Zbog pandemije korona virusa, u Velikoj Britaniji će po prvi put u istoriji popis stanovništva 21. marta ove godine biti uglavnom sproveden elektronskim putem. Popis stanovništva će zbog pandemije biti sproveden onlajn i u Češkoj, od 27. marta do 9. aprila.

Popis stanovništva i njihovih kuća i stanova, kao organizovano prikupljanje podataka o državljanima jedne zemlje, pored osnovog pitanja – koliko stanovništva ima jedna država, obezbeđuje i podatke o starosti, polu, obrazovanju, zanimanju i ostalim obeležjima.

Popis daje odgovor i na pitanje "Gde i kako stanovništvo živi?", njihov materijalni i socijalni status. Odgovori na ova pitanja daju numerički okvir populacije, što je osnov efikasnog planiranja, razvoja ekonomske, socijalne, populacione, agrarne i drugih politika.

Rezultati evidencije građana poslužiće za planiranje u mnogim sferama života, poput planiranja prevoza i putovanja, kapaciteta u zdravstvenim ustanovama ili vrtićima, za aktuelizaciju mapa oblasti sa značajnim rizikom od poplava, u pripremi planova za vatrogasne akcije i slično.

Dok je u zemljama Evropske unije, svrha popisa evidencija podataka o broju i osnovnim geografskim, demografskim, socioekonomskim i drugim karakteristikama, u pojedinim zemljama Zapadnog Balkana prikupljanje podataka o stanovništvu ima etnonacionalne dimenzije.

Severna Makedonija

Popis stanovništva u Severnoj Makedoniji biće održan od 1. do 21. aprila. Prethodno su u periodu od 1. do 15. marta popisani svi državljani zemlje koji borave u inostranstvu.

Poslednji popis u ovoj zemlji sproveden je pre 19 godina, a određena prava manjina regulisana su u zavisnosti od toga da li je procenat njihove zastupljenosti u ukupnom broju stanovništva veći od 20 odsto. Na osnovu podataka o broju Albanaca na tom popisu u Ustav su unete izmene kojima su poboljšana njihova, kao i prava drugih manjina u zemlji.

Pročitajte i ovo: Prvi popis u 19 godina u Severnoj Makedoniji

Bilo je predviđeno da se 2011. godine sprovede novi popis, ali ga je tadašnja vlast prekinula nekoliko dana nakon početka, pod sumnjom za falsifikat. Bivše Specijalno javno tužilaštvo je 2018. godine pokrenulo i istragu o tom popisu, a među osumnjičenima su bili nekadašnji premijer Nikola Gruevski i lider Demokratske unije za integraciju (DUI) Ali Ahmeti, zbog navodne zloupotrebe službene dužnosti.

Opozicija traži odlaganje

Nakon usvajanja Zakona o popisu stanovništva i domaćinstava, u januaru ove godine, opoziciona VMRO DPMNE je najavila da će iskoristiti sva sredstva kako bi odložila popis. Oni su skupljali potpise građana za odlaganje, pa su početkom marta u Sobranju, makedonskom parlamentu, podneli Predlog zakona o prestanku važenja Zakona o popisu, ističući da su skupili više od 100.000 potpisa.

"Ovaj predlog smo podneli da bi zaustavili ovaj politički popis i nacionalnu katastrofu u najavi", rekla je tada poslanica iz ove partije Ivanka Vasilevska.

Ona je istakla da "sve činjenice i argumenti govore da vlasti", odnosno Socijaldemokratski savez (SDSM) aktuelnog premijera Zorana Zaeva i Demokratska unija za integraciju (DUI) Alija Ahmetija, "spremaju politički falsifikat i nerelevantni i fingirani popis".

Glavne primedbe opozicije su nepostojanje stručne i široke debate o popisu, nedostatak konsenzusa svih političkih partija, problematična metodologija o sprovođenju popisa.

Nekoliko dana po početku popisa državljana koji borave u inostranstvu, reagovala je i opoziciona Alijansa za Albance, sa primedbom da aplikacija za popis dijaspore ima brojne anomalije, što demotiviše ljude da učestvuju u popisu.

Jedan od razloga koje opozicija navodi kao razlog za odgađanje izbora je i pogrešan tajming za sprovođenje popisa zbog pandemije korona virusa.

