Autor: James Romm, priredila: Ena Stevanović
Jedanaestog juna 323. godine p.n.e je preminuo tridesetdvogodičnji Aleksandar Veliki čije se carstvo prostiralo od današnje Albanije do istočnog Pakistana. Na pitanje šta ili ko je usmrtio makedonskog kralja još uvijek nema odgovora. Nove teorije ponovo oživljavaju ovaj nerazješeni slučaj.
Malo koji događaj u historiji je bio tako neočekivan kao smrt Aleksandra Velikog. Kralj je pokazao da ima ogromnu i neiscrpnu snagu tijekom dvanaest godina osvajanja i ratovanja u Aziji i izdržao je i najžešće borbe.
Stoga, kad se nakon dvije godine kralj teško razbolio i preminuo, njegova vojska u kojoj je bio preko 50 hiljada vojnika je bila u šoku. Nije se znalo ko će biti slijedeći vođa, s obzirom da Aleksandar nije imao nasljednika (iako se jedan od njih rodio neposredno nakon njegove smrti).
Tako velike promjene su neizbježno potaknule potragu za uzrocima. Antički historičari se nisu složili oko uzroka smrti kralja Aleksandra, iako mnogi smatraju da se radilo o bolesti.
Eugene Borza, historičar koji se bavi antičkom Makedonijom je 1996.godine sudjelovao u medicinskom istraživanju na Univerzitetu Maryland na kojem je zaključeno da je Aleksandar bolovao od tifusa. Predložena je i malarija, kozice i leukemija, ali i alkoholizam, plućna infekcija i depresija. Mnogi historičari ni ne žele identificirati specifično oboljenje, niti odabrati između bolesti i ubistva.
Danas postoje nove teorije i pristupi ovom slučaju. Ideja o ubistvu je prvi put privukla pozornost 2004.godine, zahvaljujući filmu Olivera Stonea u kojem kraljev general Ptolomej kojeg igra Anthony Hopkins izjavljuje: „Istina je to da smo ga ubili. Šutnjom smo priznali...Jer nismo mogli nastaviti sami.“
Međutim, ideja da su kraljevi generali bili pod tolikim pritiskom što je na kraju rezultirao ubistvom nije potekla od Stonea. Postoje dokazi da čak ni viši oficiri nisu bili spremni pratiti Aleksandra u njegovim pohodima. Aleksandrova vojska se 325.godine p.n.e zaustavila u Indiji i kralj im je naredio da krenu istočno prema Gangesu. Međutim, čak i najviši oficiri su se pobunili. Stone ovu priču smatra ključnom za objašnjenje teorija o ubistvu.
Stone se oslanjao na historijske podatke i u svojoj teoriji da je Ptolomej zataškao ubistvo Aleksandra. Priča koju je Ptolomej ispričao svom pisaru navodno predstavlja kontroverzni antički dokument pod nazivom Kraljevski dnevnik. Taj dokument je izgubljen, ali su ga (u različitim verzijama) sumirali Arian i Plutarh, dva grčka pisca u Rimskom carstvu, koji su ovaj dokument smatrali najpouzdanijim zapisom o Aleksandrovim posljednjim danima.
Neki znanstvenici predvođeni australijskim klasičarem Brianom Bosworthom smatraju da je Kraljevski dnevnik falsificiran kako bi se Aleksandrova smrt činila prirodnom, baš kao što je to predstavio Stone u svom filmu.
Debata oko Kraljevskih dnevnika ima velike implikacije na naše razumijevanje Aleksandrove smrti, s obzirom da Arian i Plutarh opisuju taj događaj na drugačiji način od ostalih antičkih izvora. Oba autora tvrde da je Aleksandar imao groznicu nakon pijanke u kući prijatelja Mediusa. Groznica se u narednih desetak dana jako pogoršala, što je rezultiralo paralizom te se kralj na kraju nije mogao ni kretati ni govoriti. Smrt je uslijedila slijedećeg dana.
Teorije zavjere
U alternativnoj verziji ove priče, Aleksandar je obolio na pijanci, a ne nakon nje i to nakon što je iskapio veliku čašu vina. Ovi izvori tvrde da je Aleksandar navodno osjetio oštru bol u leđima nakon ispijanja vina i da je glasno zajecao. Pomenuti simptomi uključuju snažnu bol, grčenje i delirijum, ali ne i groznicu koja je ključni dio priče Plutarha i Ariana.
Oštra bol nakon ispijanja vina upućuje na trovanje. Ošito je rasprava između onih koji smatraju da je Aleksandar umro zbog posljedica bolesti i onih koji misle da je ubijen već uveliko postojala i u Plutarhovo vrijeme.
