Kada se raspala Jugoslavija

U najnovijem Mostu Radija Slobodna Evropa razgovaralo se o tome da li je moguće utvrditi datum raspada Jugoslavije.

Sagovornici su bili dva istoričara i profesora Filozofskog fakulteta: Ivo Goldštajn iz Zagreba i Miroslav Jovanović iz Beograda.

Razgovaralo se o tome kako je počeo raspad Jugoslavije, kakva je bila uloga Miloševića u tome, da li je ustav Srbije iz 1990. godine, u kome se ta republika definiše kao suverana i nezavisna država, označio početak raspada, da li se 25 juni 1991. godine, kada su Slovenija i Hrvatska proglasile nezavisnost, može smatrati datumom prestanka postojanja Jugoslavije ili je ona i dalje nastavila da živi sve dok nije formirana zajednica Srbije i Crne Gore, kao i o tome da li je Jugoslavija već od svog osnivanja nosila klicu raspada.

Omer Karabeg: Datum nastanka Jugoslavije se zna - to je 1. decembar 1918. kada je osnovana Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Međutim, nema saglasnosti oko datuma kada je Jugoslavije prestala da postoji. Zašto je to tako teško utvrditi?

Ivo Goldštajn: Raspad Jugoslavije nije se dogodio trenutno. To je bio proces koji je sigurno trajao duže vremena, da li nekoliko mjeseci ili nekoliko godina - to je stvar rasprave. Ali, i ako kažemo da je trajao relativno kratko, opet je pitanje kada je počeo i kad se je završio. Sve ovisi od istraživača - politologa, historičara ili sociologa - koji će od elemenata uzeti kao relativno najvažniji, pa onda s njim početi svoju analizu. Raspad Jugoslavije se dogodio, ali ja bih rekao da smo još na početku odgovora na pitanje što je to bilo i na koji način se dogodilo.

Miroslav Jovanović: Reč je o procesu i veoma je teško odrediti tačan datum. Ne postoji konsenzus oko toga koja bi tačka u vremenskom nizu mogla da se uzme kao hronološka odrednica kraja države koja je nastala 1. decembra 1918. godine. Pritom, ne postoje razlike u tumačenju raspada Jugoslavije samo između istoričara, sociologa i politikologa, već se on ne tumači podjednako ni iz perspektive Srbije, Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Evropske unije i onoga što nazivamo međunarodnom zajednicom. Čak ni među istoričarima, politkolozima i sociolozima iz iste sredine ne postoji konsenzus jer je strašno veliki broj različitih diskursa. O raspadu Jugoslavije je napisan enorman broj radova. Ja mislim da bibliografija radova o raspadu Jugoslavije broji preko 10.000 odrednica. Svaki od tih autora je imao nekakvu ideju šta se dogodilo i zašto se to dogodilo. Kao istoričar, koji se bavi društvenom istorijom i koji se zanima za nove trendove istoriografije, moram da uočim najmanje dva generalna toka raspada. Jedan je unutrašnji proces rastakanja Jugoslavije, a drugi je uloga, spoljašnjeg, odnosno međunarodnog faktora u tome. Nemojte da to povežete sa teorijom zavere, reč je o tome kako je međunarodna zajednica reagovala na ono što se događalo u Jugoslaviji.

Omer Karabeg: I Vi, gospodine Goldštajn, i Vi, gospodine Jovanoviću, se slažete da je raspad Jugoslavije bio proces. Kada je počeo taj proces?

