Piše: Ron Synovitz (Priredila: Biljana Jovićević)
Sumnje u rusku umiješanost u trovanje njenih bivših špijuna u Velikoj Britaniji podsjetile su i na istorijski poznati "KGB-ov stil trovanja".
Naime, Kremlj ima dugu tradiciju trovanja svojih neprijatelja naročito izvan Rusije. Posljednji slučaj trovanja u Britaniji, čovjeka koji je špijunirao za Veliku Britaniju, ponovo je skrenuo pažnju na brojne toksične napade na neprijatelje Kremlja.
Lista žrtava je duga, od Aleksandra Litvinjenka, do novinara Radija Slobodna Evropa Gregorija Markova i Vladimira Kostova 1970-ih godina, baš kao i lista hemikalija koje je za potrebe trovanja neprijatelja nekad u laboratorijama proizvodio KGB, a danas Federalne službe bezbjednosti (FSB).
Iznenadna bolest bivšeg ruskog špijuna osuđenog sredinom 2000-ih jer je radio kao obavještajac za Veliku Britaniju, izazvala je poređenja sa drugim ubistvom, slučajem trovanja u Britanij iz 2006. godine, takođe bivšeg ruskog špijuna koji je postao oštar kritičar Kremlja, Aleksandra Litvinjenka.
Istraga u Britaniji utvrdila je da su ga smrtonosnim polonijumom otrovali ruski državni agenti.
Sergej Skripalj, bivši 66-godišnji pukovnik ruske vojske, i njegova 33-godišnja kćer Julija Skripalj i dalje su u kritičnom stanju u bolnici u Salsburiju, dva dana nakon što su ih nesvjesne pronašli na klupi u tom engleskom gradu i nakon što je saopšteno da se "sumnja na izloženost nekoj nepoznatoj supstanci".
Dok stručnjaci za radijaciju i toksikologiju rade na utvrđivanju suptance kojoj su bili izloženi, pomoćnik komesara Metropolitan policije Mark Roley rekao je za BBC da vlasti "treba da budu svjesne činjenice da je riječ o državnoj prijetnji koja se može ilustrovati slučajem Litvinjenko".
Skripalja je ruski sud osudio 2006. "za veliku izdaju u obliku špijunaže" što je optužba kojom su kvalifikovani ruski agenti u Evropi i Britaniji koji su sarađivali sa MI6 tokom 1990-ih.
Skripaljeva hospitalizacija posljednji je od brojnih slučajeva u kojima su se oponenti i kritičari Kremlja naprasno decenijama unazad razbolijevali od trovanja, poneked i fatalno, pod okolnostima koje podsjećaju na neslavni KGB-ov stil ubistava.
Evo osvrta na različita trovanja, supstance i poznate žrtve iz Rusije i Sovjetskog Saveza.
Fentanil i Karfentanil
Prvi izvještaji britanskih medija kažu da vlasti sumnjaju da su Skripalj i njegova kćerka bili izloženi fetanilu, sintetičkom opijatu za bolove koji je najmanje 50 puta jači od morfija. Slični sintetički opioid, karfentanil je 100 puta jači od fentanila i skoro 10.000 puta snažniji od morfija.
Osim u medicinske svrhe te zloupotrebe kao ulične droge sa često smrtonosnim posljedicama, ova hemikalija se upotrebljava i kao oružje sa potencijalno smrtonosnim dejstvom.
U formi oružja upotrebljava se u pištoljima koji ispaljuju mekane kuglice natopljene tom supstancom ili lopticama tipa "paint ball" projektila, kao i u obliku aerosol spreja.
Hemikalija može biti apsorbovana preko kontakta kožom ili udahnuta ako je prisutna u vazduhu.
Američki Centar za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC) upozorio je da medicinsko osoblje i druge službe "prve pomoći", u slučajevima izloženosti fetanilu ili karfetanilu, mogu doći u dodir sa hemikalijom preko dodira kože žrtve.
Dvojica policajca koja su prva reagovala u slučaju trovanja Skripalja, tretirani su u bolnici, a jedan je i u utorak i hospitalizovan.
Moskovska talačka kriza u pozorištu 2002.
U izvještaju britanske vlade koji su sačinili naučnici nakon što su testirali odjeću i uzorke urina od tri preživjele osobe iz moskovske talačke krize 2002. godine, pronašli su da su ruske specijalne jedinice koristile karefentanil da bi obuzdali čečenske separatiste koji su 800 ljudi držali za taoce u pozorištu Dubrovka.
