Tema najnovijeg Mosta Radija Slobodna Evropa je Sarajevski atentat. Dvadeset osmog juna ove godine navršilo se tačno 99 godina otkako je Gavrilo Princip u Sarajevu ubio austrougarskog prestolonasledinika nadvojvodu Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju, što je bio povod za izbijanje Prvog svetskog rata. Od tada, evo već celo jedno stoleće vode se debate o tome šta je bio sarajevski antentat, ko je stajao iza njega i da li je ubistvo nadvojvode Ferdinanda bilo herojski ili teroristički čin.
Naši sagovornici su dva istoričara: Edin Radušić, docent na Odsjeku za istoriju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, i Bojan Dimitrijević, naučni savetnik Instituta za savremenu istoriju iz Beograda.
Razgovaralo se o tome da li je iza atentatu stajala ondašnja vlada Srbije, kakva je bila uloga tajne srpske organizacije Crna ruka i njenog vođe pukovnika Dragutina Dimitrijevića - Apisa, da li su atentatori, pripadnici organizacije Mlada Bosna, delovali samoincijativno ili su primali naloge iz Beograda, šta deca u Bosni i Hercegovini i Srbiji uče o Gavrilu Principu, kao i o tome zašto je u srpskom narodu dominatno mišljenje da je Gavrilo Pricip bio heroj, dok Bošnjaci i Hrvati na njega gledaju kao na negativni istorijsku ličnost.
Edin Radušić: Sarajevski atentat je bio jedan u nizu agresivnih činova organizacija koje su željele brzu promjenu društveno-političkih sistema. One su željele kraj austrougarske monarhije i stvaranje države koju je trebalo da predvodi Srbija, zvala se ona Srbija ili Jugoslavija. Suštinski, atentat je bio rezultat sukoba dva nacionalizma - agresivnog srpskog nacionalizma, s jedne strane, i agresivnog austrougarskog imperijalizma, s duge strane. Sofija je bila samo kolateralna šteta. Prva i stvarna meta bio je Franc Ferdinand.
Edin Radušić: Trebalo je terorom i nasiljem uzdrmati austrougarski režim i pokazati da nema legitimno pravo vlasti na ovim prostorima.
Bojan Dimitrijević: Cilj zaverenika, pripadnika Mlade Bosne zadojenih romantizmom i nacionalizmom, bila je borbe protiv centralnog režima u Beču. Ključno je pitanje kakva je bila uloga Srbije u svemu tome, to jest da li je Mlada Bosna bila inicijator ili je to bila srpska strana, odnosno tajna teroristička organizacija Crna ruka. Udeo jednih i drugih je i danas istorijska nepoznanica. Sumnjam da su sami atentatori, koji su u stvari bili maloletna lica, imali jasan ideološki cilj. Njihova akcija je bila jedan revolucionarni čin saobrazan tom vremenu.
Edin Radušić: S obzirom da ima malo podataka, teško bi bilo dokazati direktni uticaj srpske vlade. Međutim, treba imati u vidu da je u ondašnjoj Srbiji vladalo uvjerenje da je Bosna i Hercegovina dio srpskog nacionalnog prostora. Dugoročni ciljevi srpske vlade i ciljevi nacionalističke ili nacionalne organizacije, kakva je bila Mlada Bosna, suštinski se nisu razlikovali. Drugo je pitanje da li je Srbiji u tom trenutku odgovarao rat. Podaci pokazuju da je Srbija nastojala da ga izbjegne. Ali do Prvog svjetskog rata bi došlo i bez atentata. Našao bi se neki drugi povod.
