Autor: Tony Wesolowsky
Od fizičkih pa do online napada, nazadovanja u donošenju zakona, LGBT zajednica u centralnoj i istočnoj Evropi imala je malo razloga za slavlje u 2021. godini.
Populističke vlade u Poljskoj, Mađarskoj i drugdje bile su u mogućnosti da iskoriste frustracije i strahove, neke od njih podstaknute crkvenim vođama, a neke pandemijom COVID-19, da proguraju zakone protiv LGBT.
Međutim, to je bio dio šireg trenda širom Evrope, tvrdi Evelyne Paradis, izvršna direktorica evropskog ogranka Međunarodnog udruženja lezbijki, gejeva, biseksualaca, trans i interseksualaca (ILGA-Europe).
“Poljska i Mađarska nisu anomalije. Tokom prošle godine vidjeli smo pojačanu političku represiju protiv LGBT osoba, snažan porast socio-ekonomskih poteškoća i širenje fobične mržnje protiv LGBT osoba na ulicama i online širom regije”, rekla je Paradis za RFE/RL u email odgovoru.
Napad na centar LGBT zajednice u glavnom gradu Bugarske Sofiji predvođen liderom krajnje desnice koji se kandidovao na predsjedničkim izborima; novi zakon u Mađarskoj koji u školi zabranjuje informacije za koje smatraju da promovišu homoseksualnost i promjenu spola; nekoliko “zona slobodnih od LGBT ideologije” u Poljskoj je nastavilo sa radom: samo su neki od problematičnih događaja iz 2021.
Pročitajte i ovo: Hiljade na paradi ponosa u Budimpešti protiv 'anti-LGBTQ zakona'Mnogo je bijesa bilo usmjereno na novi mađarski zakon, za koji kritičari kažu da izjednačava homoseksualnost s pedofilijom, ali za koji su Budimpešta i njen nacionalistički premijer Viktor Orban tvrdili da će zaštititi djecu i porodice.
Lideri EU osudili su novi mađarski zakon, a predsjednica Evropske komisije Ursula von der Leyen nazvala ga je "sramotom". Ali skoro svi lideri bivše komunističke istočne Evrope odbili su da potpišu pismo kojim se osuđuje mađarski zakon.
Mađarski premijer Victor Orban i slovenački premijer Janez Janša, u oktobru 2021.
Naglasio je širi rascjep širom kontinenta, a neki analitičari tvrde da se "istočnoevropska unija" pojavljuje na osnovu stavova koji su u suprotnosti sa osnovnim vrijednostima EU kao što su vladavina prava, ljudska prava, medijska prava i LGBT prava.
"Mislim da je stav ovog slaganja veoma antievropski. To pokazuje znake uspostavljanja neke vrste nove željezne zavese", rekao je u julu mjesecu za Reuters Marko Milosavljević, profesor novinarstva i medijske politike na Univerzitetu u Ljubljani.
Od LGBT lidera do zaostajanja
Ne tako davno, stvari su bile drugačije. U vrijeme pada Berlinskog zida 1989. godine, centralna i istočna Evropa je općenito bila dobrodošla prema LGBT osobama.
Ako se vratimo još dalje, mnoge zemlje u regionu bile su na čelu unapređenja takvih prava, barem na papiru.
"U bivšem istočnom bloku, ove zemlje su bile zaista progresivne prema LGBT pravima. Poljska je, na primjer, dekriminalizirala homoseksualnost 1932. godine, što je bilo jako rano", rekla je u intervjuu za RSE/RL Agnieszka Koscianska, gostujuća profesorica na Oksfordskoj školi za globalne i prostorne studije.
Pročitajte i ovo: Most: Šta povezuje Orbana, Vučića i Janšu?Mađarska je dekriminalizovala homoseksualizam 1961. kao i tadašnja Čehoslovačka. Bugarska je slijedila taj primjer sedam godina kasnije, 1968. Ostale zemlje su zaostajale.