Za one koji sumnjaju na ubistvo, ključno pitanje je naravno „ko je to učinio?“
Mnogi grčki i rimski pisci su sa zapanjujućom složnosti uperili prst na Antipatera, višeg generala kraljeve vojske koji je bio postavljen na mjesto vođe u Makedoniji te na njegove sinove Kasandera i Jolasa.
Antipater je doista mogao priželjkivati smrt Aleksandra u proljeće 323.godina p.n.e s obzirom da ga je kralj poslao u Babilon i lišio njegove pozicije u Makedoniji. Prema antičkim navodima Antipater je po sinu poslao toksičnu vodu iz legendarne rijeke Stiks. Osnovni elementi ove priče su uglavnom isti u svim antičkim pričama, ali detalji variraju.
U drugim izvorima se za sprovođenje fatalnog plana okrivljuje Medius, domaćin pijanke i navodni ljubavnik Jolasa koji je za ubistvo okrivljen u ranoj verziji ove priče pod nazivom „Posljednji dani i testament kralja Aleksandra“.
Na konferenciji u Braceloni 2010.godine historičar Adrienne Mayor i toksikolog Antoinette Hayes navode da bi bakterija calicheamicin koja je nađena na području oko rijeke Mavroneri mogla biti uzrok smrti. Mayor i Hayes smatraju da bi navedena bakterija mogla uzrokovati simptome poput groznice, koja se obično smatra uzrokom prirodne smrti.
Posljednja ovakva teorija je nastala u saradnji toksikologa Leo Schepa sa Novog Zelanda sa Johnom Grievom, detektivom sa Scotland Yarda. Oni su se upoznali na snimanju televizijskog dokumentarca iz 2009. pod nazivom „Misteriozna smrt Aleksandra Velikog“ i došli su do zaključka da bijeli prah čemerike koji se koristio kao lijek u antičkoj Grčkoj i koji je smrtonosan u većim dozama može izazvati navedene simptome.
Autor Graham Phillips je dao drugačiji odgovor na isto pitanje. U svojoj knjizi iz 2004. pod nazivom „Aleksandar Veliki - ubistvo u Babilonu“, Phillips navodi da jedino strihnin može izazvati takvu smrt. On zaključuje da je samo jedna osoba mogla imati motiv i sredstva da ubije Aleksandra, a to je Roksana, prva od tri kraljeve žene. Ona je bila bijesna na Aleksandra zbog njegovih brakova sa perzijskim princezama i zato ga je ubila.
Teško je zamisliti da su Ptolomej i Roksana, dvije osobe koje su zavisile i bile odane Aleksandru možda željele njegovu smrt, ali ta mogućnost se ne može isključiti. Isto tako se ne može zanemariti ni Stoneova hipoteza da se cijela vojska ujedinila kako bi sproveli pakleni plan ubistva.
John Atkinson, južnoafrički pisac je u svom članku iz 2009.pod nazivom „Aleksandrovi posljednji dani: malarija i igre uma“ napisao scenarij vrlo sličan Stoneovom.
Kako navodi Atkinskon, plan koji je Aleksandar osmislio u junu 323 godine p.n.e, uključujući osvajanje Arabije, Kartage i Mediteranske obale je bio previše ambiciozan za njegove oficire. S obzirom da su bojkotovali njegov pohod na Istok, Atkinskon smatra da su ovi ljudi osjećali da samo smrt može zaustaviti Aleksandra od osvajanja Zapada.
Nedostatak opipljivih dokaza i dvoznačni pisani izvještaji su ozbiljan izazov za sve teorije urote. Protivnici takvih teorija su još davno naveli da sam Aleksandar, tijekom deset do dvanaest dana bolesti, nikada nije ni naznačio da sumnja u trovanje, a bio je poznat po tome što je uvijek namirisao izdaju i kažnjavao izdajnike.
Bilo kakav plan da se otruje Aleksandar bi bio prepun opasnosti, posebno za makedonske ratnike koji nisu imali nikakvog iskustva sa toksinima. Teorije urote pretpostavljaju da su kraljevi generali toliko mrzili svog vođu da su bili spremni riskirati sve. Lakše je vjerovati da su bili onakvi kakvim su ih prikazali antički izvori: posvećeni elitni oficiri koji vjeruju u uspjeh svoga kralja. Stoga je lakše vjerovati da je Aleksandar preminuo zbog bolesti i uprkos odlučnim i genijalnim nastojanjima da se dokaže suprotno.
• James Romm je profesor na Bard College u Annadalu, New York i autor knjige „Duh na prijestolju: Smrt Aleksandra Velikog i rat za krunu i carstvo“ (Knopf, 2011).
