Raspad SFRJ i ratna dešavanja na ovim prostorima, u aktuelnim udžbenicima istorije za gimnaziju i srednje škole u Crnoj Gori, kao nastavna jedinica je obrađena na samom kraju udžbenika za IV razred, u jednoj lekciji na tri stranice teksta. Srebrenica se u toj lekciji ne pominje.
Jedan od koautora ovog srednjoškolskog udžbenika je univerzitetski profesor Šerbo Rastoder, koji nam objašnjava zašto je to tako:
„U upotrebu je vraćen stari udžbenik. U nastavnoj jedinici o raspadu Jugoslavije se samo prezentiraju činjenice, bez ikakvog vrijednosnog suda i bez ikakvih dodatnih objašnjenja. To je vrlo šturi i sažet pregled dešavanja. Tu se Srebrenica ne pominje. Mislim da se ne pominje ni iz razloga što je to bio prvi i jedini napor da se ti noviji sadržaji iz savremene istorije ugrade u školske udžbenike. Kada je on pravljen, Srebrenica još uvijek nije bila aktuelna tema u Crnoj Gori, u smislu da je Parlament usvojio Rezoluciju o genocide. Tada je bilo jako problematično stanje u odnosu na taj događaj, tako da je izostalo bilo kakvo pominjanje tog događaja.”
Rastoder napominje da je struka priredila adekvatan udžbenik za srednje škole, koji je detaljno opisivao raspad SFRJ i ratna dešavanja na ovim prostorima, ali da je taj udžbenik zabranjen od stane tada, a i danas, aktuelne crnogorske vlasti:
„Prema mojim informacijama, zabranu tog udžbenika je lično tražio predsjednik Vujanović na osnovu stava Saveza udruženja boraca NOB-a. Oni su tada, navodno, problematizovali činjenicu da se u tom udžbeniku pominje učešće Crne Gore u tom ratu. Argumentacija protiv toga je bila da Crna Gora tada nije bila samostalna država i da nije mogla odlučivati o tome da li će učestvovati u ratu ili ne. Čak je argumentacija išla do tog nivoa da Crna Gora nije ni učestvovala u tim događajima. Mi smo, kao kontraargumentaciju, naveli apsurdnu činjenicu da država, koja ima ratne vojne invalide, Udruženje ratnika iz posljednjeg rata, ne može da nije učestvovala u ratu. Ali moć političke sile je bio veći i taj udžbenik je povučen kao takav.”
I pored više pokušaja da od nadležnih iz Zavoda za udžbenike Crne Gore dobijemo komentar na ovu temu, nismo uspjeli, jer je direktorica bila na sastanku, a urednica Odjeljenja za istoriju je na godišnjem odmoru. Kako nam je objašnjeno: „Pravilo kuće je, inače, da se informacije ne daju bez konsultacija sa urednicom za Istoriju."
Detalj sa dženaze u Potočarima 2014. godine
Međutim, maturanti gimnazije iz Nikšića, iako nisu iz udžbenika istorije i u školskim klupama učili o Srebrenici, znaju šta se tamo dešavalo.
„Nismo učili iz udžbenika o raspadu Jugoslavije. Znam za Srebrenicu i šta se tamo dogodilo”, kaže Ivan.
„O Srebrenici mi znamo jer se o tome pričalo na televiziji. Znam da su muškarci stradali, da je veliki broj nedužnih izgubilo živote. Inače, u školi, o tome nismo pričali”, dodaje Ana.
Profesor Rastoder se prisjeća spornog sadržaja u udžbeniku istorije zbog koga su prosvjetne vlasti ovu Istoriju povukle iz crnogorskih učionica:
„Prije svega sa stanovišta Crne Gore je bitno da se tu spominje deportacija Bukovica, spominje se Kaluđerski mlaz i spominju se operacije oko Dubrovnika. U tom kontekstu, primarni akcenat je dat na ono što se tiče Crne Gore i raspada Jugoslavije.”
A Srebrenica, da li se toga možete prisjetiti?
„Mislim da se pominje samo u onom kontekstu opšteg unutar jugoslovenskog okvira i događaja u to vrijeme. Mislim da se ne spominje u onom preciznom, činjeničnom kontekstu, izuzev možda u onom dijelu gdje se govori o rezultatima suđenja ratnim zločincima u Hagu, gdje se indirektno spominje da su neki osuđeni i zbog genocida u Srebrenici.”
Kakvu zapravo poruku šalju prosvjetne vlasti Crne Gore i politički establishment uopšte, time što se u udžbenicima iz istorije za srednje škole genocide i tragedija u Srebrenici ne obrađuju?
„Stav je otprilike da ćutanje o svakom zločinu podstiče zločin i odobrava novi zločin. Naravno da ta teza može da se problematizuje sa različitih aspekata. Generalno, problem Crne Gore je što je politička elita odbila svaku pomisao o bilo kakvoj lustraciji. Politički stav unutar kojeg nema lusracije je proizveo činjenicu da se proizvodi istorija po mjeri političkih elita. Prema tome, poruka je veoma jasna i vrlo konkretna. Političke elite žele pogled na prošlost na način na koji je oni vide, a ne na način na koji je zaista i bila.”
Gimnazijalka Ana, koja je maturirala sa odličnim uspjehom, i koja želi da studira međunarodne odnose, smatra da je „isključivo voljom onih istih političara koji govore o genocidu u Srebrenici, ta lekcija izostavljena iz udžbenika istorije“:
„Definitivno je da politička volja ima uticaj da li će to biti u našim udžbenicima ili ne. Ako pričaju o tome da je to bio genocid, zašto onda ne učimo o tom istom tom genocidu? Svi i dalje živimo u tim istim regionima i državama.”