"S verom i molitvom, uz Svetog vladiku Nikolaja, koračajmo beogradskim ulicama radi isceljenja duše i tela, osvećenja ulica i trgova i za mir među ljudima!"
Ovim rečima je Srpska pravoslavna crkva (SPC) pozvala građane da se okupe u Beogradu na Spasovdanskoj litiji 25. maja, na dan kada se obeležava slava glavnog grada Srbije.
Ova tradicionalna manifestacija održava se manje od mesec dana nakon što je u dva odvojena masakra u Beogradu i okolini glavnog grada ubijeno 18 osoba, uglavnom mladih.
- Osmoro učenika i čuvar ubijeni u pucnjavi u školi u Beogradu, teško ranjeno više đaka i nastavnica
- Masovno ubistvo kod Beograda: Policija pronašla arsenal oružja
SPC je u pozivu navela da će zbog tih tragičnih događaja u Beograd biti donet kovčeg sa posmrtnim ostacima vladike Nikolaja Velimirovića (1881 – 1956), kojeg je Crkva pre dve decenije proglasila za svetitelja, dok kritičari ukazuju na njegove antisemitske i antizapadne stavove.
Pročitajte i ovo: Policija saopštila da je napad u školi u Beogradu planiran mesec dana, uhapšen i otac osumnjičenogŠta je Spasovdanska litija?
Litija povodom praznika Vaznesenje Gospodnje, koji se smatra slavom glavnog grada Srbije, organizuje se svake godine krajem maja ili početkom juna.
Centralnim beogradskim ulicama prolazi povorka u kojoj su, osim građana, sveštenici Srpske pravoslavne crkve (SPC) na čelu sa patrijarhom, predstavnici Grada Beograda, pripadnici Vojske i Policije Srbije, te članovi folklornih društava.
U najavi ovogodišnje Spasovdanske litije na sajtu SPC se navodi da će na ovogodišnjoj slavi Beograda biti izložen kovčeg sa moštima Svetog vladike Nikolaja, "koji će izuzetno, radi utehe vernog naroda u ovim teškim danima i radi duhovnog okrepljenja, biti donet iz manastira Lelić kod Valjeva".
U saopštenju objavljenom 24. maja se navodi da će patrijarh SPC Porfirije na litiji "služiti pomen postradaloj deci, njihovom čuvaru, mladima postradalim u mladenovačkim selima i svim žrtvama porodičnog i svakog drugog nasilja".
Navodi se i da će posmrtni ostaci episkopa SPC koji je kanonizovan 2003. godine na dan beogradske slave biti izloženi "na poklonjenje i celivanje u Vaznesenjskoj crkvi" odakle će u četvrtak uveče krenuti Spasovdanska litija.
Pročitajte i ovo: Femicid u Srbiji: 'Zid ćutanja'Šta je sporno?
Helsinški odbor za ljudska prava je dan uoči Spasovdanske litije ocenio da Srpska pravoslavna crkva podstiče rastući antisemitizam u Srbiji.
Ova nevladina organizacija podseća da je Nikolaj Velimirović bio izraziti antisemita i da je u svojim tekstovima i govorima, rasistički govorio o Jevrejima.
"U svom delu 'Kroz tamnički prozor' napisanom 1944. godine on je Jevreje optužio za sva zla zapadne civilizacije a tada je već bio dovršen genocid nad evropskim Jevrejima i ubijeno ih je šest miliona", navodi Helsinški odbor.
Jovan Bajford, profesor psihologije i istorije na Otvorenom univerzitetu u Velikoj Britaniji, kaže u razgovoru za RSE da je odluka o donošenju posmrtnih ostataka Nikolaja Velimirovića možda doneta mnogo ranije, pošto se ove godine navršavaju dve decenije od kako je SPC Velimirovića proglasila za svetitelja.