Jedanaestog juna 323. godine p.n.e je preminuo tridesetdvogodičnji Aleksandar Veliki čije se carstvo prostiralo od današnje Albanije do istočnog Pakistana. Na pitanje šta ili ko je usmrtio makedonskog kralja još uvijek nema odgovora. Nove teorije ponovo oživljavaju ovaj nerazješeni slučaj.
Malo koji događaj u historiji je bio tako neočekivan kao smrt Aleksandra Velikog. Kralj je pokazao da ima ogromnu i neiscrpnu snagu tijekom dvanaest godina osvajanja i ratovanja u Aziji i izdržao je i najžešće borbe.
Stoga, kad se nakon dvije godine kralj teško razbolio i preminuo, njegova vojska u kojoj je bio preko 50 hiljada vojnika je bila u šoku. Nije se znalo ko će biti slijedeći vođa, s obzirom da Aleksandar nije imao nasljednika (iako se jedan od njih rodio neposredno nakon njegove smrti).
Antički historičari se nisu složili oko uzroka smrti kralja Aleksandra, iako mnogi smatraju da se radilo o bolesti. Ideja o ubistvu je prvi put privukla pozornost 2004.godine.
Tako velike promjene su neizbježno potaknule potragu za uzrocima. Antički historičari se nisu složili oko uzroka smrti kralja Aleksandra, iako mnogi smatraju da se radilo o bolesti.
Eugene Borza, historičar koji se bavi antičkom Makedonijom je 1996.godine sudjelovao u medicinskom istraživanju na Univerzitetu Maryland na kojem je zaključeno da je Aleksandar bolovao od tifusa. Predložena je i malarija, kozice i leukemija, ali i alkoholizam, plućna infekcija i depresija. Mnogi historičari ni ne žele identificirati specifično oboljenje, niti odabrati između bolesti i ubistva.
Danas postoje nove teorije i pristupi ovom slučaju. Ideja o ubistvu je prvi put privukla pozornost 2004.godine, zahvaljujući filmu Olivera Stonea u kojem kraljev general Ptolomej kojeg igra Anthony Hopkins izjavljuje: „Istina je to da smo ga ubili. Šutnjom smo priznali...Jer nismo mogli nastaviti sami.“
Međutim, ideja da su kraljevi generali bili pod tolikim pritiskom što je na kraju rezultirao ubistvom nije potekla od Stonea. Postoje dokazi da čak ni viši oficiri nisu bili spremni pratiti Aleksandra u njegovim pohodima. Aleksandrova vojska se 325.godine p.n.e zaustavila u Indiji i kralj im je naredio da krenu istočno prema Gangesu. Međutim, čak i najviši oficiri su se pobunili. Stone ovu priču smatra ključnom za objašnjenje teorija o ubistvu.
Stone se oslanjao na historijske podatke i u svojoj teoriji da je Ptolomej zataškao ubistvo Aleksandra. Priča koju je Ptolomej ispričao svom pisaru navodno predstavlja kontroverzni antički dokument pod nazivom Kraljevski dnevnik. Taj dokument je izgubljen, ali su ga (u različitim verzijama) sumirali Arian i Plutarh, dva grčka pisca u Rimskom carstvu, koji su ovaj dokument smatrali najpouzdanijim zapisom o Aleksandrovim posljednjim danima.
Neki znanstvenici predvođeni australijskim klasičarem Brianom Bosworthom smatraju da je Kraljevski dnevnik falsificiran kako bi se Aleksandrova smrt činila prirodnom, baš kao što je to predstavio Stone u svom filmu.
Debata oko Kraljevskih dnevnika ima velike implikacije na naše razumijevanje Aleksandrove smrti, s obzirom da Arian i Plutarh opisuju taj događaj na drugačiji način od ostalih antičkih izvora. Oba autora tvrde da je Aleksandar imao groznicu nakon pijanke u kući prijatelja Mediusa. Groznica se u narednih desetak dana jako pogoršala, što je rezultiralo paralizom te se kralj na kraju nije mogao ni kretati ni govoriti. Smrt je uslijedila slijedećeg dana.
Teorije zavjere
U alternativnoj verziji ove priče, Aleksandar je obolio na pijanci, a ne nakon nje i to nakon što je iskapio veliku čašu vina. Ovi izvori tvrde da je Aleksandar navodno osjetio oštru bol u leđima nakon ispijanja vina i da je glasno zajecao. Pomenuti simptomi uključuju snažnu bol, grčenje i delirijum, ali ne i groznicu koja je ključni dio priče Plutarha i Ariana.
Spomenik Aleksandru Velikom u Skoplju
Oštra bol nakon ispijanja vina upućuje na trovanje. Ošito je rasprava između onih koji smatraju da je Aleksandar umro zbog posljedica bolesti i onih koji misle da je ubijen već uveliko postojala i u Plutarhovo vrijeme.