Akcija ruskih specijalaca je bila uspješna, ali je više od 120 talaca umrlo od trovanja tom hemijskom supstancom.
U istom izvještaju je navedeno da je ruski general, koji je vodio vojni hemijski institut, rekao da je fentanil sposoban da zada „konačni udarac" određenoj osobi i to samo u nekoliko minuta.
Gelsemium – 'srceparajuća trava'
Najopasnije trovanje je ono gelsemium elegansom ili "srceparajućom travom", vrstom biljke koja raste jedino u Aziji.
Ubacivanje "srceparajuće trave" u hranu je poznata metoda ubistava koju koriste ruske i kineske plaćene ubice.
Aleksandar Perepilični
Ruski oligarh i kritičar Kremlja koji je otišao u izbjeglištvo u Britaniju 2009. godine, Aleksandar Perepilični pomogao je švajcarsku istragu o ruskoj šemi pranja novca, tako što je obezbijedio dokaze protiv navodno korumpiranih zvaničnika u Moskvi. Obezbijedio je i dokaze protiv ruskih zvaničnika povezanih sa smrću antikorupcionog advokata Sergeja Magnitskog u zatvoru u Moskvi 2009. godine.
Neposredno prije nego što je kolabirao i umro novembra 2012. u 44. godini dok je džogirao u blizini svog doma u Sureju, Perepilični je svojim kolegama rekao da je dobio prijetnje smrću.
Aleksandar Perepilični
Iako je on četvrta osoba povezana sa slučajem Magnitski, koja je umrla pod čudnim okolnostima, policija u Sureju prvo je isključila mogućnost da je smrt sumnjiva.
Međutim, britanske vlasti su 18. maja ponovo otvorile istragu u vezi sa njegovom smrću 2012. godine, nakon što su nova testiranja otkrila tragove u njegovom stomaku koji su mogli doći isključivo od veoma toksične biljke gelsemiuma.
U izvještaju mrtvozornika je navedeno da je toksikološki izvještaj izazvao "ozbiljnu sumnju" da je Perepilični moguće ubijen zbog pomaganja da se razotkrije moćni ruski sindikat za prevare.
Na sudu je takođe izneseno da je postojao "istorijski animozitet" između Perepiličina i Dmitrija Kovtuna, jednog od dvojice Rusa za koje je britanska istraga utvrdila da su otrovali Aleksandra Litvinjenka u Londonu 2006.
Polonijum-210
Polonijum je rijetki i visoko radioaktivni elemenat koji se pojavljuje u rudi uranijuma. Polonijum-210 je oko 250.000 puta toksičniju nego hidrogenski cijanid koji je izuzetno otrovna tečnost i u koncentrovanim dozama ubija veoma brzo.
Aleksandar Litvinjenko
Bivši oficir ruske Federalne službe bezbjednosti sa porodicom je pobjegao u London 2000. gdje je dobio politički azil.
Litvinjenko je otrovan u jednom suši baru u Londonu u novembru 2006. Autopsija je utvrdila da su u njegom tijelu bili ostaci polonijuma-210. Britanski stručnjaci za radijaciju su rekli da je on vjerovatno prva osoba koja je umrla od akutnog efekta radijacije polonijumom-210.
Britanska istraga je u januaru 2016. zaključila da postoje "snažni posljedični dokazi o umiješanosti ruske države" i da su ruski predsjednik Vladimir Putin i njegov glavni špijun u to vrijeme, Nikolaj Patrušev, "vjerovatno odobrili" trovanje Litvinjenka.
Istraga, koju vodio britanski sudija u penziji, sir Robert Owen, takođe je zaključila da je bivši agent KGB-a i bivši tjelohranitelj Kremlja Andrej Lugovoj izveo ubistvo zajedno sa Dmitrijem Kovtunom, tako što su polonijum-210 ubacili u šoljicu čaja koja je Litvinjeku poslužena u tom londonskom restoranu.
Aleksandar Litvinjenko
Prije nego što je umro, Litvinjenko je napisao pismo u kojem je optužio Putina da je naredio njegovo ubistvo. Takođe, prije toga je optužio rusku Federalnu službu bezbjednosti za namjerno podmetanje bombi u stambenim zgradama i druge lažne napade u Rusiji, koje su otvorile put dovođenju na vlast Vladimira Putina, što je tvrdnja koju ruske vlasti demantuju.
Litvinjenko je optužio i Putina da je naredio ubistvo Ane Politkovskaje, ruske istraživačke novinarke i kritičarke Kremlja, koja je upucana u Moskvi, manje od dva mjeseca prije Litvinjenkove smrti.
