Hafez: Islamofobija je antimuslimanski rasizam

Jedan od kourednika Evropskog izvještaja o islamofobiji, dr. Farid Hafez kaže da je ličnim iskustvom shvatio šta znači rasizam. Ovaj profesor politologije na Univerzitetu u Salzburgu u Austriji i predavač na američkom univerzitetu Georgetown još od 2005. godine bavi se fenomenom islamofobije koju opisuje kao antimuslimanski rasizam.

Za Radio Slobodna Evropa (RSE) govori o kratkoj istoriji islamofobije, problemima mobilizacije putem religije, neokolonijalnom klasnom svijetu, vizijama budućnosti ekstremističkih grupa kao ključnom problemu, opasnostima za demokratiju, korijenima populizma i potrebi za alternativom koja treba biti dostupna svima.

RSE: U Vašem akademskom radu uglavnom ste fokusirani na fenomen islamofobije – šta su Vaši razlozi za to? Možete li nam reći malo o sebi i kako ste percipirali problem islamofobije prije nego što ste je počeli tretirati kao akademsku temu?

Hafez: Među prvima sam se počeo baviti onim što se nazivalo studije islamofobije u Austriji još 2006. godine. Političke nauke su bile moj prvi interes i bio sam posebno zainteresovan za jedan novi fenomen, porast islamofobnog populizma, kako sam ga onda nazivao, što je bila i nova strategija koju je koristila ekstremno desna politička partija - Slobodarska stranka Austrije (FPÖ) 2005. godine, nakon čega je ova partija ponovo postala opoziciona.

Prije toga, neka lična iskustva kroz koja sam prošao ticala su se različitih oblika rasizma. Tako da sam odrastao kao mladić koji se suočavao s onim šta znači rasizam i kakav negativni uticaj to može da ima na živote ljudi. Kada sada gledam unazad, smatram da je to definitivno odredilo neke od mojih istraživanja kojima sam se kasnije bavio iako moram pojasniti da su istraživanja pitanja islamofobije dugo bila hobi za mene, dok su moja druga istraživanja, kojima sam se profesionalno bavio bila fokusirana na druge teme. Ali posljednjih godina [studije islamofobije] postale su profesija.

RSE: Šta vidite kao glavni razlog za porast islamofobije u današnjem svijetu? Da li se može napraviti neka kratka istorija islamofobije?

Hafez: Postoje različita tumačenja islamofobije iz perspektive učenja o predrasudama do perspektive rasizma pa do studija dekolonijalizacije – može se drugačije govoriti o tome šta predstavlja islamofobiju. Posljednja tumačenja ukazuju na 1942. godinu i pojavljivanje novih globalnih radikalnih pokreta koji koncentrišu svijet oko evropskog iskustva bijelaca, početka trgovine robljem, ekonomski i politički projekat globalne dominacije koji je takođe išao ruku pod ruku sa pobjeljivanjem Evrope putem isključivanja Jevreja i muslimana i španske Rekonkviste.

Zadnjih godina, središnji trenutak je svakako bio kraj hladnog rata kada su prethodno obučeni saveznici kao što su džihadisti u Afganistanu bili preoblikovani u neprijatelje Slobodnog svijeta i internacionalna politička mapa konflikata je takođe preoblikovana imenujući kulturu/religiju novim odlučujućim kategorijama kao preduslovima za konflikt. Datum 11. septembar samo je poslužio pogoršavanju jedne pokretačke snage koja je bila prisutna i deset godina prije.

RSE: Od 2015. godine uređujete i izdajete Evropski izvještaj o islamofobiji (European Islamophobia Report). Kakve povratne informacije dobijate? Kako nalazite podršku za tu vrstu rada? Postoji li neka primjetna promjena tokom te četiri godine od kada ste počeli da izdajete Izvještaj?

Hafez: Naš Evropski izvještaj o islamofobiji, čiji sam kourednik i u kojem autorski doprinos daje više od 40 naučnika iz cijele Evrope, jedinstven je projekat na godišnjem nivou a svako izdanje se preuzme najmanje 15.000 do 20.000 puta. Izvještaj služi u naučnom radu, koristi političkim savjetnicima i nevladinom sektoru koji rade na terenu. Volio bih da vidim više interesa koji dolazi iz političkih institucija. Ali i za to će doći vrijeme.

​RSE: Šta bi bila definicija islamofobije (nekad i sad)?

Hafez: Predstaviću radnu verziju definicije islamofobije koja glasi: Kada se govori o islamofobiji misli se na antimuslimanski rasizam. Studije o antisemitizmu su pokazale da etimološke komponente riječi ne moraju nužno da ukazuju na sveobuhvatno značenje niti kako se ono koristi. To je slučaj i sa studijama islamofobije. Islamofobija je postala dobro poznati termin u akademskim krugovima kao i u javnoj sferi.

