Falsifikat upakovan u umetnički izraz – tako se može sažeti pokušaj revizije istorije koji je u Srbiji prisutan od osamdesetih godina. Pre nego što je rehabilitovano u sudnicama, kvislinštvo je dobilo legitimitet na pozorišnoj sceni, pa ne čude ni skorašnje interpretacije četnika kao antifašista u TV seriji "Ravna Gora" koja je bila emitovana na Javnom servisu Srbije.
Istovremeno, recentna prošlost i zločini iz devedesetih godina današnjim umetnicima, čini se, nisu preterano zanimljivi.
Vođa Ravnogorskog pokreta Dragoljub Draža Mihailović i njegovi saborci u TV seriji "Ravna Gora" dobili su ulogu znatno drugačiju od one koju im je istoriografija dodelila: umesto saradnika okupatora, četnici su antifašisti; umesto ratnog zločinca, Draža je zaštitnik svih etničkih grupa.
Reditelj serije Radoš Bajić svojevremeno je rekao medijima da "Ravna Gora", koja je premijerno emitovana 2013, nije hir jednog pojedinca, nego stvar od nacionalnog značaja.
"Mi ovde nismo da bismo presuđivali. Nismo da bismo se bavili dnevno političkim temama niti na bilo koji način učestvovali u ideološkom ratu koji, na žalost, kod Srba još traje", rekao je Bajić za RTS.
Draža zaštitnik muslimana
Iako je u produkciju serije učestvovala i Radio-televizija Srbije, snimanje "najambicioznijeg projekta u istoriji srpske televizije", kako su ga autori okarakterisali, je zbog nedostatka finansijskih sredstava prekinuto godinu dana pre nego što će sud u Beogradu rehabilitovati glavnog junaka serije – Dražu Mihailovića.
Milivoj Bešlin
Istoričar Milivoj Bešlin smatra da je "Ravna Gora" imala za cilj da falsifikatima zatrpa istorijsku istinu i da u dijametralno suprotim predstavi odnos između Ravnogorskog pokreta i bošnjačkog stanovništva. Kao ilustraciju on navodi razgovor koji je vodio sa mladima u Istraživačkoj stanici Petnica.
"Pitao sam ih da li su nešto naučili iz serije, oni su rekli da jesu. Onda se jedna devojka javila i rekla da je za nju ta serija delovala kao potpuno otkrovenje zbog toga što je ona, kako je rekla, uvek verovala da su četnici i Mihailović imali nešto protiv Bošnjaka, a ona je u seriji videla da Draža Mihailović ne samo da nije imao ništa protiv muslimana, nego da ih je čak štitio. To je najdirektniji istorijski falsifikat i odgovor na onaj čuveni istorijski izvor, mislim na onu čuvenu Dražinu instrukciju iz decembra 1941, gde on jasno govori o ciljevima tog pokreta, a to je istrebljenje i nestanak bošnjačkog stanovništva sa jugoslovenskog prostora", objašnjava Bešlin.
Rehabilitacija na pozorišnim daskama
Paralelno sa jačanjem nacionalizma u političkom životu bivše Jugoslavije krajem osamdesetih, "nacionalno buđenje" valja se i na pozorišnim daskama. Igraju se komadi "Rado ide Srbin u vojnike", zatim "Kolubarska bitka", predstava nastala po romanu "Vreme smrti" Dobrice Ćosića.
Vaš browser nepodržava HTML5
Insert iz predstave "Kolubarska bitka"
"Daske koje život znače" vratile su u život političke ličnosti za koje se naivno verovalo da ih je istorija sahranila, poput Milana Nedića, osuđenog kvislinga kome je u toku sudski proces rehabilitacije, a koji je svoju posthumnu odbranu dobio u istoimenom pozorišnom komadu početkom devedesetih.
Vaš browser nepodržava HTML5
Insert iz predstave "Đeneral Milan Nedić"
Ta je predstava direktno potencirala viktimizaciju Milana Nedića, komentariše istoričar Milivoj Bešlin.
"Dakle, predstavila je jednog rasistu i kvislinga kao žrtvu i uradila je više na rehabilitaciji Nedića nego ova sudska odluka oko koje smo se kao društvo prilično uznemirili", navodi Bešlin.
Na primeru predstave "Đeneral Milan Nedić" pozorišni reditelj Zlatko Paković ukazuje na moralnu odgovornost koju bi trebalo da imaju glumci, čak oni najveći.
"Ako mogu umetnici, ljudi kojima je zadatak da se bave slobodom, maštom i kreativnošću, ako oni sebi mogu da dopuste takve stvari, onda zašto ne bi mogli kasnije i političari."
"Tu ulogu je nosio veliki srpski glumac Danilo Bata Stojković. To su velike moralne greške. Ako mogu umetnici, ljudi kojima je zadatak da se bave slobodom, maštom i kreativnošću, ako oni sebi mogu da dopuste takve stvari, onda zašto ne bi mogli kasnije i političari", smatra Paković.