Ivo Goldštajn: Ako se izuzme očiglednost, a to je da je agresivna Miloševićeva politika zadala Jugoslaviji smrtni udarac, dublji razlozi zbog kojih se ova država raspala su mnogo slojevitiji i teži za razumijevanje. Nema nikakve sumnje da je produžena politička i ekonomska kriza sedamdesetih i osamdesetih godina otvorila prostor za manipuliranje masama. Bilo je to u doba kad je Jugoslavija trebala prijeći u jednu kvalitativno novu fazu modernizacije, a za to je bila potrebna korjenita politička i društvena reforma. Za tako nešto elite nisu imale snage. Na djelu je bila svojevrsna entropija jugoslavenskih institucija, pogotovo nakon Titove smrti. U svakom slučaju, produžena ekonomsko-politička kriza bila je snažan element koji je umnogome pridonio raspadu jer su u demokratskim federacijama, kao što su, recimo, Belgija, Švicarska ili Kanada, bile nužne stalne reforme kako bi te federacije opstale. Ipak, raspad nije bio nužna posljedica te krize. Kao što sam rekao, stvar je vrlo komplicirana i kompleksna. Ja sam i dalje u fazi postavljanja pitanja, a manje u fazi davanja vrlo preciznih odgovora. I pitanje je kad ćemo doći u ovu drugu fazu kada ćemo moći davati precizne odgovore.

Omer Karabeg: Neki smatraju da je taj proces počeo 1989. godine kada je Milošević ukinuo autonomiju Kosova i tako izvršio udar na ustavni poredak Jugoslavije.

Miroslav Jovanović - fotografija iz arhive

Miroslav Jovanović: Kada je reč o raspadu Jugoslavije osamdesetih godina, oštro se nameće pitanje gde se seli politička moć nakon Brozove smrti. Ja mislim da je to jedno od ključnih pitanja za razumevanje raspada države. Ta ista 1989. godina, u kojoj se desilo to što navodite, započela je štrajkom rudara 20. februara na Kosovu, pa onda u junu imate odluku Predsedništva Slovenije da potvrdi stav Kučana da Slovenija ne prihvata većinsko glasanje u federaciji po principu jedan čovek-jedan glas, što je predstavljalo transparentno odbijanje nečeg što se u zapadnoj Evropi smatra demokratskim načelom. Ja ne želim da prebacujem ping-pong lopticu u tuđe dvorište nego postavljam pitanje kako je ta država funkcionisala. Da li je jugoslovenska država funkcionisala kao jedan ili kao više političkih prostora? Da li je osamdesetih godina savezni nivo uopšte imao vlast ili je ona bila na republičkom nivou? To je što se tiče unutrašnjeg konteksta raspada. A, kad je u pitanju opšti kontekst, 1989. godine u Čehoslovačkoj se u aprilu prvi put održavaju višestranački parlamentarni izbori, a u decembru nekomunista Vaclav Havel postaje prvi predsednik, DDR se faktički raspada, pada Berlinski zid, a u Rumuniji se završava Čaušeskuova diktatura.

Ivo Goldštajn: Ja bih rekao da je Memorandum SANU 1986. godine svakako dao jedan od ključnih poticaja procesu raspada, dok je dolazak Slobodana Miloševića na vlast u jesen 1987. godine pokrenuo proces raspada na formalno-pravnoj razini, time je, zapravo, počeo raspad. A onda su događanje naroda i antibirokratska revolucija 1988. godine pokazali u konačnici koliko je Jugoslavija krhka tvorevina jer je pritisak nacionalizma s jedne strane poticao reakcije s druge i s treće strane, što ovu fragilnu tvorevinu dovodi do kolapsa. Tome pridonosi i Miloševićeva politika razgradnje jugoslavenskih institucija - Saveza komunista i JNA koja se postupno pretvara u srpsku vojsku - kao i upad u monetarni sustav, dakle u Narodnu banku Jugoslavije. Ja bih rekao da je to bio dio smišljene strategije kako bi se izbjegla mogućnost da dođe do kompromisa. Istovremeno je u srpskom vodstvu, kao i među generalima JNA, i dalje postojala snažna tendencija za očuvanjem socijalističke države. Miloševićeva propaganda je nastojala da sve druge opcije - albansko autonomaštvo, slovensku reformatorsku politiku i svaki hrvatski otklon od službenih stavova - prikaže kao ultrancionalističke, pri čemu ja ne bih rekao i da na tim stranama, pogotovo kad je riječ o Hrvatskoj, nije bilo odgovornosti.