Jovan Bajford: "Moguće da SPC želi da iskoristi Spasovdansku litiju, koja se održava svake godine u ovo vreme, da bi predstavila sebe kao relevantan faktor koji može da donese rešenje u ovo krizno vreme."
On dodaje da je nakon dva masakra početkom maja Spasovdanska litija dobila novo značenje, na koje je SPC reagovala kroz Velimirovićeve reči "da se molitvom izmolimo za blagosloveni mir". Te reči su uzete iz Velimirovićeve knjige "Misionarska pisma", u kojoj autor iznosi mišljenje da svetski mir neće doneti političari već povratak Crkvi.
"U tom kontekstu možda SPC želi da iskoristi Spasovdansku litiju, koja se održava svake godine u ovo vreme, da bi predstavila sebe kao relevantan faktor koji može da donese rešenje u ovo krizno vreme", smatra Bajford.
Šta je govorio Velimirović?
Iza Nikolaja Velimirovića ostalo je oko 50 knjiga teoloških i političkih rasprava. U tom obimnom opusu mogu se pronaći različite vrednosti.
Kako navodi Jovan Bajford u svojoj knjizi "Potiskivanje i poricanje antisemitizma: sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi", u ranoj fazi svešteničke karijere na njega se gledalo kao na "naprednog mladog teologa i liberalnu snagu u Srpskoj pravoslavnoj crkvi".
Međutim, to će se promenilo nakon što je 1920. došao na čelo Bogomoljačkog pokreta, reakcionarnog udruženja vernika SPC, iz kojeg je potom regrutovan deo članstva u fašistički pokret ZBOR na čelu sa kvislingom Dimitrijem Ljotićem.
Ljotić se tokom Drugog svetskog rata i nacističke okupacije Jugoslavije stavio na raspolaganje okupatoru, a Srpski dobrovoljački korpus (SDK), čiji je ideolog bio, je učestvovao između ostalog u kragujevačkom masakru 1941. godine, kada je streljano oko 3.000 civila.
Pročitajte i ovo: Kako je Ljotić "prevaspitavao" skojevceI sam Velimirović je javno iskazao divljenje prema Adolfu Hitleru 1935. godine, dve godine nakon što je njegova nacionalsocijalistička partija preuzela vlast u Nemačkoj i uspostavila vladavinu terora.
Nikolaj Velimirovic
U besedi "Nacionalizam Svetog Save" Velimirović kaže:
"Ipak se mora odati poštovanje sadašnjem nemačkom vođi, to je Adolf Hitler, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo, u XX veku on je došao na ideju svetog Save i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju."
Poštovaoci Velimirovićevog lika i dela pokušavali su da opravdaju vladikine hvalospeve Hitleru tvrdnjom da su njegove reči izvađene iz konteksta.
"Međutim, kontekst je tu sasvim jasan. Radilo se jednostavno o jednoj vrlo lošoj proceni. Ne sumnjam da je on kasnije zažalio zbog toga što je rekao, ali nikada nije javno izrekao žaljenje", kaže Jovan Bajford.
Pročitajte i ovo: Fašizam u Srbiji u novom ruhuDrugi argument koji se koristi u odbranu Velimirovića je i nesporna činjenica da je on bio izričito protiv kolaboracije sa Nemcima, te da su ga okupatori 1941. stavili u kućni pritvor koji je proveo u manastirima, da bi 1944. godine bio prebačen u zloglasni koncentracioni logor Dahau, gde je proveo tri meseca kao "zatvorenik sa specijalnim statusom".
Iako njegove pristalice koriste kratki Velimirovićev boravak u Dahauu da konstruišu sliku svog heroja kao mučenika i žrtve nacističkog progona, profesor Bajford napominje da nema dokaza da je episkop SPC bio izložen "ogromnoj patnji i torturi", kako tvrde njegove pristalice.