Talijum
Talijum je hemijski elemenat koji je pronađen u rudu kalijuma, ali je takođe i bioprodukt iz rafinirane rude teškog metala sulfida. Manje netoksične količine radioizotopa talijuma-210 koriste se za skenere u nuklearnoj medicini.
Soli talijuma su veoma toksične i koriste se za trovanje miševa i kao insekticid. Trovanje talijumom uzrokuje opadanje kose. Budući da se koristi i kao oružje za ubistva, nekada ga nazivaju i "trovač trovača".
Nikolaj Hohlov
Nikolaj Hohlov je bio sovjetski agent KGN-a koji je 1953. pobjegao u Sjedinjene Države i svjedočio o operacijama KGB-a. Otrovan je talijumom u Frankfurtu u Njemačkoj 1957. nakon što je KGB neuspješno pokušao da ga ubije. To je vjerovatno prvi radiološki napad koji su izveli agenti KGB-a.
Bivši oficiri KGB-a su tvrdili da je Holhlov otrovan radioaktivnim polonijumom, tačno kao što je ubijen i Litvinjenko, prije nego talijumom.
Takođe, Litvinjenkovo trovanje polonijumom-210 prvo je bilo dijagnostifikovano kao trovanje talijumom.
Juri Ščekočkihin
Ruski novinar istraživač i poslanik Juri Ščekočkihin vodio je kampanju protiv korupcije i uticaja organizovanog kriminala u Rusiji.
Ščekočkihin je umro u julu 2003. godine, samo nekoliko dana prije nego što je planirao da se susretne sa istražiteljima američkog Federalnog istražnog biroa (FBI) u SAD-u, nakon što se iznenada razbolio od posljedica misteriozne alergijske reakcije.
Ruske vlasti su proglasile da je umro od Lielovog sindroma, ali je njegov medicinski tretman i izvještaj autopsije ostao pod kontrolom ruske Federalne službe bezbjednosti.
Neki istražitelji kažu da je Sčekočkihinova bolest bila veoma slična simptomima kao kod Hohlova i Litvinjenka.
Tetrahloridbenzodioksin (TCDD)-Dioksin
TCDD koji se najčešće, iako netačno, naziva dioksinom, nema boje niti mirisa, a na sobnoj temperaturi je čvrste teksture. Glavni je kontaminat u agentu narandžaste supstance defolijacije koju je koristila američka vojska u ratu u Vijetnamu. TCDD je klasifikovan kao kancerogen za ljude od strane Međunarodne agencije za istraživanje raka.
Viktor Juščenko
Ukrajinski političar Viktor Juščenko otrovan je sa rizičnom količinom TCDD-a krajem 2004. dok se sa favoritom Rusije, Viktorom Janukovičem, nadmetao za funkciju predsjednika Ukrajine.
Testovi tada urađeni pokazali su da je imao drugi najveći nivo koncentracije TCDD-a ikada izmjeren na čovjeku.
Kao rezultat, njegovo je lice godinama bilo deformisano sa tamnim, gotovo crnim flekama i podlivima, ali se polagano oporavio.
Viktor Juščenko
Juščenko, koji se zalagao za evropske integracije i članstvo Ukrajine u NATO-u, rekao je da njegovo trovanje "nije bio privatni čin", te je optužio ruske zvaničnike za ometanje istrage o tome ko je odgovoran za njegovo trovanje.
Tada je zvanična izborna komisija Ukrajine proglasila Janukoviča pobjednikom izbora, nakon čega su uslijedili protesti koji su doveli do Narandžaste revolucije. Međutim, Vrhovni sud je preinačio odluku izborne komisije, jer je, kako su saopštili, postojala raširena izborna prevara u korist Janukoviča, pa je naloženo novo glasanje na kojem je Juščenko pobijedio.
Sarin i drugi nervni agensi
Sarin je tečni nervni agens bez boje i mirisa koji izaziva smrt gušenjem zato što žrtve ne mogu da kontrolišu odnosno pomjeraju mišiće dišnog sistema. Najopasniji je kada se udiše. Tečnost se veoma lako pretvara u gas i paru čija koncentracija prodire u kožu. Sarin su Ujedinjene nacije klasifikovale kao oružje za masovnu destrukciju. Prema Konvencijama o hemijskom oružju, posjedovanje sarina je zabranjeno.
Ibn al-Katab
Federalna služba bezbjednosti Rusije je objavila da su njeni operativci ubili Ibna al-Kataba, militanta saudijskog porijekla koji se borio na strani čečenskih militanata na ruskom Sjevernom Kavkazu, tokom 1990-ih i početkom 2000-ih. Umro je 2002.