I to je, rekao bih, polazna osnova u našoj debati. Ali da se vratim na početak, da stvar još dodatno iskompliciram. Sedamdest tri godine povijesti zajedničke jugoslavenske države jest razdoblje permanentne društvene i državne, odnosno ustavne krize. Naime, početkom dvadesetih godina prošlog vijeka dobili smo Vidovdanski ustav, pa 1929. neki dogovor Hrvata i Srba koji nije funkcionirao i propao je nakon godinu dana, a nakon 1945. godine imali smo niz, ne samo ustava, nego i ustavnih promjena i amandmana. Sve to zapravo pokazuje da je Jugoslavija stalno tražila formulu, ali ju nije našla. Ni u jednom od pomenutih državnih koncepata, bilo građanskih, bilo onih sa socijalističkim ili komunističkim predznakom, političke elite se nisu ni znale, niti mogle dogovoriti o temljenim pretpostavkama državog ustroja. Isto tako bih rekao da nema sumnje da ni u jednoj od svojih realizacija jugoslavenstvo nije predstavljalo zdravu alternativu političkim ekstremizmima, prvenstveno zbog toga što su se i realizatori jugoslavenskog projekta ponašali više-manje nasilno kao i njihovi ekstremistički suparnici.

Dva ekstrema

Omer Karabeg: Gospodine Jovanoviću, po vama, kakva je bila uloga Miloševića u raspadu Jugoslavije?

Miroslav Jovanović: Naravno da je njegova uloga bila veoma velika, ali ja smatram, i o tome sam pisao, da. Milošević nije nikakav samozvanac koji je došao na vlast. On se legalnim putem kroz sistem uspeo na vlast, tako da je on, na žalost i moju i Srbije, predstavljao odgovor srpskih elita na izazov epohe kraja Hladnog rata. Ali on je našao dostojne partnere i na drugim stranama. Ali, ako sad počnemo da otvaramo pojedinačna pitanja krivice rukovodilaca, otići ćemo u faktografiju koja nas nikuda neće odvesti sem u nekakve trivijalne rasprave ko je šta prvi uradio. Ono što je krucijalna stvar, kada je reč o Jugoslaviji, je upravo ovo što je rekao kolega Goldštajn, a to je kako mi gledamo na jugoslavensku državu. Da li je reč o državi baziranoj na koherentnoj unutrašnjoj ideji, koja je dovela do ujedinjenja, ili je reč o državi koju je omogućio ili čak nametnuo širi evropski i svetski kontekst međunarodnih odnosa? Ako krenemo od pitanja funkcionalnosti, mi ćemo videti da je po Ustavu iz 1974. godine bilo formirano šest država koje su imale sve prerogative vlasti. Tada više nismo imali jedinstvenu komunističku partiju nego šest partija koje su tvorile nadkomunističku partiju. Već tada de facto imamo konfederaciju, što je bio jedan od pokušaja da se nađe modus vivendi za tu državu. Kad je reč o opštem kontekstu, 1944. i 1945. godine formira se bipolarni svet. Jugoslavija ima svoje mesto u njemu. Ona je na talasu staljinističkog modela formirana kao zemlja istočnog bloka, a posle 1948. godine, uz prećutnu saglasnost supersila, ostavljena je da postoji kao veoma zgodan, kako to neki zapadni autori kažu, ventil na ekspres loncu da ne dođe do pucanja. I, dok je postojao model bipolarnog sveta dogovoren na konferencijama u Teheranu, Jalti i Potsdamu, ta državna tvorevina kao da je spolja čuvana. Onog trenutka kad je taj svet nestao, nestalo je i te države. Isto se desilo i sa prvom Jugoslavijom. Ona je formirana 1. decembra 1918. deklaracijom kralja Aleksandra, ali ne smemo da zaboravimo da je na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. i 1920. godine čovek koji je, uz francuskog premijera Žorža Klemensoa (Georges Clemanceau) i engleskog premijera Lojda Džordža (Lioyd George), faktički odlučivao o sistemu država u Evropi bio američki predsednik Vudro Vilson (Woodrow Wilson). On je došao sa idejom o pravu naroda na samoopredeljenje, ali je tokom konferencije izjavio: “Ja nisam znao da ima toliko naroda u istočnoj Evropi“, pa je onda formiran set država srednje veličine - od Jugoslavije, preko Rumunije, Čehoslovačke do Poljske - koje su, s jedne strane, bile sanitarni kordon prema sovjetskoj revoluciji, a, s druge strane, su okruživale Nemačku i predstavljali branu nemačkoj politici ekspanzije u Evropi. Onog trenutka kada se taj sistem, koji se, ne naročito precizno naziva versajskim, raspao 1938. i 1939. godine i kada se ušlo u Drugi svetski rat, istog momenta se raspala i Jugoslavija. Dakle, ...Jugoslavija se dva puta formirala i dva puta raspadala u vrlo specifičnim međunarodnim okolnostima kada su velike sile određivale funkcionalnost i karakter država koje će nastati na ovom prostoru....

