ići nekritički, da li antifašizam treba vezati za Evropsku uniju. To je ono što mladi ljudi danas u Srbiji vide kao svoje probleme – tranziciju sa nezaposlenošću, EU sa svim problemima koje ona nosi, naročito u ovo krizno vreme. Ta pitanja bi trebalo otvoriti u okviru antifašizma i povezati mlade. Čini mi se da bi samim tim on bio mnogo bolje približen njima nego što je to danas slučaj", zaključuje Vuković.