U skladu sa tadašnjim hvalospevima Hitleru je i Velimirovićevo viđenje srpske nacije kao rasno superiorne. U eseju "Čiji si ti, maleni narode srpski" iz 1939. godine piše o Srbima kao "ljudima arijevske rase":
"Mi smo članovi velike porodice slovenske, koja je kroz mnoge vekove burno čuvala stražu na kapijama Evrope, da plemena druge rase i druge vere ne bi uznemiravali krštenu Evropu u njenom mirnom razvijanju i napredovanju."
Velimirovićeva predstava o Jevrejima na liniji je antisemitskih misli koje su bile naročito popularne u prvoj polovini 20. veka.
"To je ideja o jevrejskoj zaveri koja je upakovana u teološki argument da bi se skrenula pažnja sa političkog konteksta. U tom smislu je važno skrenuti pažnju na politički kontekst u kojem je vladika Nikolaj delovao", kaže Jovan Bajford.
Pročitajte i ovo: Antisemitizam - marginalna ili preteća pojava?Jedan od najpoznatijih antisemitskih pasaža koje citiraju kritičari Nikolaja Velimirovića je onaj iz knjige "Kroz tamnički prozor":
"Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola." (…) Ali najvažnije je kako je hrišćanska Evropa postala sluškinja Židova i kako je otpala od Oca svetlosti i priznala đavola za svoga Oca u svima mislima i delima svojim…"
Jovan Bajford napominje da je od antisemitizma Nikolaja Velimirovića veći problem u tome što postoje pokušaji da se njegovi problematični stavovi opravdaju time da je reč o "teološkom pitanju", o stavu da je stradanje Jevreja Božja kazna zbog toga što su osudili Hrista na raspeće.
Nikolaj Velimirović gajio je poštovanje prema osnivaču ZBOR-a Dimtriju Ljotiću i delio sa njim ideološke svetonazore o povratku Crkvi i odbijanju zapadnih vrednosti. Međutim, njih dvojica se nisu slagali u vezi sa kolaboracijom sa okupatorom.
"Velimiroviću se svašta može zameriti, ali nije bio voljan da na bilo koji način kolaborira sa Nemcima", podseća Bajford.
To razmimoilaženje, međutim, nije sprečilo vladiku da u Sloveniji prisustvuje sahrani Dimitrija Ljotića i nad njegovim odrom održi govor u kojem ga je opisao kao "najvernijeg sina srpstva" koji je "zašao u velike krugove svetske politike":
"Dimitrije Ljotić bio je državnik, učitelj i hrišćanin. On nije bio samo državnik, on je bio hrišćanski državnik."
Pročitajte i ovo: Bendovi u Srbiji nekažnjivo promovišu nacizamKakav je Velimirovićev odnos prema Evropi?
Sa istima zanosom kojim je propagirao antisemitizam Velimirović je kritikovao i Evropu i njene liberalne vrednosti. U političkom Zapadu video je dekadenciju i prevlast telesnog nad duhovnim. O tome piše i u knjizi "Kroz tamnički prozor":
"Evropa je samo ono što očima vidi. Ona je duhovno slepa, sleplja od svih kontinenata; tele koje blene i bleji. Bojmo se od nje, čuvajmo se od nje, udrimo po njoj — to je bezbožna avet čovečanstva."
Velimirović kao kritičar Zapada postaje jedna od centralnih figura u krugovima onih koji su devedesetih godina prošlog veka smatrali da je upliv zapadnih i liberalnih vrednosti izvor svakog zla u Srbiji, podseća Jovan Bajford.
"Nije isključeno da će neki u tome videti značaj donošenja kivota Svetog vladike Nikolaja, u smislu da se time promoviše povratak na neke pravoslavne vrednosti i da se još jedanput upozorava na upliv liberalnih i zapadnih vrednosti protiv kojih se Nikolaj tako svesrdno borio", kaže Bajford komentarišući ovogodišnju litiju.
Bajford napominje da se lik i delo Nikolaja Velimirovića ne mogu posmatrati izvan političkog konteksta u kojem je delovao i političkih ideala za koje se zalagao.