Lider VMRO-DPMNE Hristijan Mickoski takođe je u pismu ambasadorima većih zemalja u Skoplju zatražio da utiču na odlaganje popisa zbog posledica koje pandemija može izazvati po zdravlje ljudi. On predlaže da popis bude odložen za septembar ove godine, kako bi bilo vremena za nabavku vakcina za popisivače.

Hristijan Mickoski (na fotografiji, fotoarhiv)

Direktor Zavoda za statistiku, institucije koja sprovodi popis Apostol Simovski rekao je da odluku o odlaganju popisa može doneti Komisija za zarazne bolesti, ako proceni da je epidemiološka situacija naglo pogoršana. On je, međutim, dodao da sadašnje stanje dozvoljava sprovođenje popisa uz strogo poštovanje zdravstvenih protokola.

Vlast protiv odlaganja

Premijer Zoran Zaev, lider SDSM-a, ne vidi razlog za odlaganje popisa jer se, kako je rekao, organizuje u skladu sa svim protokolima o zaštiti. On je rekao i da su rezultati popisa važni za ekonomsku budućnost države.

"Verovatno neke zemlje mogu sebi dozvoliti odlaganje, ali one imaju popis od pre desetak godina, a mi nemamo popis skoro 20 godina. Izostanak podataka dovodi institucije u položaj da rade u magli, u nepoznatom. Popis se mora održati i svi treba da preuzmemo odgovornost i učestvujemo u ovoj statističkoj operaciji", rekao je Zaev.

Zoran Zaev (na fotografiji, 2020.)

Odgovarajući na optužbe o fingiranim rezultatima i dogovoru vladajućih partija, Zaev je rekao da će se popisom registrovati etnička pripadnost, odnosno rezidentni i nerezidentni stanovnici.

"Popisujemo sve građane. Međugranična kontrola daje mogućnost da država u svakom trenutku zna koliko građana se nalazi van zemlje duže od jedne godine. Građani slobodno izražavaju svoju versku i etničku pripadnost", rekao je Zaev, ponavljajući da su podaci sa popisa statističke prirode.

Bez uticaja na stečena prava manjina

Visoki zvaničnik DUI, partije Albanaca u vladajućoj koaliciji, Arber Ademi rekao je da oni neće priznati rezultate popisa ako se ustanovi da su Albanci u zemlji zastupljeni manje od 20 odsto, ističući da rezultati sa popisa neće uticati na već stečena prava zajednica.

Premijer Zoran Zaev odgovorio je da se tako nešto neće dogoditi.

"Popis je samo statistička operacija za administrativne potrebe i planiranja. Stečena prava manjinskih naroda su već stečena i njih niko ne sme da osporava i unazađuje, bez obzira na rezultate statističke operacije", rekao je Zaev.

Politički analitičar Sefer Selimi smatra da narativ opozicije o popisu šteti čitavom procesu koji, kako navodi, treba shvatiti kao statističku operaciju koja će služiti za građenje dobrih politika vlasti.

"Ove opstrukcije su pod uticajem nacionalizma i vraćaju nas najmanje deset godina unazad. Sa druge strane, ovo je rezultat toga što deo prava jedne grupe građana zavisi od broja njihovih stanovnika. Tu je famoznih 20 procenata koji su za Albance veoma važni, a sa druge strane imamo narativ da ih nema više od 10 ili 15 odsto", rekao je Selimi.

On je ocenio da je reč o političkom narativu “ekstremnih nacionalnih pokreta u kojima opozicija ima veliki broj glasača".

Crna Gora

Popis stanovništva u Crnoj Gori neće biti održan u aprilu kako je prvobitno planirano, već najverovatnije tokom druge polovine 2021. godine.

Za popis stanovništa treba u budžetu, koji još nije usvojen, da se obezbede sredstva. Nova Vlada Crne Gore izabrana u decembru 2020, nakon avgustovskih izbora na kojima je posle tri decenije promenjena vlast, finansijske obaveze sprovodi trenutno na osnovu Odluke o privremenom finansiranju.

Da bi popis bio održan, Vlada treba da predloži i Zakon o popisu stanovništva, domaćinstava i stanova, a Skupština da usvoji Zakon. Uz sve to, nadležne institucije treba da procene epidemiološki rizik u sprovođenju popisa.