Za one koji sumnjaju na ubistvo, ključno pitanje je naravno „ko je to učinio?“
Mnogi grčki i rimski pisci su sa zapanjujućom složnosti uperili prst na Antipatera, višeg generala kraljeve vojske koji je bio postavljen na mjesto vođe u Makedoniji te na njegove sinove Kasandera i Jolasa.
Antipater je doista mogao priželjkivati smrt Aleksandra u proljeće 323.godina p.n.e s obzirom da ga je kralj poslao u Babilon i lišio njegove pozicije u Makedoniji. Prema antičkim navodima Antipater je po sinu poslao toksičnu vodu iz legendarne rijeke Stiks. Osnovni elementi ove priče su uglavnom isti u svim antičkim pričama, ali detalji variraju.
U drugim izvorima se za sprovođenje fatalnog plana okrivljuje Medius, domaćin pijanke i navodni ljubavnik Jolasa koji je za ubistvo okrivljen u ranoj verziji ove priče pod nazivom „Posljednji dani i testament kralja Aleksandra“.
Na konferenciji u Braceloni 2010.godine historičar Adrienne Mayor i toksikolog Antoinette Hayes navode da bi bakterija calicheamicin koja je nađena na području oko rijeke Mavroneri mogla biti uzrok smrti. Mayor i Hayes smatraju da bi navedena bakterija mogla uzrokovati simptome poput groznice, koja se obično smatra uzrokom prirodne smrti.
Posljednja ovakva teorija je nastala u saradnji toksikologa Leo Schepa sa Novog Zelanda sa Johnom Grievom, detektivom sa Scotland Yarda. Oni su se upoznali na snimanju televizijskog dokumentarca iz 2009. pod nazivom „Misteriozna smrt Aleksandra Velikog“ i došli su do zaključka da bijeli prah čemerike koji se koristio kao lijek u antičkoj Grčkoj i koji je smrtonosan u većim dozama može izazvati navedene simptome.
Autor Graham Phillips je dao drugačiji odgovor na isto pitanje. U svojoj knjizi iz 2004. pod nazivom „Aleksandar Veliki - ubistvo u Babilonu“, Phillips navodi da jedino strihnin može izazvati takvu smrt. On zaključuje da je samo jedna osoba mogla imati motiv i sredstva da ubije Aleksandra, a to je Roksana, prva od tri kraljeve žene. Ona je bila bijesna na Aleksandra zbog njegovih brakova sa perzijskim princezama i zato ga je ubila.
Teško je zamisliti da su Ptolomej i Roksana, dvije osobe koje su zavisile i bile odane Aleksandru možda željele njegovu smrt, ali ta mogućnost se ne može isključiti. Isto tako se ne može zanemariti ni Stoneova hipoteza da se cijela vojska ujedinila kako bi sproveli pakleni plan ubistva.
John Atkinson, južnoafrički pisac je u svom članku iz 2009.pod nazivom „Aleksandrovi posljednji dani: malarija i igre uma“ napisao scenarij vrlo sličan Stoneovom.
Kako navodi Atkinskon, plan koji je Aleksandar osmislio u junu 323 godine p.n.e, uključujući osvajanje Arabije, Kartage i Mediteranske obale je bio previše ambiciozan za njegove oficire. S obzirom da su bojkotovali njegov pohod na Istok, Atkinskon smatra da su ovi ljudi osjećali da samo smrt može zaustaviti Aleksandra od osvajanja Zapada.
Nedostatak opipljivih dokaza i dvoznačni pisani izvještaji su ozbiljan izazov za sve teorije urote. Protivnici takvih teorija su još davno naveli da sam Aleksandar, tijekom deset do dvanaest dana bolesti, nikada nije ni naznačio da sumnja u trovanje, a bio je poznat po tome što je uvijek namirisao izdaju i kažnjavao izdajnike.
Bilo kakav plan da se otruje Aleksandar bi bio prepun opasnosti, posebno za makedonske ratnike koji nisu imali nikakvog iskustva sa toksinima. Teorije urote pretpostavljaju da su kraljevi generali toliko mrzili svog vođu da su bili spremni riskirati sve. Lakše je vjerovati da su bili onakvi kakvim su ih prikazali antički izvori: posvećeni elitni oficiri koji vjeruju u uspjeh svoga kralja. Stoga je lakše vjerovati da je Aleksandar preminuo zbog bolesti i uprkos odlučnim i genijalnim nastojanjima da se dokaže suprotno.
• James Romm je profesor na Bard College u Annadalu, New York i autor knjige „Duh na prijestolju: Smrt Aleksandra Velikog i rat za krunu i carstvo“ (Knopf, 2011).