Katabovi rođaci i drugi čečenski izvori kažu da je otrovan nakon što mu je predato pismo koje je bilo obloženo "brzoreagujućim nervnim agensom, moguće sarinom ili njegovim derivatom".
Ruski medijski izvještaji kažu da mu je pismo uručio dagestanski dvostruki agent kojeg je platila Federalna služba bezbjednosti.
Mikroinžinjeringom dobijene ricin kuglice
Sovjetski Savez je posjedovao oružje za trovanje ricinom tokom Hladnog rata, u vrijeme kada je KGB bio osumnjičen za pokušaje ubistava najmanje tri poznata bjegunca iz Varšavskog pakta, odnosno Gvozdene zavjese.
Ricin se prirodno proizvodi od sjemena biljke Ricinus communis koje se sijeku i koriste za proizvodnu ulja za kotače.
Pulpa od osam prerezanih sjemenki smatra se opasnom dozom za odrasle, ali je smrt od jedenja ulja rijetka, jer sjemenke nisu provarljive ali i zato što ljudsko tijelo može preraditi toksin.
Ricin je najtoksičniji kada se inhalira ili kada se kao pomoću injekcije direktno unese u krv.
U formi prečišćenog pudera, u dozi od samo nekolike granule kuhinjske soli, dovoljno je jak da ubije odraslu osobu.
Gregori Markov
Najozloglašeniji slučaj je "kišobran ubistvo" bugarskog disidenta i novinara Gregoja Markova u Londonu u septembru 1978. Markov, koji je radio za BBC i Radio Sloboda Evropa, umro je tri sata nakon što su mikroinžinjeringom dobijene kuglice ricina ubole njegovu nogu. Britanski istražitelji sumnjaju da je kuglice ispalio ubica koji je koristio uređaj skriven na vrhu kišobrana, dok je Markov čekao autobus na londonskom Vaterlo mostu.
Vladimir Kostov
Sličan pokušaj ubistva izveden je deset dana ranije, protiv drugog bugarskoj bjegunca, koji je radio za Radio Slobodna Evropa, Vladimira Kostova. Kostov je pogođen u leđa sa istom vrstom ricinovih kuglica dok je hodao metro stanicom u Parizu u avgustu 1978. godine, ali je samo mala količina ricina ušla u njegovu krv i on je preživio.
Boris Korčak
U avgustu 1981. godine otkrivenom duplom agentu CIA-e Borisu Korčaku, u bubreg se zaglavila slična kuglica ricina ispaljna iz vazdušnog pištolja dok je kupovao u prodavnici hrane u Virdžiniji. Korčak je takođe preživio napad i uvjeren je da je iza njega stajao KGB.
Neidentifikovani otrovi
Hafizulah Amin
Hafizulah Amin je bio avganistanski političar koji je tokom Hladnog rata tri mjeseca obavljao dužnost predsjednika 1979. godine nakon što je on naredio ubistvo njegovog proruskog prethodnika, Nur Muhamada Tarkija.
Sovjetski zvaničnici su tvrdili da je Amin bio agent CIA-e.
Jedan agent KGB-a, koji se uspio infiltrirati u predsjedničku palatu i postao glavni kuvar, pokušao je da otruje Amina 13. decembra 1979. Amin je, međutim, posumnjao da je otrovan, te je zamijenio hranu i piće sa zetom, koji se razbolio i koji je poslat u bolnicu u Moskvu.
Dvije sedmice kasnije, Amina su ubile sovjetske snage koje su napale predsjedničku palatu u Kabulu, Tadžbeg palatu. Sovjetski Savez je potom instalirao Barbaka Karmala kao avganistanskog predsjednika.
Ana Politkovskaja
Poznata ruska novinarka i istraživačica, aktivistkinja za ljudska prava i oštra kritičra Kremlja, Ana Politkovskaja se naglo razboljela u septembru 2004. nakon što je popila čaj u avionu na letu Aerofolota iz Moskve ka jugu Rusije u vrijeme talačke krize u Beslanu.
Politkovskaju su, kako se vjeruje, otrovali agenti ruske Federalne službe bezbjednosti, a medijski izvještaji kažu da su njeni napadači koristili nepoznati toksin koji je proizveden u bivšoj sovjetskoj laboratoriji za otrove tajne policije.
Politkovskaja je tada preživjela trovanje, ali je dvije godine kasnije na nju izvršen atentat, u liftu zgrade u kojoj je živjela u Moskvi.