Kritika muslimana ili religije islama nije nužno islamofobija. Islamofobija se tiče dominantne grupe ljudi koja cilja na dobijanje, učvršćivanje i širenje svoje moći tako što će definisati žrtveno jagnje – stvarno ili izmišljeno – i isključivanje tog žrtvenog jagnjeta iz resursa/prava/definicije onoga što je konstruisano "mi".

Islamofobija operiše tako što konstruiše statični "muslimanski" identitet kojem se pripisuje negativna terminologija i generalizacija na sve muslimane. Istovremeno, islamofobni prikazi su fluidni i variraju u različitim kontekstima zato što nam islamofobija govori više o islamofobu nego što govori o muslimanima/islamu.

RSE: Alžirski pisac i novinar Kamel Daoud je rekao da je problem Alžira to što nema alternative za islamistički fundamentalizam – šta bi bilo Vaše objašnjenje tog problema posebno u odnosu na većinski muslimanske zemlje koje se opisuju kao društva koja imaju probleme sa dominacijom i insistiranjem na strogom poštovanju šerijatskog zakona?

Hadez: Radije bih o te dvije teme govorio odvojeno. Islamofobija se takođe može naći i u većinski muslimanskim društvima. Ustvari, upravo sam objavio knjigu tog naslova. Pitanje kakve su zemlje s muslimanskom većinom razlikuje se od pitanja uloge islamofobije širom svijeta.

Mislim da se perspektiva da je šerijatski zakon dominantan u muslimanskim društvima može dovesti u pitanje, zato što zemlje pripadnice Organizacije islamske konferencije (OIC) imaju različite načine definisanja odnosa između države i religije. Tako da ova pretpostavka koja sužava problem politike na religiju, po mom shvatanju, je veoma sužena. Mislim da je to jedan od velikih problema s kojima se suočavamo. Islam služi kao objašnjenje za sve dok politička, ekonomska, socijalna i pitanja roda bivaju naveliko skrajnuta. To nas čini slijepima.

RSE: Ekstremisti, ultradesničari, rasisti, antisemiti, bjelački suprematisti ali i islamistički fundamentalisti nalaze opravdanja za radikalne stavove o drugima u istoriji – da li i vi u svom radu takođe istražujete ovaj aspekt radikalizacije? Ali takođe i političke manipulacije istorijom – u kontekstu Balkana, ovo se posebno odnosi na rat u bivšoj Jugoslaviji (92-95.) i sve uzroke i posljedice koje trpe balkanska društva i 20 godina nakon rata? Gdje je Balkan na Vašoj mapi Evropskog izvještaja o islamofobiji?

Hafez: Prvi smo projekat koji je sistematski uključio više istočnoevropskih zemalja u studije o islamofobiji. To je nešto na šta sam veoma ponosan. Balkan je definitivno važno mjesto kao što je pokazao slučaj terorističkog napada u Christchurchu kada je terorista pripremajući se za napad i čin ubistva slušao srpske nacionalističke pjesme.

RSE: Kako objašnjavate to što terorističke grupe zloupotrebljavaju religiju za svoje nasilne ciljeve? Jedan radikalizam samo hrani drugi… Smatrate li da su sami muslimani dovoljno artikulisani u osudama nasilnog ekstremizma koji zloupotrebljava religiju za ideološke svrhe?

Hafez: Mislim da problem mobilizacije religije u političke svrhe ima manje veze s religijom a više s političkim odlikama koje se donose u ime različitih grupa. Mnogo je osuda zloupotrebe religije u nasilne svrhe. Ali ono što se meni čini da se najviše stavlja na kocku jeste pitanje vizije budućnosti koje ove grupe imaju za svoje političke projekte. Ovo je, po mom mišljenju zaista kritično pitanje jer se religija može koristiti kao i bilo koji drugi koncept koji je čovjek stvorio, Weltanschauung, svjetonazor ili pogled na svijet, koji omogućava da se grupa mobiliše u ime određenog projekta.

RSE: Ili se razlozi mogu naći drugdje - u evropskim (političkim) tendencijama da se normalizuje islamofobija, čak i u "institucionalizaciji islamofobije", kako vi to kažete, kroz zabranjivanje nošenja hidžaba, na primjer?

​Hafez: Institualizacija islamofobije je druga riječ za normalizaciju rasizma u našem dobu. Antimuslimanski rasizam može se posmatrati kao hegemonijski oblik rasizma koji legitimiziraju različite grupe, od klerofašista do ekstremne desnice i bjelačkih feministkinja do čak nekih ljevičara. Činjenica da takvo stajalište dijele toliko različite skupine je nešto što čini da islamofobija bude izuzetno jaka pokretačka snaga.