Omer Karabeg: Po nekim mišljenima Jugoslavija je pravno prestala da postoji 28. septembra 1990. godine kada je Srbija donela svoj ustav u kome se ona konstituiše kao nezavisna i suverena država. Da li se, recimo, taj akt, kada se jedna federalna jedinica u svom ustavu definiše kao suverena i nezavisna država, može uzeti kao početak raspada?

Miroslav Jovanović: To je jedan od akata koji su nastali u tom trenutku. To je, koliko mene pamćenje služi, tada bilo obrazloženo kao vraćanje na stanje pre Ustava iz 1974. godine. Ne treba zaboraviti još jedan važan momenat - prekid vanrednog 14. kongresa SKJ 22 januara 1990. godine, kada su ga napustili slovenački i hrvatski delegati. S obzirom da druga Jugoslavija, onako kako je bila zamišljena, nije bila moguća van komunističkog klišea, to je takođe jedan od mogućih datuma. Pripremajući se za ovu emisiju ja sam našao nekih tridesetak datuma koji su svi podjednako važni. Na nekom simboličnom nivou možete da kažete i da je prekid utakmice u Maksimiru između Dinama i Zvezde 13. maja 1990. simbolički označio raspad. To može biti i datum formiranja SR Jugoslavije jer je tada SFRJ de iure prestala da postoji. I da dalje ne nabrajam.

Ivo Goldštajn: Mogli bismo satima govoriti o pojedinim datumima, ali ja bih se vratio na 14. kongres SKJ koji je bio sazvan, tako je otprilike bilo rečeno, sa zadatkom pronalaženja rješenja za duboku općedruštvenu krizu, odnosno da bi se izgladile sve nepomirljivije razlike između republika. Milošević je, kako to svjedoči njegov tadašnji bliski suradnik Borisav Jović, koji je neko vrijeme bio član, a i predsjednik Predsjedništva SFRJ, planirao da izolira slovensku delegaciju. Naime, kako kaže Jović, cilj je bio da Slovenci ostanu sami, da im se ne priključe Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Makedonija, pa da se oni počnu izgurivati iz Jugoslavije. Međutim, kako su sve odluke morale biti izglasane konsenzusom republičkih delegacija, bilo je jasno da Milošević neće moći nametnuti koncepciju centralizacije na razini SFRJ. Jer, slovenski i hrvatski komunisti su u tom trenutku već bili na tržištu, oni su prihvatili koncepciju suverenosti republika i tržišnog gospodarstva i pripremali su se za višestranačke izbore. Nakon tri-četiri dana mučna natezanja Slovenci i Hrvati su napustili kongres, a Bosna i Hercegovina i Makedonija nisu pristale na zahtjev da kongres ustanovi novi kvorum i nastavi raditi što je iznenadilo Miloševića i njegove adlatuse u Srbiji i Crnoj Gori. To je bio privremeni poraz Miloševićeve politike. Mogli bismo analizirati još neke događaje, ali ja bih htio skrenuti pozornost na još nešto. Vrlo često se u literaturi koja se bavi raspadom Jugoslavije, ja bih rekao više u inozemstvu, govori o tome da je jedan od uzroka raspada drevna etnička mržnja. To nije točno. Sva istraživanja pokazuju da je etnička distanca između naroda u bivšoj Jugoslaviji bila relativno niska. S druge strane, ne stoji ni teza da je na prostoru bivše Jugoslavije vladalo bratstvo i jedinstvo, a da su ga tijekom osamdesetih s velikim uspjehom uništavali nacionalistički orijentirani pojedinci i grupice. Moramo se kretati u gabaritima između ta dva ekstrema i naći neku misao vodilju koja će nam na izbalansirani način reći gdje smo bili osamdesetih godina, kuda smo krenuli i gdje nas je doveo rat.