Pročitajte i ovo: Lakše do crnogorskog državljanstva u susret popisu stanovništva

Popis stanovništva predstavlja statistički prikaz broja stanovnika koji živi u Crnoj Gori, bez obzira da li posjeduje crnogorsko državljanstvo ili ne, njihovog materijalnog i socijalnog statusa. Ipak, prethodne popise stanovništva u Crnoj Gori pratile su jake političke kampanje.

Tako su pred poslednji popis stanovništva 2011. godine građani Crne Gore pozivani da se izjasne kao Srbi. U tom cilju, bilbordi uz magistralne puteve su bili oblepljeni fotografijama tenisera Novaka Đokovića sa porukom "Budi ono što jesi".

Pročitajte i ovo: Popis u Crnoj Gori - bez nacije, vjere i jezika?

'Zainteresovanost' Srbije za popis u Crnoj Gori

Iz Srbije je više puta iskazana zainteresovanost za rezultate predstojećeg popisa. U najmanje dva navrata je predsednik Srbije Aleksandar Vučić potencirao važnost popisa u Crnoj Gori kako bi bio utvrđen broj Srba u toj zemlji.

"Ne zaboravite da je 2021. popis u Crnoj Gori. U izbore se ne mešamo, ne mešamo se ni u popis, ali važno nam je da ne iščili i ne nestane srpski narod", istakao je Vučić 16. maja 2020. tokom sastanka sa predstavnicima Srba iz regiona.

Predsednik Srbije je 31. avgusta 2020. rekao da je "za Srbiju najvažniji popis koji će se obaviti sledeće godine (2021), odnosno da se ne smanji broj Srba u Crnoj Gori, jer tada možemo da kažemo da smo mirnim delovanjem uspeli da pomognemo svom narodu".

Pročitajte i ovo: Vučić: Zabrinut sam zbog situacije u Crnoj Gori

Govoreći o predstojećem popisu stanovništva i Vučićevim porukama političke predsednik Crne Gore Milo Đukanović je ocenio nevjerovatnim da je šefu jedne države od velikog nacionalnog interesa popis stanovništva u drugoj, susednoj državi.

"Riječ je očigledno o namjeri da se kroz rezultate popisa dokazuje teza da Crna Gora nije građanska država već da je Crna Gora srpska država, da bi se onda sa te platforme moglo dalje ići u realizaciju politike srpskog sveta", rekao je Đukanović na nedavnom skupu 'Podgorički novinarski forum'.

Poslanici vladajućeg Demokratskog fronta (DF), koji okuplja uglavnom srpski nacionalni korpus, su u više navrata saopštili da su zainteresovani za nacionalno izjašnjavanje građana Crne Gore na popisu, da "srpski narod u Crnoj Gori bude ravnopravan".

'Popis od vitalnog značaja za Srpsku crkvu'

Lideri DF-a Andrija Mandić i Milan Knežević su o ovome razgovarali i sa poglavarom Srpske pravoslavne crkve (SPC) Porfirijem, koji ih je 12. marta primio u Patrijaršiji u Beogradu.

Na sastanku su se saglasili da je slobodno izjašnjavanje na predstojećem popisu u Crnoj Gori "od najvitalnijeg značaja za Srpsku pravoslavnu crkvu i za državu" i izrazili uverenje "da će se popis, prvi put posle Drugog svetskog rata, odvijati u demokratskoj atmosferi", saopšteno je iz SPC.

Pročitajte i ovo: Patrijarh SPC sa liderima crnogorskog Demokratskog fronta

Političke partije koje okupljaju nacionalne manjine u Crnoj Gori su takođe zainteresovane za izjašnjavanje po etničkom pitanju, jer na osnovu procenta zastupljenosti crpe prava garantovana Ustavom.

Na popisu održanom aprila 2011. u Crnoj Gori je registrovano 620.029 stanovnika, od čega se skoro 45 odsto popisanih izjasnilo kao Crnogorci, 28,73 odsto kao Srbi, 8,65 odsto kao Bošnjaci, 3,31 odsto kao Muslimani, 4,91 odsto kao Albanci, dok je Hrvata u Crnoj Gori oko jedan odsto.

