Da li je u Srbiji opasno biti vidno deklarisani antifašista? Mnogo opasnije nego ispisivati i javno nositi fašističke simbole, pevati pesme sa fašističkim porukama, iako je to zakonom zabranjeno?
Najnoviji povod za to pitanje je slučaj u Nišu kada je 23-godišnji Uroš Janjić izboden nožem jer je nosio majicu sa natpisom "Antifašista". Janjić je zadobio povrede od kojih se oporavlja, a policija je osumnjičene za napad na njega saslušala, a zatim ih pustila da se brane sa slobode.
Nekoliko dana nakon napada, tokom protestne antifašističke šetnje, učesnici su bili ispraćeni fašističkim povicima i pozdravima "Živeo Nedić" (Milan Nedić, premijer Vlade Srbije u vreme nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu), "Živeo Ljotić" (Dimitrije Ljotić saradnik Nemaca koji je imao svoje oružane grupacije po uzoru na Hitlerovu partijsku vojsku), "Srbija Srbima"….
Policija nije intervenisala, a grupa fašista je neometano poslala svoje poruke mržnje stojeći ispred zida na kome su bili iscrtani kukasti krstovi.
Uklanjanje fašističkih grafita, sa protesta u Nišu, 5. jul 2019.
Kolika je snaga ekstremista u Srbiji
Na internetu se može naći mapa na kojoj su locirani gradovi u kojima deluju ekstremističke desničarske grupe u Srbiji.
Popisane su 23 organizacije i grupe od kojih je većina zavedena u APR-u (zvaničnom registru), ali njih ima mnogo više, kaže Marija Srdić, građanska aktivistkinja, članica vojvođanske Antifašističke koalicije. Zajedno sa nevladinim Centrom za podršku ženama, i uz podršku Fondacije za otvoreno društvo, istraživali su "Gde živi ekstremizam" u Srbiji.
Na spisku, na osnovu kog su sačinili i mapu, su, između ostalih, organizacija "1389", "Srpska čast", "Nacionalni srpski front", "Čast otadžbine", "Srbska ponos", Srpski sabor "Zavetnici" i mnoge druge organizacije sa najčešćim prefiksom "srpski".
"Neki od njih su u nekoj vrsti inkubacije, oni čekaju nekakav okidač da deluju", kaže Srdić u razgovoru za Radio Slobodna Evropa (RSE).
Predstavljaju se kao humanitarne organizacijeMarija Srdić
"Istraživanje je pokazalo da su mnoge od tih ranije neformalnih grupa koje su delovale u različitim sredinama, u međuvremenu postale registrovane nevladine organizacije. Uvidom u njihove registracije mi smo identifikovali da se oni predstavljaju kao humanitarne organizacije koje neguju istoriju i tradiciju srpskog naroda, koje neguju tradiciju srpske porodice, vrlo često organizuju različite humanitarne akcije, često se pojavljuju na Kosovi i tako dalje", objašnjava Marija Srdić.
Fašistički simboli sve češće se sreću, ne samo u vidu grafita i ne samo u vidu prepoznatljive svastike, kaže slikarka Andrijana Danilović koja se u svom doktorskom rad, između ostalog, bavila i grafitima i drugim simbolima koji se sreću na ulicama gradova.
Fašizam u srednjevekovnom ruhu
"Recimo 88 kao HH (Heil Hitler), ili 18 (dva redna broja početnih slova Hitlerovog imena pa alfabetu). To je jako uobičajena neonacistička ikonografija na našim zidovima, koja je veoma 'popularna' kao dekor za majice, prišivače, tetovaže. Ono što još odlikuje tu vizuelnu ikonografiju su gotički fontovi koji referiraju na istorijski dizajn. Naš prostor je karakterističan, uslovno rečeno, zato što se ta univerzalna ikonografija poklapa sa lokalnim, pa i srednjevekovnim motivima. Poruke koje bismo mogli definisati kao govor mržnje zapakovan je u oblandu srednjevekovne mitologije i kosovskog mita, pa manje 'bodu oči' ljudima zato što deluju romantizirano u izvesnom smislu, što ih, naravno, ne čini, manje opasnim."
Andrijana Danilović kaže da se u poslednje vreme fašistička ikonografija sve češće sreće na sve vidljivijim mestima, iako je govor mržnje u Srbiji sankcionisan Zakonom o zabrani neonacističkih i fašističkih manifestacija i upotrebe njihovih simbola.