Bojan Dimitrijević: Sasvim je sigurno da su ideje koje su vodile i Mladu Bosnu i vladu Srbije, a i tajnu organizaciju Crna ruka, na ovaj ili onaj način bile slične ili iste. Reč je o rušenje Austrougarske monarhije i stvaranju nove, šire, srpske ili jugoslovenske države. Međutim, postupci su im bili različiti. Dok je srpska vlada želela sve, samo ne rat u tom trenutku, verovatno je da su pripadnici Mlade Bosne gledali na atentat sa revolucionarnim i mladalačkim zanosom. Glavno je pitanje da li je postojala transmisija između zvanične državne politike tadašnje Srbije i izvršilaca atentata. Ključna ličnost u svemu tome bio je šef obaveštajnog odeljenja Glavnog đeneralštaba Kraljevine Srbije, pukovnik Dragutin Dimitrijević-Apis, koji je istovremeno bio i jedan od vođa oficirske grupe koja je izvršila Majski prevrat i ubila Aleksandra Obrenovića i njegovu suprugu i koja je oformila tajnu organizaciju poznatu kao Crna ruka. Na njegovoj vezi bili su mnogi ljudi koji su sprovodili nacionalne, revolucionarne, pa i terorističke aktivnosti na prostorima koje je Srbija smatrala za svoje. To su bili, pre svega, južna Srbija, Kosovo i Metohija, Makedonija, a potom i Bosna i Hercegovina. Apisovi ljudi su bili veza između Mlade Bosne i zvaničnih krugova u Beogradu. Oni su organizovali naoružavanje i obuku pripadnika Mlade Bosne, prebacivanje preko granice, dakle, radili su sve ono što je logistička podrška. Posebno je pitanje da li je vrh Crne ruke sledio zvaničnu srpsku politiku ili je imao svoje procene. Po nekim istoričarima Apis je imao svoje nacionalno-državne ciljeve koji su po dinamici bili različiti od ciljeva srpske vlade. On je, pre svega, smatrao da je pojava jedne jake ličnosti na političkoj sceni Austrougarske monarhije, kao što je bio Franc Ferdinand, pretnja za Srbiju i možda najava nove agresije na Srbiju. Apis se takođe bojao da bi reorganizacija Austrougarske, koju je Franc Ferdinand nameravao spovesti kako bi ojjačao slavenski elemenat u monarhiji, zaustavila ekspanziju Srbije na Bosnu i Hercegovinu i zapadne pokrajine, koje su kasnije ušle u sastav Kraljevine Jugoslavije. Tako da je moguće da je vrh Crne ruke procenjivao da je atentat potreban i da on može da zaustavi određene poteze Austrougarske.
Edin Radušić: Teško je dokazati da li je postojala direktna veza između pripadnika Mlade Bosne i vlade Srbije. S druge strane, sama Apisova ličnost, koji je bio dio sistema srpske vlasti, kod njih je mogla stvoriti utisak da imaju iza sebe i zvanični Beograd. U stvari u svemu tome postojala su tri nivoa. Jedan nivo je bila Mlada Bosna, drugi Crna ruka, čiji su pojedini članovi bili dio sistema srpske vlasti, i treći nivo je bila srpska vlast koja je morala biti i najodgovornija, ali kojoj u tom trenutku nije odgovarao direktan obračun sa Austrougarskom.
Edin Radušić: Teško je govoriti o samoinicijativnoj djelatnosti ove organizacije. Mislim da je u suštini postojala neka povezanost. Po meni čak nije ni važno da li je postojao neki konkretan i direktan nalog od strane zvaničnog Beograda ili od Crne ruke, ali činjenica da je Crna ruka pružala pomoć prilikom prebacivanja zavjerenika preko granice govori o toj povezanosti.
Bojan Dimitrijević: Pripadnici Mlade Bosne su mogli da steknu utisak da država Srbija, ili neki njeni predstavnici, stoje iza njihovih priprema, ali je jako teško ustanoviti ko je tu imao kolika ovlašćenja i kakve namere. Sasvim je jasno da su određeni ljudi sa srbijanske strane, pre svega pripadnici Crne ruke, imali kontakt sa članovima Mlade Bosne i da su ih preporučili pukovniku Dimitrijeviću, ali i Glavnom đeneralštabu i da su im obezbedili logističku podršku, ali to je bilo daleko od nekakvog državnog cilja. Kontekst čitavog događaja ostavlja dosta široke mogućnosti da se na različite načine tumači uticaj Sarajevskog atentata na odnose između Srbije i Austrougarske, a i na sam početak Prvog svetskog rata. Percepcija tog događaja bila je pozitivna u vreme Kraljevine Jugoslavije i Socijalističke Jugoslavije, ali se pogled na Sarajevski antentat značajno promenio devedesetih godina, kada je rat ponovo stigao u ove krajeve, pogotovo u Bosnu i Hercegovinu.
