Pišu: Chris Rickleton i Ielnur Alimova
U Sovjetskom Savezu je bila popularna jedna šala koja je odražavala sposobnost vlade da filtrira sve informacije koje nije željela da stanovništvo vidi ili čuje.
Išla je otprilike ovako: Da su sovjetske novine Pravda ("Istina" na ruskom) postojale u vreme Napoleona, niko ne bi čuo za poraz francuske vojske u bici kod Vaterloa.
U savremenoj centralnoj Aziji najbliži kapacitetu Pravde da namjerno ignoriše loše vijesti su državni mediji Turkmenistana, koji nisu pominjali rusku invaziju na Ukrajinu na bilo koji smislen način od početka sukoba.
Ali, u različitoj mjeri, svi mediji pod kontrolom vlade širom regiona vezanog za Rusiju uspjeli su da minimalno pominju razorni sukob, uprkos tome što lokalno stanovništvo jasno osjeća njegove negativne posljedice, uključujući vraćanje leševa mladih vojnika u centralnu Aziju.
Za mnoge nezavisne medije, nasuprot tome, rat koji bjesni više od dvije i po godine bio je glavna tema izvještavanja, piše redakcija Radija Slobodna Evropa (RSE) na engleskom jeziku.
Ali to izvještavanje, iako veoma popularno među lokalnom publikom, često je rizikovalo gnjev Rusije, što objašnjava zašto je većina onih državnih medija koji su se bavili temama iz Ukrajine sada prestala da to radi.
Bolivija ili ne...
Iako je oprez bio glavni moto zvaničnih stavova centralne Azije o Ukrajini, neke od smjelijih zvaničnih izjava, uključujući nepriznavanje teritorije koju je Rusija stekla tokom rata, stigle su iz Kazahstana.
Najveća država centralne Azije jedina je u regionu koja dijeli kopnenu granicu sa Rusijom, koja je slučajno najduža granica na svijetu.
Više od 200.000 ruskih državljana prešlo je u Kazahstan da bi izbjegli vojnu mobilizaciju Moskve 2022. godine, dok su i rat i sankcije koje je Rusiji uvela široka koalicija zemalja ugrozile kazahstansku ekonomiju.
Međutim, prema izvještajima državne televizije, pretpostavili biste da sukob koji je u toku nije bio relevantan za Kazahstan.
Samo posljednjih nedelja, gledaoci državnog televizijskog kanala Kazakstan vidjeli su izvještaje o šumskim požarima u Boliviji, koja je udaljena nekih 14.000 kilometara od Kazahstana, nestancima struje u Portoriku i širenju majmunskih boginja u Kongu.
Ipak, ne bi videli izveštaje o šokantnom vojnom upadu Ukrajine u rusku oblast Kursk u avgustu ili redovnim smrtonosnim napadima ruskih dronovima i raketama na civilnu infrastrukturu u Ukrajini.
U stvari, kazahstanski državni mediji su rekli vrlo malo o ratu od prvih mjeseci 2023. godine, kada su neki državni emiteri prilično iznenađujuće propratili inicijativu kazahstanskih biznismena da postave jurte (tradicionalne kuće od slame) u Ukrajini kao dio akcije humanitarne pomoći.
Volonter u inicijativi pod nazivom "Nepobjedive jurte", koju su organizovali pripadnici kazahstanske dijaspore u Ukrajini i koja je postavljena u gradu Buča, 9. januara 2023.
Te jurte, podignute u najmanje četiri ukrajinska grada, čini se da su povrijedile osjećaje Rusije.
Nakon što je portparolka ruskog ministarstva inostranih poslova javno zatražila objašnjenje, njen kolega u Kazahstanu rekao je da ne vidi "ništa nejasno", nazvavši jurte "privatnom inicijativom".
Uslijedio je nagli pad u izvještavanju o događajima u Ukrajini.
Na pitanje Kazahstanskog servisa RSE da li je od državnih kanala zatraženo da smanje izveštavanje o Ukrajini, predstavnik državne medijske kuće Khabar je odbio tu sugestiju tvrdeći da je "teško provjeriti autentičnost izvještaja koji dolaze iz zone sukoba."
U susjednom Uzbekistanu, državna televizija je potpuno ignorisala sukob, pri čemu pretrage za "Ukrajina" praktično nisu dale rezultate na sajtovima državnih medija izvan prve godine rata. Isto je i sa Tadžikistanom.