"Učestalo je eksponiranje i simbola i poruka za koje se jako dobro zna da spadaju pod ono što je naš Krivični zakon opisao kao govor mržnje. Čini mi se da su poslednjih meseci naročito sasvim neskrivene. Upravo proživljavamo period kada se takve ideje u izvesnom smislu legitimišu", zaključuje Danilović.
Ekstremisti u politici
Ekstremno desničarske grupacije, primećuje Marija Srdić u poslednje vreme se transformišu u političke partije. Na tom putu nemaju prepreke. Naprotiv.
Iznosi primer "Srpske desnice" osnovane početkom 2018.godine, a ovih dana se i "Zavetnici" prikupljaju potpise kako bi se registrovali kao politička stranka.
Zanimljivo je da je jedina desničarska partija koju iz vladajućih krugova nazivaju fašističkom, parlamentarni pokret Dveri Boška Obradovića koji je uključen u opozicioni Savez za Srbiju (SzS) i koji se, prema politikologu Filipu Balunoviću, u poslednje vreme pomerio prema centru pa, kaže on, ne bi ga više svrstavao u ekstremnu desnicu.
Pročitajte i ovo: Prećutna saradnja srpskih vlasti i desničara?Procesi u Srbiji nisu izolovani. Ekstremna desnica u velikom delu Evrope jača. To su pokazali majski izbori za Evropski parlament. Takođe, ona je međusobno povezana. Filip Balunović, međutim, kaže da su neofašistički uticaji i sa Istoka i sa Zapada veoma jaki.
Ipak, poseban vetar u leđa srpskoj ekstremnoj desnici daju i veze sa Rusijom koje su osnažene u 90-im godinama, kada iz Rusije stižu i istaknuti akademici ali i naoružani fanatici i plaćenici koji se bore za takozvanu "srpsku stvar" u Bosni i Hercegovini. Poslednjih godina, takođe, srpski desničari učestvuju u borbama na obodima Ukrajine.
Profesorka Katoličkog univerziteta Luven u Belgiji Ana Dević, koja je istraživala veze ruske i srpske ekstremne desnice, kaže da su one vidljive i u saradnji sa pojedinim ličnostima iz akademskih ruskih krugova, ali i u čvrstim vezama ekstremističkih pokreta.
"Kosovski front" u Rusiji
Tako u Rusiji postoji organizacija "Kosovski front", zatim se u Rusiji , inspirisani srpskom desničarskom organizacijom "Obraz", osniva organizacija sa istim imenom, slično je i sa pokretom "Naši".
"Nakon zabrane organizacije 'Obraz' u Srbiji, najprominentnija grupa radikalne desnice postaju 'Srpski nacionalni pokret Naši'. Oni su organizovani po modelu ruskih 'Naši' . Pojedine od njih su uključene u svesaveznu asocijaciju Ruske omladine koja dobija direktnu podršku vlasti. Dakle, možemo govoriti o infrastrukturnoj podršci u Rusiji" , izjavila je Dević.
Pročitajte i ovo: 'Novinarstvo' srpskog dobrovoljca iz UkrajineI u Srbiji postoje direktne veze između ljudi u državnim institucijama i ekstremno desničarskih grupacija, podvlači Marija Srdić.
Ona navodi primer nedavno osnovane stranke "Srpska desnica" (u januaru 2018. godine) na čijem je čelu Miša Vacić, poznati desničar koji je svojevremeno viđan i u Vladi Srbije. Bio je zaposlen u vladinoj Kancelariji za Kosovo uprkos tome što je pre tri godine osuđen na uslovnu kaznu zbog diskriminacije LGBT populacije, kao i zbog nedozvoljenog držanja oružja.
Na osnivačkom kongresu te stranke u prvom redu sedeo je i funkcioner vladajuće Srpske napredne stranke, partije predsednika države Aleksandra Vučića, i nekadašnji šef obezbeđenja haškog osuđenika Ratka Mladića, Branislav Puhalo.
Slab efekat zabrani
U Srbiji su samo dve ekstremne desničarske organizacije zabranjene i to u periodu do 2012. godine ( Ustavni sud je zabranio delovanje "Nacionalnog stroja" i "Obraza"). One deluju ,,međutim, i dalje ali sada pod novim imenima, kaže Marija Srdić.
Ustavni sud je u novembru 2012. godine odbio zahtev za zabranu "SNP 1389" i "SNP Naši", ističući da se u slučaju ove dve organizacije ne može pouzdano utvrditi postojanje ustavnih razloga za izricanje zabrane rada.