Edin Radušić: Tačno je da je dominantna percepcija tog događaja među bosanskohercegovačkim Bošnjacima i Hrvatima, pogotovo tokom posljednjeg rata i odmah nakon njegovog završetka, bila da se radilo o terorističkom činu. To je bilo dominantno u široj javnosti, dok stručna javnost uvijek mora uvažavati različite mogućnosti tumačenja. Naime, moglo se naći elemenata na osnovu kojih bi se ovaj čin mogao posmatrati i kao teroristički akt i kao herojski čin, ili ga tumačiti onako neutralno kao uvod u Prvi svjetki rat, mada je neosprorno je da se radilo političkom ubojstvu. Za razliku od današnjeg shvatanja terorizma, koje podrazumijeva neselektivni cilj, ovdje se radilo o selektivnom cilju. S jedne strane, imamo legitimna prava austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, a, s druge strane, legitimno pravo pojedinca ili grupe da izvrši atentat na predstavnika te uprave pozivajući se na volju naroda. Naravno, teško je danas utvrditi kolika je bila podrška tom činu među bosanskim Srbima, da ne govorim o ostalim stanovnicima Bosne i Hercegovine. Medjutim, reakcije na sam atenenat, pogotovo među ondašnjim Bošnjacima i Hrvatima, pokazuju da nije postojala većinska podrška tom činu.
Edin Radušić: Danas je situacija nešto drugačija nego što je bila neposredno nakon rata. Dobrim djelom i pod uticajem međunarodnih institucija, prije svega OSCE-a, došlo je do, neću reći približavanja, ali relaksiranja u tumačenju događaja iz prošlosti. Prvo su se brisali uvrijedljivi sadržaji koji su smetali drugim narodima, usaglašene su takozvane zajedničke jezgre i, što je posebno važno, agresivni nastupi u udžbenicima nisu dopušteni. Mada, kada je riječ o Sarajevskom atentatu, mogu se između redova iščitati suprodstavljena gledišta na ovaj događaj.
Bojan Dimitrijević: Taj događaj nema tako dramatičan kontekst u srpskim udžbenicima. U lekcijama o Prvom svetskom ratu dominantni su ratni napori Srbije, bitke koje su Srbi vodili sa austrougarskom i nemačkom vojskom i, pre svega, velike žrtve koje je Srbija imala u Prvom svetskom ratu, tako da Gavrilu Principu nije dat preveliki nacionalni značaj, on je prosto stavljen na ono mesto kakvo verovatno stvarno i ima.
Edin Radušić: Svako ozbiljnije razmatranje ovog događaja pokazuje svu njegovu kompleksnost. Kao što sam već rekao, ako želimo da dokažemo bilo koju od pomenutih teza - bilo da se radilo o terorističkom aktu, herojskom činu ili samo o političkom ubojstvu koje je dovelo do Prvog svjestkog rata - možemo naći argumente za svaku od tih teza, jer je riječ o događaju koji je izuzetno slojevit.
Bojan Dimitrijević: Činjenica da su pobedničke strane u oba svetska rata bile iste, a poražene na neki način slične, uticala je na poglede evropskih istoričara na uzroke Prvog svetskog rata i ulogu atentata Gavrila Principa. Princip je bio pozitivan lik u pobedničkim istoriografijama, a negativan u gubitničkim, ali rekao bih da se devedesetih godina ta polarizovana slika izmenila i da je došlo do novog čitanja tog događaja i istorije Bosne i Hercegovine. Najkarakterističniji je svakako Noel Malkom sa svojom Kratkom istorijom Bosne, ali pojavio se i čitav niz radova koji su simplifikovali događaje iz istorije Bosne i Hercegovine i Gavrila Principa često stavljali u negativan kontekst. Čini mi se da je taj trend prošao i za očekivati je da će istorijska dinstanca od 100 godina i novi odnosi na Balkanu uticati na istoričare da realnije i trezvenije pokažu kakav je bio uticaj Sarajevskog atentata na izbijanje Prvog svetskog rata.