Datum kada je nestalo ime Jugoslavija

Omer Karabeg: 25. juna 1991. godine su Slovenija i Hrvatska proglasile nezavisnost i odvojile se od SFRJ Jugoslavije. Može li se taj datum uzeti kao datum raspada Jugoslavije?

Miroslav Jovanović: To je jedan od datuma koji inače najčešće figurira kao datum prestanka Jugoslavije. Pazite, dve od šest republika su rešile da izađu iz zemlje, ona faktički više ne postoji. Ali, vi imate paradoks da Hrvatska proglašava nezavisnost 25. juna, a onda 1. jula delegira u Predsedništvo SFRJ Stjepana Mesića. Dakle, ona još uvek okvirno stoji u granicama te države. To nas opet vraća na priču da li je unutrašnji diskurs taj na osnovu koga možemo određivati datume raspada ili je to spoljašnji diskurs. Da li je trenutak raspada kada je Nemačka priznala Hrvatsku i Sloveniju? Da li je to je 19. septembra 1992. godine kada su Ujedinjene nacije ocenile da SFRJ više ne postoji? Koji su to datumi? Očigledno je da je raspad Jugoslavije proces koji ima užasno veliki broj isprepletenih nivoa i veoma je teško precizno odgovoriti na vaše pitanje koje nam uporno postavljate.

Ivo Goldštajn: Treba znati da desetak dana nakon 25. lipnja, kada je hrvatski sabor, koordinirajući to sa Slovencima, proglasio nezavisnost, dolazi delegacija Europske zajednice i traži da se ustanovi tromjesečni moratorij na takvu odluku. Čeka se do početka listopada, pa se 8. listopada donosi Deklaracija o nezavisnosti, a onda opet kreće jedan moratorij koji ustanovljava Njemačka da bi Hrvatska i Slovenija konačno bile međunarodno priznate početkom 1992. godine. Prema tome, čak i kad bismo uzeli 25. lipnja kao nešto što bi moglo vrijediti kao datum raspada on povlači za sobom niz datuma što opet govori o procesu. Ali, da se vratim na 25. lipnja. On je, zapravo, bio uzrokovan nesnosnim pritiskom JNA, koja je počela mimo volje legalno izabranih hrvatskih vlasti provoditi strategiju stvaranja tamponskih zona na različitim dijelovima hrvatskog teritorija, tako da je krenula, zapravo, jedna tiha okupacija koja je apsolutno bila nesnosna.

Omer Karabeg: Ime Jugoslavija ostaje i nakon odvajanja Slovenije i Hrvatske. 27. aprila 1992. godine proglašena je Savezna Republika Jugoslavija, takozvana krnja Jugoslavija koja se sastojala od Srbije i Crne Gore, a ime Jugoslavija konačno nestaje 4. februara 2003. godine, kada je proglašena zajednica Srbije i Crne Gore. Da li bi se taj datum mogao smatrati formalnim krajem Jugoslavije?