Posledice ovakvih revizija su višestruke i dovode ne samo do urušavanja istoriografije, nego i do opšte regresije društvenog pamćenja, upozorava Milivoj Bešlin.
"Kao što je nekada slepi guslar učio ljude istoriji, tako i danas neki pisci, reditelji, glumci imaju ambiciju da nam nameću 'istorijsku istinu', a s njom imaju veze kao i onaj slepi guslar iz 19. veka", ističe Bešlin.
Tišina o devedesetima
Dok se u TV serijama prekraja istorija Drugog svetskog rata, istorijski događaji iz novije prošlosti Srbije nisu toliko interesantni ovdašnjim filmskim autorima. Iako je u poslednjoj deceniji 20. veka bilo reditelja koji su se bavili opštim raspadom, danas se tek poneki odluče se da u fokus stave ratno nasleđe Srbije.
Poznata glumica Mirjana Karanović je u ovogodišnjem rediteljskom debiju "Dobra žena" prikazala priču o supruzi koja nakon 30 godina braka saznaje da joj je muž učestovao u pokolju nad Bošnjacima tokom rata u Bosni i Hercegovini.
(Trailer filma "Dobra žena", Youtube)
Sličnu temu, ali kroz poetiku triler filma, obrađuje film Dejana Zečevića "Četvrti čovek" iz 2007.
Filmskog kritičara Milana Vlajčića ne iznenađuje to što malo današnjih reditelja ima hrabrosti da otvori orman sa kosturima prošlosti.
"Potrebna je velika moralna i stvaralačka snaga da se uhvatiš u koštac sa temom koja se dotiče onog što se događalo na prostoru Bosne, te strašne lomove, istrebljenja čitavih sela, logore... Za tako nešto potrebna je snaga koju nemaju današnji autori prisutni na sceni. Valjda će doći sa nekim novim. Ali, ono što je najgore, treba da postoji velika produkcija. Nije lako napraviti film koji će dočarati devedesete godine koje su bile strašne, a da to deluje ubedljivo", kaže Vlajčić.
Značajan iskorak napravili su autori dokumentarnih filmova. Tridesetjednogodišnji reditelj Ognjen Glavonić je u dokumentarcu "Dubina dva" stavio u fokus masovnu grobnicu u kojoj su zakopani albanski civili ubijeni tokom rata na Kosovu.
Još radikalniji je dokumentarni film "Pismo ocu" reditelja Srđana Keče koji pretresa odgovornost sopstvenog oca u rušenju Vukovara ’91.
(Trailer film "Pismo ocu", Youtube)
Autizam prema bolnim temama je prisutan i na sceni glavnotokovskog teatra u Srbiji. Prema rečima Zlatka Pakovića, koji se u svojim komadima bavio, između ostalog, ubistvom premijera Zorana Đinđića i ratnim zločinima srpskih snaga na Kosovu, problem je kako u institucijama, tako i u samim autorima.
"Vi to možete da radite izvan državnih institucija, a one bi u stvari morale to da rade, pozorište je upravo zbog toga tu. Postoji i takozvana autocenzura, ali je ona tu u najperfidnijem obliku, kada tvorci nisu ni svesni da su pod njenom vlašću. Dakle, kada im uopšte ne padaju na pamet teme koje su ključne", istče Paković.
Bliska prošlost ne zanima previše ni savremene pisce. Premda od književnika ne možemo očekivati da nas svojim delima pomire ili da nas suočavaju s prošlošću, ono što se vrednuje su lični činovi koje autori prezentuju kroz svoja dela i literarne likove, kaže književni kritičar Vladimir Arsenić. Takvih činova je, dodaje on, bilo mahom u prvoj deceniji 2000.
"Tu su se pojavile neke izuzetno značajne knjige, kao što je 'Berlinsko okno' Saše Ilića i 'Neznanom junaku' Sretena Ugričića. U poslednjih pet, šest godina je taj talas polako počeo da jenjava, iako su se pojavile neke vrlo važne knjige poput knjige Tomislava Markovića 'Čovek zeva posle rata' koja je na vrlo eksplicitan poetski način progovorila o mračnoj prošlosti i onome što se dešava nakon rata, odnosno o tom opiranju društva da prođe kroz proces katarze", navodi Arsenić.
Markovićeva poezija je dobila još jedan oblik kroz muziku i aranžmane avangardnog pop benda Ah, Ahilej iz Beograda.
Koncerte ove grupe prati uzak krug posvećenika, što je u izvesnom smislu i paradigma odnosa srpskog društva prema istoriji bližoj i daljoj.
Taj se odnos se može svesti na jednu rečenicu – što manje znam, to bolje.