Srbija

Redovni popis stanovništva u Srbiji trebalo je da bude održan u aprilu, ali je zbog svetske zdravstvene krize pomeren za oktobar 2021. Iz Republičkog zavoda za statistiku (RZS), koji je zadužen za sprovođenje popisa, za Radio Slobodna Evropa (RSE) je saopšteno da su pokrenuli proceduru za izmene Zakona o popisu 2021 i pripremljen je Nacrt zakona.

Kao najveći izazov u ovoj instituciji navode organizaciju faza selekcije i obuke oko 20.000 kandidata za instruktore i popisivače, s obzirom na neizvesnu epidemijsku situaciju, a naročito realizaciju terenskog prikupljanja podataka – intervju licem u lice.

Poslednji popis u Srbiji sproveden je 2011. godine. Tada je registrovano oko 7.2 miliona stanovnika. Međutim, prema podacima državnog Zavoda za statistiku, u 2019. godini broj je prvi put posle 53 godine pao ispod sedam miliona (6.982.604).

Pročitajte i ovo: Svake godine grad manje u Srbiji

Najbrojniju etničku zajednicu čine ljudi koji se izjašnjavaju kao Srbi – 5,9 miliona.

Najbrojnija je mađarska nacionalna manjina, više od 253.000 ljudi. Sledi romska zajednica sa više od 147.000 ljudi i bošnjačka zajednica koja, prema poslednjem popisu, broji preko 145.000 pripadnika.

Više od 52.000 ljudi izjasnilo se da pripada slovačkoj zajednici, a preko 38.000 ljudi reklo je da pripada crnogorskoj zajednici.

Još bez stava albanske zajednice

Nešto više od 5.800 ljudi se izjasnilo da pripada albanskoj nacionalnoj manjini.

Pretpostavlja se, međutim, da je taj broj veći, pošto je albanska zajednica 2011. odbila da učestvuje u izjašnjavanju s obrazloženjem da su prethodna dva popisa stanovništva u opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa na jugu Srbije – gde je albanska nacionalna manjina najbrojnija – bila montirana i da se na njima stalno umanjivao broj Albanaca.

Formulari nisu bili dvojezični, a broj i struktura popisivača nisu odgovarali strukturi stanovništva, ukazivali su tada albanski predstavnici.

Hoće li i deset godina kasnije albanska zajednica bojkotovati popis stanovništva – još uvek se ne zna. Kako je za Radio Slobodna Evropa (RSE) rekao Šaip Kamberi, narodni poslanik u Skupštini Srbije sa izborne liste "Albanska demokratska alternativa – Ujedinjena dolina", albanski predstavnici razgovaraće o popisu nakon 28. marta, kada se održavaju lokalni izbori u Preševu.

"Naš put prema bojkotu 2011. godine je bio posledica toga da država nije htela da sasluša naše zahteve. U ovoj početnoj fazi smo prepustili Nacionalnom savetu albanske nacionalne manjine da uspostavi kontakt sa Zavodom za statistiku i da se dogovore oko uslova", kaže Kamberi.

Pročitajte i ovo: Albanci bojkotuju popis stanovništva

Osim tehničkih pitanja, Kamberi kaže da predstavnici Albanaca sa juga Srbije traže i da se reši problem pasivizacije prebivališta albanskog stanovništva, što znači da Albancima koji su krajem devedesetih morali da napuste svoje domove i migriraju na Kosovo, srpske institucije ne dozvoljavaju obnavljanje ličnih dokumenata, čime su praktično nevidljivi za državu.

Prema njegovim rečima, u planinskim naseljima koja nastanjuje albansko stanovništvo iz Preševa, Bujanovca i Medveđe, građani su još 1999. godine napustili svoje domove i otišli na Kosovo, jer su se policija i vojska tadašnje Savezne Republike Jugoslavije (SRJ), nakon potpisivanja Kumanovskog mirovnog sporazuma, smestile u tom pojasu kopnene zone bezbednosti.

"Oni se na Kosovu ne vode kao građani, većina njih nije uspela da obezbedi sebi redovno prebivalište, što znači da bi trebalo da sačuvaju staro prebivalište. Međutim, kada uđu u proceduru obnove dokumenata, onda im se prebivalište pasivizira. Imam podatak za Medveđu, gde je samo u periodu od 2017. do 2020. godine u albanskim naseljima 1.750 pasiviziranih građana, što je preko 90 posto Albanaca", kaže Kamberi.

