Najveća rijeka na svijetu po količini vode, Amazon, i prašuma Amazonija su 2023. bile isušene ekstremno visokim temperaturama do čega ne bi došlo bez uticaja klimatskih promjena, navode naučnici. Zašto?
Jedna petina slatke vode na cijeloj planeti Zemlji teče kroz rijeke prašume Amazonije. Sušama u riječnom slivu Amazonije ugroženo je 30 miliona ljudi u Brazilu, Peruu, Kolumbiji, Venecueli, Ekvadoru i Boliviji.
Najvitalnijia odbrana od globalnog zagrijavanja i sama je razorena klimatskim promjenama koje su bile glavni uzročnik najgorih suša u posljednjih pola vijeka kako je pokazala nova studija u kojoj su učestvovali naučnici iz Brazila, Holandije, Velike Britanije i Sjedinjenih Država, objavljena krajem januara.
Amazon se često opisuje kao "pluća planete" jer igra ključnu ulogu u uklanjanju ugljen-dioksida iz atmosfere, ali ubrzana sječa šume ostavila je ovo područje Latinske Amerike izuzetno ranjivim na ekstremne vremenske uslove.
Klimatske promjene i uticaj El Ninja što je fenomen koji se odnosi na zagrijavanje površine okeana ili iznadprosječne temperature površine mora u centralnim i istočnim vodama Pacifika, jednako su dovele do smanjenja padavina. Ali povišene globalne temperature su najveći razlog suše, kako navodi World Weather Attribution, inicijativa koja povezuje klimatske naučnike kako bi ubrzano analizirali ekstreme u vremenskim uslovima i njihovu moguću vezu sa klimatskim promjenama.
Niske padavine i visoke temperature
Suša je bila poljoprivredna, kombinujući smanjenu količinu padavina s toplijim uslovima koji su doveli do isparavanja vlage iz biljaka i tla. Upravo isparavanje uzrokovano toplinom bilo presudno za žestinu suše, rekla je koautorka studije Friederike Otto, klimatska naučnica sa Imperial Collegea u Londonu, prenosi Associated Press (AP).
"Ono što su danas klimatska dešavanja koja se dogode jednom u 50 godina bilo bi mnogo manje izgledno da je svijet hladniji za 1,2 stepena Celzijusa. Ako nastavimo da zagrijavamo klimu, ova kombinacija niskih padavina i visokih temperatira postaće sve učestalija", rekla je Otto.
Istraživački tim je koristio naučno prihvatljivu metodu kompjuterske simulacije vremenskih dešavanja kako bi otkrili kako bi izgledao zamišljeni svijet u kojem nema globalnog zagrijavanja i upoređivao te rezultate sa onim što se zaista dešava.
Suša je pogodila Amazoniju, najveću prašumu na svijetu, presudnoj u smanjenju ugljen-dioksida koji doprinosi zagrijavanju, desila se kada je Zemlja zabilježila najtopliju godinu u istoriji. Planeta je bliža nego ikada povećanju od 1,5 stepeni Celzijusa od predindustrijskog perioda. Najgore posljedice klimatskih promjena su smrtonosne suše, porast nivoa mora, poplave i šumski požari.
Pokvaren 'usisivač' ugljen-dioksida
Kako je ranije objavila NASA u članku iz 2018. godine, prema studiji objavljenoj u časopisu Nature, samo jedna sezona suše u amazonskoj prašumi može godinama da smanjiti apsorpciju ugljen-dioksida čak i nakon povratka kiše. To je bila prva studija koja je kvantifikovala dugoročno nasljeđe suše u Amazoni.
Istraživački tim iz NASA-inog laboratorija u Pasadeni, Kalifornija, i drugih institucija koristio se satelitskim podacima za mapiranje oštećenja drveća i isušivanja uzrokovanih jakom sušom 2005.
U godinama normalnih klimatskih uslova, netaknuta šuma može biti prirodni "usisivač" ugljenika, apsorbujući više ugljen-dioksida iz atmosfere nego što ga vraća u nju. Ali, počevši od sušne godine 2005. pa sve do 2008., do koje su tada bili dostupni podaci, amazonski bazen gubio je prosječno 0,27 petagrama ugljenika (270 miliona kubnih tona) godišnje, bez ikakvih znakova vraćanja svoje funkcije kao usisivača ugljenika.
Istraživači iz Mamiraua instituta za samoodrživi razvoj nalaze uginulog delfina u jezeru Tefe u Brazilu, 3. oktobar 2023.
U brazilskom Tefe jezeru, temperature vode su dosegle čak 39,1 stepen Celzijusa tokom 2023., što je najvjerovatnije uzrokovalo ugibanje više od 150 ružičastih i rucuksi riječnih delfina, koje su obje ugrožene vrste sisara. Duž rijeke Amazon, ljudi su mogli da vide kako im usjevi venu i nestaje ribe, a plovidba je bila nemoguća zbog niskog vodostaja.
