Danska i Grenland su se ranije složili da pokrenu formalnu istragu o istoriji praksi kontrole rađanja koje su se godinama provodile nad inuitskim autohtonim stanovništvom. Danski doktori su tokom 1960-ih i 1970-ih, hiljadama inuitskih žena i djevojaka ugrađivali intrauterini uložak poznatiji kao spirala. Zašto?
Najmanje 4.500 žena na Grenlandu, neke u tinejdžerskoj dobi, bile su prisiljene da im se stavljaju spirale za kontracepciju tokom kampanje kontrole rađanja koju je provodila vlada Danske. Dokumentacija iz nacionalnog arhiva je pokazala da su spirale stavljanje bez znanja i pristanka žena i djevojaka od kojih su neke imale 13 godina.
U oktobru je grupa od 67 žena pokrenula postupak traženja kompenzacije zbog tretmana kroz koji su prošle. Istraga će se sprovoditi do 2025., ali žene od kojih su neke u 70-im godinama života traže kompenzaciju odmah.
Slučaj je odjeknuo u javnosti kada je u proljeće 2022. emitovana serija podcasta koja se bazirala na materijalima iz nacionalnog arhiva. Otkriveni obim kampanje kontrole rađanja ponovo je doveo do propitivanja odnosa Danske i njene bivše kolonije, Grenlanda.
Grenland je polusuverena teritorija Danske čija je bio kolonija do 1953. Najveće ostrvo na svijetu, Grenland je udaljen oko 2.500 kilometara od Danske, ima svoju zastavu, jezik, kulturu, institucije i premijera. Od 2009. kada je proglašen Zakon o samoupravi, samo su valuta, pravosuđe, te ministarstva inostranih i unutrašnjih poslova ostali u nadležnosti Danske. Populacija na Grenlandu broji 57.000 ljudi.
Međutim, Grenland se uveliko oslanja na bespovratnu pomoć koju dobija od Danske, a koja popunjava više od polovine javnog budžeta.
Prakse koje danas osuđuju političari na Grenlandu, karakterišu se kao ozbiljno kršenje ljudskih prava koje se graniči sa genocidom pošto je cilj ugradnje kontraceptivnog sredstva bio da se smanji porast populacije Inuita.
Mural sa inuitskom ženom i polarnim medvjedom u Nuuku, glavnom gradu Grenlanda, septembar 2021.
Modernizacija i kontrola rađanja
Kada je Grenland postao integralni dio Danske otpočeo je proces modernizacije koji je rapidno mijenjao zemlju. Opala je stopa smrtnosti, a tokom narednih 15 godina natalitet je porastao gotovo za 80 posto.
Do 1960-ih godina 20. vijeka, Grenland je imao najveću stopu nataliteta na svijetu, a 50 posto populacije je bilo mlađe od 16 godina. U prosjeku je 25 posto djece rađano van institucije braka.
Ekspanzija u građevinarstvu je privlačila sve više radnika iz Danske što je dovelo do velikog broja trudnoća mladih žena sa Grenlanda. Oko 500 djece su 1965. godine rodile neudate žene koje su imale manje od 20 godina. U glavnom gradu Grenlanda, Nuuku, gotovo 50 posto djece su rodile neudate majke.
Mlade majke su predstavljale problem za procese modernizacije bivše kolonije, s obzirom da su djevojke trebale da se intenzivno uključuju u sistem obrazovanja. A druga briga danske vlade bila je ta da će modernizacija biti skuplja od predviđanja s obzirom na tako veliki porast stanovništva.
Pod ovim okolnostima, 1966. godine počela je kampanja planiranja porodice koju je provodila danska vlada. Tokom kampanje, u periodu između 1966. i 1970. polovina plodnih žena na Genlandu, njih 4.500, bilo je podvrgnuto tretmanu ugrađivanja kontraceptivnog sredstva, što je dovelo do drastičnog pada rađanja djece.