U Rumuniji je posljednja osoba zatvorena zbog toga što je homoseksualac puštena na slobodu 1998. Tri godine kasnije, 2001., zemlja je dekriminalizovala homoseksualnost dok su usklađivali svoje zakone sa EU kako bi dobila članstvo. Tadašnja Jugoslavija je počela da uništava svoje antihomoseksualne zakone. Međutim, homoseksualizam je ostao nezakonit u Srbiji i na Kosovu do 1994. godine, u Makedoniji do 1996. godine, a u Bosni i Hercegovini do 1998. godine.
Rupa u stavovima
Rezultati anketa pokazuju da se ljudi u zapadnoj i istočnoj Evropi razlikuju u stavovima prema LGBT zajednici.
Većina anketiranih u svim zapadnoevropskim zemljama podržava istospolne brakove, pokazuju podaci istraživanja Pew Research Centra. U skoro svim istočnoevropskim zemljama, sa izuzetkom Češke, većina se tome protivi.
Parada ponosa u Sofiji, Bugarska
Kretanjem sa zapada ka istoku dolazi i do širenja podjele, kaže Jacob Poushter, pomoćnik direktora Pew-a za istraživanje globalnih stavova.
"Podrška stavu da homoseksualnost treba da bude prihvaćena od društva je prilično visoka u zapadnoj Evropi. Dakle, u Njemačkoj je 86 posto, u Holandiji čak 92 posto, u Španiji je 89 posto. Ali kada jednom prođete linija razdvajanja, sa druge strane bivše gvozdene zavese, ti brojevi počinju naglo da padaju i postaju još niži kako idete u Rusiju“, rekao je Poushter u intervjuu za RSE.
Prema podacima za 2020. koje je iznio Poushter, 47 posto ljudi u Poljskoj i 49 posto ljudi u Mađarskoj kaže da homoseksualnost treba prihvatiti. U Bugarskoj ta brojka pada na 32 posto. U Rusiji je 14 posto. Čak iu liberalnijoj Češkoj ta brojka iznosi samo 59 posto.
Anti LGBT i antivakseri: dio istog kruga?
Iako se generalni stavovi mogu razlikovati, anti-LGBT osjećaji se često povezuju s nacionalističkim i ekstremno desnim pokretima u istočnoj i zapadnoj Evropi, objasnila je Heleen Touquet, predsjedavajući za evropske vrijednosti na Univerzitetu u Antwerpenu.
„Članovi krajnje desnih stranaka i pokreta izrazili su konzervativne, heteronormativne i binarne stavove o rodu i seksualnosti koji ozbiljno ograničavaju samoizražavanje i slobodu LGBT osoba i ljudi koji osporavaju ono što se smatra tradicionalnim rodnim normama i normama porodice. To je nešto što krajnja desnica u zapadnoj Evropi ima zajedničko sa političarima poput [slovenačkog premijera] Janeza Janše, [mađarskog premijera] Viktora Orbana i [vladajuće] PiS-a (stranaka Pravo i pravda) u Poljskoj," rekla je Touquet za RSE.
Parada Ponosa u Budimpešti 24. juli 2021.
U Bugarskoj je, Boyan Rasate, ozloglašena ličnost krajnje desnice koji se također neuspješno kandidirao na predsjedničkim izborima u zemlji u novembru, optužen je da je predvodio napad u Sofiji 30. oktobra na Rainbow Hug, mjesto okupljanja LGBT zajednice.
"Počela sam da vičem: 'Ne!' kako bi ih spriječili da uđu", objasnila je Glorija Filipova, koordinatorica projekta grupe. „[Rasate] me je udario i nastavio udarati. Svi ostali su ga pratili“, rekla je Filipova bugarskom servisu RSE/RL.
Negativne poruke koje podržava Rusija
Možda ne tako toksični, ali neprijateljski LGBT stavovi nisu ograničeni na rubove političkih klasa istočne Evrope.