Pročitajte i ovo: Predsednik Opštine Preševo: Brisanje prebivališta Albancima u Srbiji moralni zločin

On napominje da su domovi tih ljudi ili porušeni ili neuslovni za stanovanje, te da su oni čekali da država obezbedi program za obnovu kuća i njihov povratak.
Kamberi dodaje da su albanski predstavnici ovaj problem naveli u dokumentu "Plan sedam tačaka", koji su 2013. godine predali Vladi Srbije, na čijem čelu je tada bio Ivica Dačić.

Kako je januara 2019. za list "Danas" rekao Ragmi Mustafa, predsednik Nacionalnog saveta Albanaca, Srbija je odbila da sprovede ovaj plan.

Pročitajte i ovo: Albanska manjina u Srbiji traži isto što i srpska na Kosovu

Zavod za statistiku: Sarađujemo sa nacionalnim manjinama

U Republičkom zavodu za statistiku su rekli za RSE da sarađuju sa Koordinacijom nacionalnih saveta nacionalnih manjina kako bi se definisala sve nedoumice vezane za sprovođenje popisa.

"Predstoje sastanci i sa predstavnicima lokalne samouprave i pojedinačno sa nacionalnim savetima", kažu u RZS.

Dodaju da se popisom prikupljaju podaci o stanovništvu i stambenom fondu, u skladu sa međunarodnom metodologijom i standardima, te da struktura popisivača u potpunosti reprezentuje sredinu u kojoj se popis sprovodi.

"Svakako ćemo sa svima razgovarati kako bismo otklonili bilo kakve sumnje u popis. Svima je u interesu da se prikupe kvalitetni popisni podaci", kažu u RZS.

Popis na Kosovu, koje Srbija smatra svojom teritorijom i ne priznaje nezavisnost koja je proglašena februara 2008. godine, Republički zavod za statistiku Srbije neće sprovoditi. Kako je rečeno za RSE, Zavod "nije u mogućnosti da sprovede taj poduhvat na tom području".

RZS nije sproveo popis ni 2011. godine na Kosovu.

Kosovo

Zbog pandemije korona virusa, popis stanovništva, domaćinstava i stanova na Kosovu, koji je trebao da bude održan ove godine, biće sproveden 2022. godine, rekao je za RSE Avni Kastrati, direktor Kosovske agencije za statistiku.

Prema podacima agencije za statistiku, krajem 2019. godine na Kosovu je živelo 1.782.115 stanovnika.

Pročitajte i ovo: Nadležni na Kosovu skrivaju da građani odlaze?

Profesor na Fakultetu za geografiju u okviru Univerziteta u Prištini Ibrahim Ramadani smatra da je odlaganje popisa stanovništva pogrešna odluka. On ukazuje da su se tokom pandemije održavali izbori pa zato ne vidi razlog zašto bi popis predstavljao rizik po zdravlje građana.

"Odlaganje popisa stanovništva utiče na sve planove i planiranje državnih institucija. Prvo, to ima uticaja na budžet, na dodelu sredstava opštinama jer broj stanovništva u opštinama utiče na određivanje vladinih grantova za lokalne samouprave", rekao je on.

Da li će učestvovati srpske sredine?

Poslednji popis stanovništva, domaćinstava i stanova na Kosovu je sproveden 2011. godine. Međutim, taj popis su Srbi na Kosovu uglavnom bojkotovali, dok u četiri opštine na severu Kosova uopšte nije održan.

Procenjuje se da na severu Kosova (Severna Mitrovica, Leposavić, Zvečan, Zubin Potok) živi oko 20.000 stanovnika, što bi značilo da na celoj teritoriji Kosova zapravo živi oko 1,8 miliona stanovnika.

Iz Kosovske agencije za statistiku ocenjuju da sada "postoji volja za učešćem" na popisu stanovništva u četiri opštine sa srpskom većinom na severu Kosova.

Profesor Ibrahim Ramadani napominje da institucije Kosova, u saradnji sa međunarodnom zajednicom, moraju da pronađu način da popišu građane koji žive u opštinama na severu kako bi se znao tačan broj građana Kosova.

Ukupni troškovi popisa stanovništva, domaćinstava i stanova iznose oko 12 miliona evra ili oko 6,5 evra po osobi.

***Na tekstu radili Amra Zejneli, Blagoja Kuzmanovski, Srđan Janković, Dušan Komarčević