Edin Radušić: Kada bih se opredijelio za jednu ili za drugu stranu, suštinski bih porekao sve ono o čemu sam ranije govorio. Da, radi se o političkom ubistvu i to je nesporno, a da li se radi o terorističkom aktu ili herojskom činu - to je stvar percepcije, a ja pripadam grupi istoričara koja uvažava percepciju i perspektivu. Možemo sigurno reći da se radilo o političkom ubistvu, tu nema dileme. To ubistvo jeste političko i jeste sa političkim ciljem, a da li je taj čin pozitivan ili negativan - ja ću izbjeći da direktno odgovorim, jer bih se u tom slučaju sukobio sa svojim pristupom prošlosti.
Bojan Dimitrijević: Ja bih to ocenio kao jedan romantično- revolucionarni čin sa nesagledivim posledicama po narod, iz koga je Gavrilo Princip potekao.
Bojan Dimitrijević: To je sasvim sigurno bilo političko ubistvo, inspirisano tada vladajućim osećanjima. Ali, kao što sam već rekao, to je bi jedan romantično-revolucionarni čin koji je doneo nesagledive posledice upravo srpskom narodu, s obzirom na žrtave koje je Srbija podnela u Prvom svetskom ratu. A, ako bih govorio sa današnje distance, rekao bih da je to bio jedan nepromišljen čin izazvan nacionalnim romantizmom.
Naši sagovornici su dva istoričara: Edin Radušić, docent na Odsjeku za istoriju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, i Bojan Dimitrijević, naučni savetnik Instituta za savremenu istoriju iz Beograda.
Razgovaralo se o tome da li je iza atentatu stajala ondašnja vlada Srbije, kakva je bila uloga tajne srpske organizacije Crna ruka i njenog vođe pukovnika Dragutina Dimitrijevića - Apisa, da li su atentatori, pripadnici organizacije Mlada Bosna, delovali samoincijativno ili su primali naloge iz Beograda, šta deca u Bosni i Hercegovini i Srbiji uče o Gavrilu Principu, kao i o tome zašto je u srpskom narodu dominatno mišljenje da je Gavrilo Pricip bio heroj, dok Bošnjaci i Hrvati na njega gledaju kao na negativni istorijsku ličnost.
Omer Karabeg: Šta je bio cilj zaverenika? Šta su hteli da postignu ubistvom austrougarskog prestolonaslednika? Zašto je ubijena i njegova žena? Da li je ona bila, kako bi se to danas reklo, samo kolateralna šteta?
Edin Radušić: Sarajevski atentat je bio jedan u nizu agresivnih činova organizacija koje su željele brzu promjenu društveno-političkih sistema. One su željele kraj austrougarske monarhije i stvaranje države koju je trebalo da predvodi Srbija, zvala se ona Srbija ili Jugoslavija. Suštinski, atentat je bio rezultat sukoba dva nacionalizma - agresivnog srpskog nacionalizma, s jedne strane, i agresivnog austrougarskog imperijalizma, s duge strane. Sofija je bila samo kolateralna šteta. Prva i stvarna meta bio je Franc Ferdinand.
Omer Karabeg: Ali šta se htelo da postigne tim atentatom?
Edin Radušić: Trebalo je terorom i nasiljem uzdrmati austrougarski režim i pokazati da nema legitimno pravo vlasti na ovim prostorima.
Bojan Dimitrijević: Cilj zaverenika, pripadnika Mlade Bosne zadojenih romantizmom i nacionalizmom, bila je borbe protiv centralnog režima u Beču. Ključno je pitanje kakva je bila uloga Srbije u svemu tome, to jest da li je Mlada Bosna bila inicijator ili je to bila srpska strana, odnosno tajna teroristička organizacija Crna ruka. Udeo jednih i drugih je i danas istorijska nepoznanica. Sumnjam da su sami atentatori, koji su u stvari bili maloletna lica, imali jasan ideološki cilj. Njihova akcija je bila jedan revolucionarni čin saobrazan tom vremenu.
Omer Karabeg: Gospodine Radušiću, da li je, po vama, iza atentata stajala ondašnja Srbija?
Dugoročni ciljevi srpske vlade i ciljevi nacionalističke ili nacionalne organizacije, kakva je bila Mlada Bosna, suštinski se nisu razlikovali.
Apisovi ljudi su bili veza između Mlade Bosne i zvaničnih krugova u Beogradu.