Ova kampanja je nastavljena do 1974. ali broj ugrađenih sprala nije registrovan tokom 1970-ih, tako da ukupni broj žena koje su bile prisilno podvrgnute kontracepciji ostaje nepoznat.
Trauma kontracepcije bez pristanka
Žene koje traže odštetu, njih 67, kažu da su bile dio hiljada drugih koje je danska vlada podvrgla kontroli rađanja među autohtonom inuitskom populacijom. Žene su ove procedure nazvale kršenjem ljudskih prava koje je ostavilo dugotrajne fizičke i psihičke posljedice.
Kažu kako će, ako bude trebalo, svoj slučaj iznijeti pred sud. Kao odštetu, žene traže po 300.000 danskih kruna što je oko 40.000 eura za svaku od njih.
Kako piše The New York Times, advokat koji predstavlja žene, Mads Pramming je rekao kako "nijedna od njih nije pristala niti im je bilo išta rekao".
Mnoge od žena koje traže kompenzaciju u to vrijeme su živjele u internatima širom Grenlanda, ponekad daleko od svojih porodica. Neke od njih nikada nisu bile seksualno aktivne i pozvane su da dođu kod doktora bez prethodnog znanja šta će im se desiti, kako se navodi u pritužbi.
Neke žene su rekle da su se osjećale jako izložene, anksiozne i osramoćene nakon proživljenog iskustva, kako stoji u pritužbi, i nikada roditeljima nisu ispričale šta se desilo. Za procedure umetanja spirale su rekle da su bile bolne i traumatizirajuće.
Naja Lyberth je bila prva žena koja je javno istupila i progovorila o svom iskustvu prije šest godina. Rekla je da joj je umetnuta spirala tokom zdravstvenog pregleda koji se obavljao redovno tokom školovanja, kada je bila mlađa tinejdžerka, bez njenog pristanka. Ona je optužila državu za sprovođenje sterilizacije.
"Naši advokati su veoma sigurni da su nam prekršena ljudska prava i zakon", rekla je Lyberth koja je sada psiholog i aktivistkinja za prava žena. Dodala je da iako je kasnije, sa 35 godina rodila dijete uz poteškoće, mnoge druge žene su kasnije otkrile da ne mogu da zatrudne, piše The Guardian. "To je bilo isto kao sterilizacija."
Premijerka Grenlanda, Mette Frederiksen dala je javno izvinjenje za žrtve eksperimenta iz 1950-ih kada je 22 grenlandske djece odvedeno u Dansku, Konephagen, 9. mart 2022.
"Sada možemo da postavimo svoje granice. Možemo da si vratimo vlastite resurse i borimo se za jednakost. Uopšte nismo bile ravnopravne na Grenlandu kad su nam to radili. U Danskoj to nikad ne bi učinili Dankinjama", rekla je Lyberth.
Priznanje vlade i prihvatanje odgovornosti za to čemu su bile izložene ove žene bio bi prvi korak ka izlječenju od traume.
"Posao doktora je da osiguraju da smo zdravi. Zbog njih smo se razboljele, napravili su oštećenja na našim matericama i ugrozili našu sposobnost da rađamo djecu", rekla je Lyberth. "To je naš najsvetiji organ koji daje život sljedećoj generaciji. To nikako nije uredu."
Nekoliko istorijskih epizoda bilo je u centru javne rasprave na Grenlandu i u Danskoj, uključujući slučajeve usvajanja djece sa Grenlanda u danske porodice ili slučaj tzv. "sudske siročadi" i nedostatka nasljednih prava za Grenlanđane koje su rodile nevjenčane žene u vezi sa danskim muškarcima.
Danska se 2022. izvinila i platila odštetu za šest Inuita koji su odvedeni iz svojih porodica tokom 1950-ih zbog eksperimenta koji je imao cilj da se formira elita na ostrvu koja je sklonija danskoj kulturi i govori danski jezik.