RSE: Takođe se bavite pitanjem društvenih elita i klasnog društva u odnosu na porast segregacije, bilo da se govori o antisemitizmu, islamofobiji, rasizmu… Kako se ta klasna pitanja, ili čak pitanja kasti, prepliću s percepcijom drugog i drugačijeg i usmjeravanja mržnje? Koje pozicije moći utiču na islamofobiju? Da li kolonijalizam i neokolonijalizam kao teorijski filozofsko i sociološki termini imaju nešto s tim?

Hafez: Iz tradicionalne marksističko materijalističke perspektive rasizam je način na koji se siromašni zadržavaju u podređenom položaju i rade za buržoaziju, dok se istovremeno truje mozak bijelim siromašnim radnicima o postkolonijalnim emigrantima, muslimanima. Po mom shvatanju, ova interpretacija pruža jedan važan uvid zato što je islamofobija, kao i antisemitizam posljednjih decenija raširena i postala je mainstream baš zbog vladajuće "klase", ljudi na pozicijama moći u politici i medijima.

U isto vrijeme, islamofobija kao oblik epistemičkog rasizma bila je sastavni dio našeg modernog svijeta od 1942. govoreći ponovo jezikom dekolonijalne perspektive. Ovdje, kolonijalno iskustvo sa svim svojim relevantnim posljedicama ključno je u razumijevanju toga kako se muslimanstvo sagledava u današnjem svijetu.

• Pogledajte: Zlo antisemitizma u novim oblicima

RSE: Postoji li evropski islam? Npr. u Bosni i Hercegovini to je često tema oko koje se vode polemike. Oni koji se smatraju radikalnim često insistiraju na samo jednom izvoru [vjere] i da ne može biti bilo kakve drugačije interpretacije njihove vjere?

Hafez: Može biti mnogo, mnogo interpretacija islama, to je nešto što je uvijek bilo i što će vjerovatno uvijek biti u budućnosti. "Ideja" evropejstva može značiti različite stvari u različitim konceptima "evropskog islama" koji je bio predstavljen posljednjih decenija. Ponekad, ideja "evropskog" se odnosi na civilizacijsku superiornost, dok u drugim slučajevima to znači interpretiranje islama u evropskom kontekstu. Tako da mnogo zavisi od toga šta autori koji o tome govore stvarno misle kada se referišu na tu ideju.

RSE: U jednom od Evropskih izvještaja o islamofobiji i u definiciji koju ste dali objasnili ste islamofobiju kao kreiranje "statičnog muslimanskog identiteta" - može li se taj problem statičnog identiteta primjeniti na sve oblike ekstremizma i radikalizacije? Ali s druge strane, treba uzeti u obzir da radikalni islamisti upravo insistiraju na "statičnom identitetu"… Šta se tu može uraditi?

Hafez: Naravno, džihadisti i ekstremni islamisti dijele mnoga stajališta s ekstremnom desnicom u Evropi. Obje strane dijele ideju o statičnom, tradicionalnom identitetu koji je lociran u vremenu prije našeg postojanja i treba biti reinstaliran kao neka vrsta čistog identiteta. Ono što se može uraditi jeste pokazati alternativu svim tim grupama koje se referišu tako skromnim identitetima. Ali mislim da se to neće desiti primarno pokazivanjem alternative putem intelektualnih diskursa. To je samo jedan dio.

Najvažniji aspekt je ekonomsko, političko, socijalno, i kulturno osnaživanje ljudi. Te slobode neće dopuštati ljudima da razmišljaju u tako uskim kategorijama već će im prvenstveno omogućiti da rastu, imaju interakciju sa svojim društvima i sarađuju sa drugima i tako šire razmišljaju.

RSE: Postoji li veza, link između radikalizacije i populizma – i gdje su korijeni populizma, tako reći? Šta se dešava kada se ekstremizmi udruže?

Hafez: Populizam vidim kao prirodno svojstvo našeg političkog sistema. Ali desničarski populizam se razlikuje u jednom krucijalnom aspektu: on mobiliše preko ideje o bauku koji treba da bude isključen iz konstrukcije tog zamišljenog "nas". I tako, taj oblik populizma je ekstremistički zato što se razdvaja s idejom demokratije – da svako može biti dio demosa, naroda. Ono što se dešava jeste da isključeni "drugi" onda može biti diskriminisan, kao što se desilo s muslimanima.

U pozadini amtimuslimanske debate, prema muslimanima se može drugačije postupati. A to na kraju uništava ideju demokratije i jednakost ljudi, što je veoma opasno zato što će onda ideja demokratije biti zamijenjena autoritarnim političkim sistemom.