Miroslav Jovanović: Da, 4. februara 2003. godine faktički prestaje da postoji SRJ, i time i ime Jugoslavija. Ako govorimo samo u ravni ideja možemo reći da je tog dana ime Jugoslavija nestalo iz političkog vokabulara na ovim prostorima i da je to nekakav kraj. Ali, ponavljam, to je jedan od mnogih krajeva ove zemlje.

Omer Karabeg: Da li se Savezna Republika Jugoslavija, koja je nastala 27. aprila 1992. godine, još uvek može smatrati Jugoslavijom?

Ivo Goldštajn: Ja moram reći da tu Jugoslaviju koja se redizajnirala nakon jeseni 1991. ili početka 1992. godine mogu smatrati Jugoslavijom samo po imenu. To je jedna izvanjska forma koja više nema nikave veze sa onim što bih ja podrazumijevao pod Jugoslavijom, a to je jedna zdrava federacija. Naime, predominantni dio hrvatske javnosti je Jugoslaviju uvijek vidio kao federativnu tvorevinu. Unitarizacija koja se nametala u nekim periodima bila je nespojiva s idejom Jugoslavije. Nesporazumi oko temeljenih principa funkcioniranja te države postojali su od samom njenog osnivanja. Evidentna je bila nemogućnost političkih elita iz raznih dijelova zemlje da se o tome dogovore, tako da bismo mogli reći da je priča o raspadu možda počela već 1918. godine i da tokom 73. godine postojanja Jugoslavije svjedočimo jednom laganom procesu raspada. Naravno da je sve ono što se događalo potkraj osamdesetih godina Jugoslaviju, što se hrvatske javnosti tiče, činilo sve manje Jugoslavijom i, bez obzira što sam ja pun kritike na ono što se događalo u Hrvatskoj od proljeća 1990. godine, moram reći da je temeljni poticaj razgradnji Jugoslavije stigao od strane Miloševićeve politike i da si je on našao različite kompanjone u različitim dijelovima tadašnje Jugoslavije koji su pripomogli tom procesu.

Miroslav Jovanović: Treba reći da je ta država funkcionisala na krhkoj ravnoteži političkih snaga Srba, Hrvata i Slovenaca, tri osnovne grupacije koje su je i formirale i čije je ime ona u početku nosila kao Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Kad god je ta ravnoteža bila narušena ta država nije imala perspektivu. A faktori unutrašnjeg rascepa i podela konstantno se mogu pratiti od 1918. do 1991. godine. Oni nisu bili dominantni, nekad se bili prekriveni političkim dogovorima, a neki put su bili potpuno pod kontrolom totalitarnog režima, na čijem čelu je bio Josip Broz, i nije bilo previše mogućnosti da dođu do izražaja. Kada su nakon Drugog svetskog rata crtane granice između republika, Broz je izjavio da to nisu linije koje razdvajaju nego su to žilice u mramoru koje spajaju. Na kraju se pokazalo da Jugoslavija, ipak, nije bila od mramora.

Omer Karabeg: Možemo li na kraju zaključiti da je nemoguće utvrditi datum raspada Jugoslavije?

Miroslav Jovanović: Da, reč o procesima od kojih neki još uvek traju.

Ivo Goldštajn: Za ovaj sat vremena, koliko vodimo razgovor, mi smo, zapavo, kazali da je to vrlo teško i praktički nemoguće. Sa kojeg god stajališta pođemo uvijek ćemo biti u poziciji da direktan odgovor izbjegnemo. Ako vi date jedan datum, mi ćemo napraviti korak natrag i pokazati da taj datum ima čitav niz manjkavosti da ga se takvim odredi. Dakle, govorimo o procesu o kojem ćemo i dalje razgovarati, istraživati, sumnjati i onda na temelju tih sumnji ići u nova istraživanja i davati nove odgovore.