Kada desničari iskorače u fašizam? Kako ga prepoznati u društvu u kome je "fašizam" gotovo izgubio smisao olakom upotrebom tog pojma u javnom prostoru. Iz vladajućih krugova opozicione lidere nazivaju fašistima, opozicija često uzvraća istom merom.
U Srbiji postoji šizofreni fašizam: Filip Balunović
Politikolog Filip Balunović kaže da u Srbiji zapravo postoji "šizofreni fašizam" u kom se miksuju najrazličitije istorijske ličnosti i događaji. Navodi primer stihova benda "Beogradski sindikat" u kome se trpaju u isti koš: Gavrilo Princip, Asad, Mlada Bosna, Rusi, Huti…
"I za brata Asada,
jačeg od svih napada
život rađa se na istok
u, smrt dolazi sa zapada
i Rusi iz Donjecka i Huti iz Jemena",
neki su od stihova pesme "BS armija" Beogradskog sindikata. U nastavku pesme autori se poistovećuju sa atentatorom na Franca Ferdinanda, Gavrilom Principom, te sa pokretom kom je pripadao - Mladom Bosnom.
David: "Puzajući fašizam"
Smešu ekstremnih, pa i fašističkih poruka, analitičari su prepznali u različitim muzičkim opusima.
Prema istraživanju Antifašističke koalicije, prvi neonacistički bend u Srbiji je "Razor 88" iz Novog Sada koji je nastao pre 25 godina, zatim "Kristalna noć" koja ima odu posvećenu Hitlerovom saradniku Rudolfu Hesu, a dalje kao grupe ovog tipa navode se "357", "Beogradski sindikat", "Direktori", "Terror 88", "Srbska čast", "Krv i čast", "Srbi za Srbe"…..
Uzimajući sve u obzir a posebno događaje u Nišu, pisac Filip David je ovih dana izjavio da u srpskom društvu postoji "puzajući fašizam".
"Elementi puzajućeg fašizma su jako prisutni u tabloidnoj žutoj štampi, preko teorija zavere, proglašavanjem svakog ko nije istomišljenik za izdajnika, kult vođe, nacionalizam, populizam, to je sve prisutno. Prisutno je kroz reviziju istorije, prisutno je u navijačkim grupama koje su uspele da spoje kriminal sa takozvanim patriotizmom. I na društvenim mrežama vidite u komentarima da ima mnogo ostrašćenih koji negiraju ono što je bila naša prošlost i borba protiv fašizma, a propagiraju neku novu vrstu fašizma", kaže David.
Poznati pisac, filozof, esejist i lingvista Umberto Eko iz Italije države u kojoj je "rođen" fašizam, analizirao je kako se ispoljava fašizam, između ostalog: kult tradicije, nepoverenje prema svetu intelekta, strah od različitog, opsesija zaverom, gde god neki političar dovodi u pitanje legitimnost parlamenta zato što on ne izražava više volju naroda, tu smrdi na fašizam.
I na kraju, upozorava: "Fašizam se može vratiti i pod najnevinijom maskom . Naša je dužnost da ga razotkrijemo i da upremo prstom na svaki od njegovih primjera svakog dana, na svakom mjestu na svetu", poručuje Eko u eseju "Večni fašizam".
Pročitajte i ovo: 'Fašizam 21. stoljeća je mnogo opasniji'Politikolog Filip Balunović kaže za RSE da elemente fašizma o kojima je pisao Umebrto Eko, mogu da se prepoznaju u sadašnjem srpskom društvu.
"Ne samo na strani ekstremne desnice i njihovih fantomskih organizacija, već i u delovanju vlasti. Onda ne čudi što neki ekstremni desničari, poput Miše Vacića, sede u institucijama. On ne mora više da sprečava gej prajdove, on sada nosi košulju, kravatu i odelo, sedi u nekom ofisu, prima donacije, ako ih ne prima iz državnog budžeta Srbije , onda ih prima iz nekog drugog državnog budžeta."
Balunović, ipak, smatra da ni jedna ekstremna grupa ne može da pretenduje na iole ozbiljniji uticaj, a da se ne pomeri ka centru. To pokazuje primer "Dveri".
Vratimo se na početak priče. Fašistički grafiti u Nišu i dalje stoje, a organizatoru brisanja grafita i antifašističke protestne šetnje Srđanu Noniću upućene su pretnje preko društvenih mreža.