Kirgiški državni emiter KTRK pravi izuzetak od pravila emitujući redovne isječke BBC-ja koji izvještava o ratu.
Ali što se tiče izvještavanja samog emitera, "oni uglavnom izvještavaju samo onda kada postoji nešto u vezi sa ratom što je preveliko da bi se ignorisalo, a u tim slučajevima izvještavanje je veoma oskudno, kruto i neutralno", rekao je za RSE ekspert za medije iz Kirgizije Adil Turdukulov.
'Riječ je veoma važna za Rusiju'
Izvještavanje o Ukrajini od strane privatnih medija u centralnoj Aziji, međutim, prilično je raznoliko, u rasponu od kratkog izvještavanja o čisto geopolitičkim dešavanjima na web-sajtovima bliskim nacionalnim vladama, do priča sa linija fronta ukrajinske vojske u sklopu projekata izveštavanja koje podržavaju donatori.
Mahinur Nijazova, koja je bila urednica privatne kirgiške novinske agencije 24.kg kada je došlo do invazije Rusije na Ukrajinu, rekla je da je politika agencije bila da citira i ruske i zapadne medije, kao i zvanične izvore u pregledima koje je 24.kg prvobitno ažurirao nekoliko puta dnevno.
To je dovelo do kritika aktivista, koji su bili nezadovoljni što je sajt koristio formulaciju Moskve - "specijalna vojna operacija". Ali bilo je i "poziva iz ruske ambasade, koji su se žalili da je naše izvještavanje previše proukrajinsko", rekla je Nijazova.
Kancelarije 24.kg u Biškeku pretresene su u januaru i zapečaćene nakon što je izdanje podvrgnuto krivičnoj istrazi zbog "propagande rata" u vezi sa intervjuom u avgustu 2023. sa Almazom Kudabek-uuluom, državljaninom Kirgizije i komandantom Turskog bataljona Turan koji se bori na strani ukrajinske vojske.
Nejasno je kakvu je ulogu Rusija imala u ovom slučaju, ako je ima, pošto se to poklopilo sa širim udarom na kirgistanske medije koji su kritikovali predsjednika Sadira Žaparova.
Kancelarije 24.kg zapečatili su kirgiski zvaničnici.
Ali Roskomnadzor, ruski medijski regulator, blokirao je 24.kg u zemlji ubrzo nakon što je intervju objavljen, obrazlažući svoju odluku pozivanjem na izvještaj iz prve godine rata.
Nakon što je u 24.kg došao novi vlasnik i osoblje, a Nijazova podnijela ostavku, kirgiski tužioci su saopštili da se slučaj više ne istražuje.
Roskomnadzor je takođe blokirao web stranice privatnih novinskih kuća sa sjedištem u Kazahstanu i Tadžikistanu zbog njihovog odbijanja da uklone izvještavanje o ratu.
Za sada nije poznato da su mediji u Uzbekistanu doživjeli istu sudbinu, uprkos tome što nekoliko velikih privatnih web-sajtova izvještava o ratu, a ne sa pozicije Moskve.
"Rusija je izuzetno osjetljiva na rat i veoma osjetljiva na formulacije, to svi znaju", rekao je Ruslan Mjatijev, glavni urednik holandskog Turkmen.News.
Ali kada je reč o superautoritarnom informacionom prostoru Turkmenistana, cenzori Roskomnadzora mogu biti mirni, kaže Mjatijev.
Kao država koja se pozicionira kao diplomatski neutralna, zvanični turkmenski državni mediji imaju tendenciju da ništa ne govore o bilo kakvom međunarodnom sukobu, uključujući i one koji su bliže domovini, poput Ukrajine, gdje se nekoliko hiljada turkmenskih studenata našlo zarobljeno u ranim danima rata.
Jedini izvještaji na turkmenskom jeziku koji uopšte pominju rat dolaze iz izvora van zemlje, kao što su Mjatijevljev Turkmen.News, Turkmenski servis RSE i Hronike Turkmenistana sa sjedištem u Beču.
"U mnogim autoritarnim zemljama, [nedržavni] mediji mogu donekle da zavise od države. Ali u Turkmenistanu je ta zavisnost potpuna", rekao je Mjatijev. "U tom pogledu, Turkmenistan je još uvijek u velikoj mjeri Sovjetski Savez."