Edin Radušić: Teško je dokazati da li je postojala direktna veza između pripadnika Mlade Bosne i vlade Srbije. S druge strane, sama Apisova ličnost, koji je bio dio sistema srpske vlasti, kod njih je mogla stvoriti utisak da imaju iza sebe i zvanični Beograd. U stvari u svemu tome postojala su tri nivoa. Jedan nivo je bila Mlada Bosna, drugi Crna ruka, čiji su pojedini članovi bili dio sistema srpske vlasti, i treći nivo je bila srpska vlast koja je morala biti i najodgovornija, ali kojoj u tom trenutku nije odgovarao direktan obračun sa Austrougarskom.
Omer Karabeg: A da li su članovi Mlade Bosne, pogotovo oni koji su učestvovali u atentatu, bili direktno povezani sa Crnom rukom, da li su od te organizacije dobijali naloge ili su delovali samoinicijativno?
Činjenica da je Crna ruka pružala pomoć prilikom prebacivanja zavjerenika preko granice govori o toj povezanosti.
Bojan Dimitrijević: Pripadnici Mlade Bosne su mogli da steknu utisak da država Srbija, ili neki njeni predstavnici, stoje iza njihovih priprema, ali je jako teško ustanoviti ko je tu imao kolika ovlašćenja i kakve namere. Sasvim je jasno da su određeni ljudi sa srbijanske strane, pre svega pripadnici Crne ruke, imali kontakt sa članovima Mlade Bosne i da su ih preporučili pukovniku Dimitrijeviću, ali i Glavnom đeneralštabu i da su im obezbedili logističku podršku, ali to je bilo daleko od nekakvog državnog cilja. Kontekst čitavog događaja ostavlja dosta široke mogućnosti da se na različite načine tumači uticaj Sarajevskog atentata na odnose između Srbije i Austrougarske, a i na sam početak Prvog svetskog rata. Percepcija tog događaja bila je pozitivna u vreme Kraljevine Jugoslavije i Socijalističke Jugoslavije, ali se pogled na Sarajevski antentat značajno promenio devedesetih godina, kada je rat ponovo stigao u ove krajeve, pogotovo u Bosnu i Hercegovinu.
Omer Karabeg: Gospodine Dimitrijeviću, pomenuli ste percepciju. U srpskom narodu je dominantna predstava o Gavrilu Principu kao nekome ko je simbol otpora protiv austrougarske okupacije. To je mišljenje naročito dominantno u Republici Srpskoj. On dobija mitske dimenzije i poredi se sa Milošem Obilićem.
Bojan Dimitrijević
Bojan Dimitrijević: U pravu ste. Sam njegov čin i datum kada se atentat dogodio, to je Vidovdan, sve okolnosti koje su pratile taj događaj, kao i sudbina samog Principa, uticali su da oni koji su zadojeni nacionalnom romantikom Principa smatraju herojem i čovekom koji je izvršio junačko delo. Oni kojima je bio blizak revolucionarni klasno- ideološki koncept, a on je bio prisutan u vreme SFRJ, također su Principa mogli smatrati herojem, jer je anentat na austrougarskog prestolonaslednika na neki način imao i revolucionarnu komponentu. Ono o čemu se manje govori, a to je često i van očiju javnosti, to su posledice atentata - koliko je on koštao Kraljevinu Srbiju i koliko je ono što se desilo nakon atentata vredelo tog revolucionarnog zanosa. Jednom rečju, da li je taj atentat bio vredan stravične cene koju su tokom Prvog svetskog rata platili narodi na ovom prostoru.Omer Karabeg: Među Bošnjacima i Hrvatima, posebno nakon devedesetih godina, dominantno je mišljenje o Gavrilu Principu kao negativnoj istorijskoj ličnosti.
Tačno je da je dominantna percepcija tog događaja među bh. Bošnjacima i Hrvatima, pogotovo tokom posljednjeg rata i odmah nakon njegovog završetka, bila da se radilo o terorističkom činu.
Omer Karabeg: Kako se danas o Gavrilu Principu govori u školskim udžbenicima u Bosni i Hercegovini? Šta đaci uče? Da li jedno uče u Federaciji, a drugo u Republici Srpskoj?