Na molbu RSE da prokomentarišu kritike dela javnosti na račun Nikolaja Velimirovića iz SPC nije odgovoreno do objavljivanja ovog teksta.
Od izdajnika do pop ikone
Posle Drugog svetskog rata komunistička vlast u Jugoslaviji oduzimaju mu državljanstvo, označavajući ga kao "klerikalnog nacionalistu" i "izdajnika". Štampanje i objavljivanje njegovih dela nezvanično je bilo zabranjeno.
Njegov status u jugoslovenskoj javnosti polako počinje da se menja u drugoj polovini 1980-ih godina, u godinama nakon smrti doživotnog predsednika SFRJ Josipa Broza Tita, kada polako popuštaju stege cenzure u zemlji, a nacionalizam počinje da izlazi iz senke.
U tom periodu SPC počinje da objavljuje Velimirovićeva dela, organizuju se komemoracije u njegovu čast. U rehabilitaciji lika i dela vladike u narednim godinama učestvuju akteri iz političkog, kulturnog, pa čak i subkulturnog miljea.
Tako 2001. državna diskografska kuća PGP-RTS u saradnji sa crkvenim Radijom Svetigorom, objavljuje album "Pesme iznad Istoka i Zapada", na kojem muzičari iz poznatih rok i pank bendova pevaju stihove vladike Nikolaja Velimirovića.
"Taj album je bio važan u kontekstu normalizacije Nikolaja Velimirovića kao filozofa i mislioca s ciljem da ga približe novim generacijama", kaže Jovan Bajford.
Kakav je stav SPC po društvenim pitanjima?
Prema još uvek aktuelnim rezultatima popisa iz 2011. godine, u Srbiji je najbrojniju versku zajednicu čine pravoslavni vernici (85 posto). Srpska pravoslavna crkva, kao krovna organizacija oko koje su vernici okupljeni, je decenijama unazad rasadnik konzervativnih ideja.
Iako je po dolasku na čelo SPC važio za predstavnika liberalnije struje unutar Crkve, patrijarh Porfirije urušio je tu sliku nakon što je polovinom maja objavljen snimak sa prazničnog ručka, na kojem se vidi kako prvi čovek SPC oštrim jezikom govori o Zakonu o rodnoj ravnopravnosti, obraćajući se neimenovanoj ženskoj osobi sa "jadnice" i "benice".
Informativna služba SPC je u potom navela da Porfirije te izjave nije uputio svim ženama, već je "govorio u jednini i mislio na jednog državnog funkcionera".
Rodno senzitivni jezik, koji podrazumeva korišćenje ženskog oblika za profesije i titule žena, propisan je Zakonom o rodnoj ravnopravnosti iz 2021. godine. Porfirije je i u aprilu 2023. godine, pozvao da se "obustavi nasilje nad srpskim jezikom", kao i da se ukinu odredbe "protivustavnog zakona" kojim se rodno osetljiv jezik nameće.
Pročitajte i ovo: Srpski patrijarh 'čisti' jezik od rodne senzitivnostiOvo nije prvi put da se SPC meša u zakonodavna pitanja. Sinod SPC, koji predstavlja crkvenu vladu, je marta 2021. ocenio neprihvatljivim predlog zakona o istopolnim zajednicama, čiji je cilj da unapredi položaj LGBT+ zajednice.
Kao argument, Sinod je naveo da je "ogromna većina predloženih odredbi u suprotnosti sa ...()...praksom Crkve na kojima je duhovno i moralno utemeljen naš srpski narod, kao i celokupna evropska civilizacija".
Bivši patrijarh Irinej je svojevremeno otišao korak dalje, pa je homoseksualnost okarakterisao kao “neprirodnu anomaliju” i "bolest koju treba lečiti".
Takođe, SPC se prethodnih godina u više navrata javno protivila abortusu, zahtevajući od države da zabrani namerni prekid trudnoće, osim ukoliko se obavlja iz medicinskih razloga.