U julu je 17 od 27 lidera EU napisalo otvoreno pismo u kojem kritikuju novo zakonodavstvo Mađarske. Estonija, Litvanija i Latvija bile su jedine bivše komunističke zemlje koje su ga potpisale.
Između ostalog, izmjenama mađarskog Ustava iz decembra 2020. godine izmijenjena je definicija porodice kako bi se isključile transrodne i druge LGBT osobe, definišući osnovu porodice kao "brak i odnos roditelj-dijete". U njemu se navodi da je "majka žena, a otac muškarac".
Miloš Zeman, predsjednik relativno liberalne Češke Republike, rekao je ranije ove godine lokalnoj podružnici CNN Prima da mu se transrodni ljudi "zaista gade".
Pročitajte i ovo: EU glasala za poduzimanje pravnog postupka protiv Mađarske zbog 'anti LGBT' zakonaLGBT zajednica se sve više nalazi na meti populističkih političara, napisala je u avgustu Dunja Mijatović, komesarka za ljudska prava Vijeća Evrope.
"Žrtvovanje LGBTI manjina postala je taktika koju primjenjuju ultrakonzervativni i nacionalistički političari koji se predstavljaju kao branitelji takozvanih "tradicionalnih vrijednosti" kako bi ojačali svoju bazu i dobili ili ostali na vlasti. Sigmatizacija LGBTI osoba posebno je izražena u priprema za izbore i glasanje”, rekla je Mijatović.
"Negativan javni diskurs političara" utjecao je na društvene stavove prema LGBT osobama, pokazalo je istraživanje Agencije za temeljna prava EU (FRA) 2020.
"Previše LGBTI osoba i dalje živi u sjeni, plašeći se ismijavanja, diskriminacije ili čak napada, “rekao je direktor FRA Michael O'Flaherty.
U centralnoj i istočnoj Evropi Rusija možda podstiče deo ovog osećanja, tvrdi izvršna direktorka Udruženja Accept Teodora Ion Rotaru, čija grupa za prava LGBT osoba organizuje godišnji festival ponosa u Bukureštu.
Desničari u sukobu sa policijom tokom prve "Parade jednakosti" u znak podrške LGBT zajednice u Lublinu, Poljska 13. oktobar 2018.
"Vidimo u medijima i društvenim mrežama značajnu količinu ruskog miješanja i širenja lažnih vijesti, s ciljem podsticanja sukoba. To smo najjasnije vidjeli kod antivakserskog pokreta koji se naravno preklapa sa anti-LGBT pravima i antirodni pokreti u smislu ljudi i resursa“, kaže Rotaru za RSE.
"Trebali bi shvatiti da stručnjaci za sigurnost već vide ovu vrstu ponašanja kao dio hibridnog rata koji Rusija vodi protiv EU, napadajući naše ključne evropske vrijednosti -- slobodu, demokratiju, vladavinu prava i jednakost", dodala je ona .
Čvrsto konzervativne vlade u srednjoj i istočnoj Evropi ne samo da podstiču anti-LGBT stavove, već i komplikuju napore da se zaštite LGBT osobe.
U oktobru ministri pravde EU nisu uspjeli usvojiti zajednički stav o strategiji EU za prava djeteta kada su Poljska i Mađarska stavile veto na upućivanje na LGBT sadržaj.
"Gotovo je potpuni zastoj LGBTI prava i ravnopravnosti u EU i Evropi, što je izuzetno zabrinjavajuće, posebno u ovako kritičnom trenutku za LGBTI zajednice. Pokret koji napada ženska prava, LGBTI prava, seksualna i reproduktivna prava postao je veliki prisutniji, bogatiji i aktivniji širom Evrope“, upozorila je je Paradis. "U nekim zemljama postoji pravi nazadak, a prava koja su bila priznata sada se osporavaju."