Edin Radušić: Danas je situacija nešto drugačija nego što je bila neposredno nakon rata. Dobrim djelom i pod uticajem međunarodnih institucija, prije svega OSCE-a, došlo je do, neću reći približavanja, ali relaksiranja u tumačenju događaja iz prošlosti. Prvo su se brisali uvrijedljivi sadržaji koji su smetali drugim narodima, usaglašene su takozvane zajedničke jezgre i, što je posebno važno, agresivni nastupi u udžbenicima nisu dopušteni. Mada, kada je riječ o Sarajevskom atentatu, mogu se između redova iščitati suprodstavljena gledišta na ovaj događaj.
Omer Karabeg: Šta piše u školskim udžbenicima u Srbiji o Sarajevskom atentatu i Gavrili Principu?
Bojan Dimitrijević: Taj događaj nema tako dramatičan kontekst u srpskim udžbenicima. U lekcijama o Prvom svetskom ratu dominantni su ratni napori Srbije, bitke koje su Srbi vodili sa austrougarskom i nemačkom vojskom i, pre svega, velike žrtve koje je Srbija imala u Prvom svetskom ratu, tako da Gavrilu Principu nije dat preveliki nacionalni značaj, on je prosto stavljen na ono mesto kakvo verovatno stvarno i ima.
Omer Karabeg: Kako evropska istorijografija gleda na Sarajevski atentat i Gavrila Principa?
Edin Radušić
Edin Radušić: Vrlo je teško govoriti o evropskoj historiografiji uopće, a posebno o njenom pogledu na Sarajevski atentat. Od trenutka kada se atentat dogodio, pa do danas, postojala su različita tumačenja tog događaja. Ako pogledamo ko su bile zaraćene strane u Prvom svjetskom ratu, jasno je da su oni, koji pripadaju evropskoj historijografiji, bili na suprotnim stranama.Omer Karabeg: Znači, ne može se govoriti o nekakvom dominantnom mišljenju?
Edin Radušić: Svako ozbiljnije razmatranje ovog događaja pokazuje svu njegovu kompleksnost. Kao što sam već rekao, ako želimo da dokažemo bilo koju od pomenutih teza - bilo da se radilo o terorističkom aktu, herojskom činu ili samo o političkom ubojstvu koje je dovelo do Prvog svjestkog rata - možemo naći argumente za svaku od tih teza, jer je riječ o događaju koji je izuzetno slojevit.
Bojan Dimitrijević: Činjenica da su pobedničke strane u oba svetska rata bile iste, a poražene na neki način slične, uticala je na poglede evropskih istoričara na uzroke Prvog svetskog rata i ulogu atentata Gavrila Principa. Princip je bio pozitivan lik u pobedničkim istoriografijama, a negativan u gubitničkim, ali rekao bih da se devedesetih godina ta polarizovana slika izmenila i da je došlo do novog čitanja tog događaja i istorije Bosne i Hercegovine. Najkarakterističniji je svakako Noel Malkom sa svojom Kratkom istorijom Bosne, ali pojavio se i čitav niz radova koji su simplifikovali događaje iz istorije Bosne i Hercegovine i Gavrila Principa često stavljali u negativan kontekst. Čini mi se da je taj trend prošao i za očekivati je da će istorijska dinstanca od 100 godina i novi odnosi na Balkanu uticati na istoričare da realnije i trezvenije pokažu kakav je bio uticaj Sarajevskog atentata na izbijanje Prvog svetskog rata.
Omer Karabeg: I na kraju, šta je, po vama, bliže istini - da je Gavrilo Princio bio heroj ili da je bio terorista?
Radi se o političkom ubistvu i to je nesporno, a da li se radi o terorističkom aktu ili herojskom činu - to je stvar percepcije.
Bojan Dimitrijević: Ja bih to ocenio kao jedan romantično- revolucionarni čin sa nesagledivim posledicama po narod, iz koga je Gavrilo Princip potekao.
Omer Karabeg: A da li se slažete da je to bilo političko ubistvo?
Bojan Dimitrijević: To je sasvim sigurno bilo političko ubistvo, inspirisano tada vladajućim osećanjima. Ali, kao što sam već rekao, to je bi jedan romantično-revolucionarni čin koji je doneo nesagledive posledice upravo srpskom narodu, s obzirom na žrtave koje je Srbija podnela u Prvom svetskom ratu. A, ako bih govorio sa današnje distance, rekao bih da je to bio jedan nepromišljen čin izazvan nacionalnim romantizmom.