Svijest o ozbiljnosti suše porasla je nakon gušenja delfina u oktobru 2023. Suša je odsjekla hiljade ljudi koji žive u udaljenim zajednicama i mogu putovati samo brodom. Potaknula je šumske požare koji su vazduh učinili jednim od najopasnijih na svijetu.
Zbog suše takođe je zatvorena velika hidroelektrana u Brazilu, a generalno je ozbiljno smanjena proizvodnja elektriične energije uzrokujući nestanak struje u Ekvadoru i Venecueli. Zemlje u regiji uveliko zavise od riječnih tokova za proizvodnju električne energije, a neke su se morale okrenuti elektranama na dizelski pogon kako bi zadovoljile potražnju.
Koautorka studije Regina Rodrigues sa Univerziteta Santa Catarina u Brazilu rekla je da je suša naglasila važnost Amazonije u borbi protiv klimatskih promjena.
"Ako zaštitimo šumu, ona će nastaviti djelovati kao najveći svjetski usisivač ugljenika", rekla je Rodrigues. "Ali ako dopustimo da emisije uzrokovane ljudskim djelovanjem i krčenje šuma dođu do kritične tačke, oslobodiće se velike količine ugljen-dioksida, dodatno komplikujući borbu protiv klimatskih promjena."
Posljedice suše
Iako suše u Amazoniji nisu neuobičajena pojava, dešavanja koja su zabilježena 2023. su bila "izuzetak", naveli su istraživači.
Osim što je zaštita od klimatskih promjena, Amazon je bogat izvor biodiverziteta, u njemu se nalazi oko 10 posto svjetskih vrsta, s tim što mnoge još nisu evidentirane i otkrivene.
Pročitajte i ovo: Kakve posledice suša u brazilskoj Amazoniji može imati po šume?Suša je poremetila ekosisteme i direktno uticala na milione ljudi koji se oslanjaju na rijeke za prijevoz, hranu i prihod, a najteže su pogođeni oni najugroženiji.
Kao prvo, Amazon je primao manje količine kiše od uobičajenih od juna do novembra, što se suhlji period godine, kako se klima zagrijavala, napisao je BBC.
Drugo, toplije temperature znače da je povećano isparavanje iz biljaka i tla koje gubi više vode.
Klimatske promjene su učinile da suša ovog stepena bude gotovo 30 puta izglednija, prema navodima istraživača, a pod trenutnim uslovima očekuje se da će se dešavati svakih 50 godina.
"Ovo je zaista izuzetak", rekao je Ben Clark, jedan od istraživača iz grupe World Weather Attribution.
Gubitak prašume
Studija pruža dodatne dokaze da globalno zagrijavanje koje je izazvano aktivnostima ljudi ubrzano uništava najveću svjetsku prašumu i biodiverzitet.
Dijelovi Amazonije su počeli da se od prašume, koja zadržava ogromne količine gasova uhvaćenog toplinom, pretvaraju u suhe regije koje ispuštaju gasove u atmosferu. Razultat je dvostruki udarac na globalnu borbu sa klimatskim promjenama i gubitak biodiverziteta.
Klimatski fenomen El Ninjo, kako su otkrili naučnici, uticao je na smanjenje padavina, ali povećane temperature uzrokovane sagorijevanjem fosilnih goriva učinile su da nedovoljno kiše bude 10 puta više. U hipotetičkom svijetu u kojem ljudi nisu transformisali klimu ovo se ne bi dešavalo, pokazala je njihova metoda simulacije tokom istraživanja.
- Zašto je El Ninjo problem uoči monsunskih kiša u Indiji?
- Toplotni talasi u Evropi i SAD nemogući bez klimatskih promena, procenjuju eksperti
Iako je studija obuhvatila samo sušu od juna do novembra prošle godine, suhi uslovi su se zadržali u kišnoj sezoni u regiji, što je prvi put da se dogodilo u tako velikom dijelu prašume, napomenuo je New York Times.
Kiše su donijele olakšanje velikim rijekama, ali mnoge su ostale ispod uobičajenih razina za ovo doba godine. Očekuje se da će suša prestati kada se El Ninjo smiri, što se očekuje za nekoliko mjeseci.
Naučnici kažu da vlade mogu da ublaže uticaj budućih suša smanjenjem krčenja šuma, obnavljanjem šuma i pomaganjem zajednicama da se prilagode.
Dok su Brazil i Kolumbija nedavno smanjili nivo deforestavije u Amazoniji, prašuma i dalje gubi drveće. Postotak drveća se smanjio gotovo za jednu petinu od svoje originalne veličine.
Potaknuta globalnim zagrijavanjem, suša je pogodila neke od najnetaknutijih dijelova prašuma, rekla je Regina Rodrigues, profesorica na brazilskom Univerzitetu Santa Catarina i jedna od autorica studije, upozoravajući da, ako se ovako nastavi, prašuma neće preživjeti.
Najniža razina vode u Amazoniji u više od 120 godina