Istorija Afganistana je obilježena periodima invazija i povlačenja velikih sila. U 19. vijeku tu je bila Britanija, u 20. vijeku Sovjeti, a u 21. vijeku Sjedinjene Države koje su nakon 20 godina povukle svoje trupe. Simblolika sintagme ‘grobnica imperija’ koja se koristi za Afghanistan odnosi se na to kako i neke od najvećih imperija, iako uspješne u osvajanju ove zemlje, neuspijevaju da održe svoje prisustvo. Zašto?
Afganistan je teška država za upravljanje. Mnoge velike svjetske sile u različitim istorijskim periodima nisu uspjele da smire burna dešavanja u regiji koja je danas moderna teritorija Afganistana. Ovakva istorijska iskustva donijela su regiji nadimak ‘grobnica imperija’, jer su pokušaji bilo čega što liči na centralizovanu kontrolu, čak i domaćih afganistanskih vlada, uglavnom propadali.
Stephen Tanner u knjizi "Afghanistan: Vojna istorija" u kojoj se bavi istorijom Afganistana od osvajanja Aleksandra Velikog do američkog rata sa talibanima piše:
"Između trpljenja ili opiranja invazijama iz svih tačaka na kompasu, Afganistanci su usavršavali svoje borilačke vještine međusobno ratujući, na terenu koji olakšava podjelu moći i opire se konceptu centralizovane kontrole. Čudo je što afganistanski narod, koji je prolazio kroz neprestani rat već četvrt vijeka, danas stavlja iste probleme stranim antagonistima kao i prije 2.500 godina. (...) Afganistan ostaje pozornica ne samo sukoba vojski već civilizacija."
Istorijsko poprište stranih osvajača
U svakom afganistanskom ratu obično su tri glavna antagonista: strane vojske, domaće snage koje im se opiru i teren. Naime, Afghanistan je jedna od zemalja sa najvećim planinskim terenom, neprohodna, ali bogata prirodnim resursima.
Afganistanom dominiraju neke od najviših i najstrmijih planina na svijetu. Hindukuš, koji dominira zemljom i prolazi kroz središte i jug zemlje, kao i planine Pamir na istoku. Pamirski čvor - gdje se sastaju Hindukuš, Pamir, Tian Šan, Kunlun i Himalaji.
Kako navode neki istoričari, izbjegavanje rata u Afganistanu takođe se vijekovima pokazalo teškim za strane sile. U knjizi ‘Afganistan: kulturna i politička istorija’ Thomas Barfield kaže:
"Afganistan nema izlaz na more, nalazi se u srcu Azije i povezuje tri velike kulturne i geografske regije: indijski potkontinent na jugoistoku, srednju Aziju na sjeveru i iransku visoravan na zapadu. Geografija možda nije sudbina, ali je hiljadama godina odredila tok afganistanske istorije kao kapije za osvajače koji su silazili ili iz Irana ili srednje Azije u Indiju: Kir Veliki, Aleksandar Veliki, Mahmud od Gazni, Džingis Kan (…) Afganistan je bio dio mnogih različitih carstava kojima su vladali stranci…"
Vaš browser nepodržava HTML5
'Noć s Budom' za Afganistance uz srušene statue
U osvajanjima dijela današnje teritorije Afganistana Aleksandar Veliki je oko 320. godine prije nove ere, zbog otpora na koji je naišao, pribjegao drugim metodama osim ratovanja – oženio je princezu drevne zemlje Baktrije Roksanu kako bi olakšao pristup Indijskom Carstvu.
Na mongolskim osvajanjima Afganistana ubijen je unuk Džingis Kana 1221., u bitkama oko Bamijanske doline. Mongoli su iz osvete i u bijesu ubili većinu autohtonih stanovnika doline tako da su savremeni Hazari koji tamo žive potomci mongolskog garnizona čiji su vojnici uzeli tadžikistanske žene.
U knjizi "Afganistan: Vojna istorija", Stephen Tanner je napisao:
"Istoričar Arnold Toynbee jednom je sugerisao da, gledajući uspon civilizacije iz njenog središta u Mesopotamiji, karta Starog svijeta postaje zapanjujuće jasna. Razdvajao je zemlje između slijepih ulica i autoputeva na kojima je smatrao da su dvije države zauzele istaknuto mjesto: Sirija, koja je bila veza između civilizacija Evrope, Afrike i Azije, te Afganistan, koji je bio čvorište između civilizacija Indije, istočne Azije, srednje Azije, Bliskog istoka, a odatle i Evrope."
Put do nezavisnosti
Britanci su se zainteresovali za Afganistan tokom 19. vijeka zbog blizine Britanskoj Indiji (današnjem Pakistanu) i njihovim protivnicima - Ruskom carstvu. Britanska strategija, koja je postala poznata kao "Velika igra", bila je fokusirana na zadržavanje ruskog uticaja iz Afganistana koji bi Rusima otvorio put ka Indiji.
Kada su osvojili zemlju 1839., Britanci kao i Amerikanci gotovo dva vijeka kasnije, naišli su na koloplet kompleksanog geografskog terena i brojnih društvenih prepreka koje su tu bile milenijumima.
Britanska Imperija vodila je tri rata u Afganistanu izeđu 1389 do 1919. Treći rat okončan 1919. Anglo-afganistanskm sporazumom, a Britanija je priznala Afganistan kao nezavisnu državu.
Uspostavljena je Duranova linija 1893. kao 2.430 kilometra duga granica između Britanske Indije i Afganistana. Durandova linija dobila je ime po tadašnjem britanskom sekretaru vanjskih poslova u Indiji, Sir Mortimeru Durandu, a kasnije će postati granica između Afganistana i Pakistana.
Afganistan je posebno teško osvojiti prvenstveno zbog tri faktora, piše u teksu iz 2017. magazin The Diplomat. Prvo, budući da se Afganistan nalazi na glavnom kopnenom putu između Irana, centralne Azije i Indije, mnogo je puta bio napadnut i naseljen mnogobrojnim plemenima, od kojih su neka međusobno neprijateljski nastrojena. Drugo, zbog učestalosti invazija i rasprostranjenosti tribalizma na tom području, bezakonje je dovelo do situacije u kojoj je gotovo svako selo ili kuća izgrađeno poput tvrđave. Treće, fizički teren Afganistana čini osvajanje i vladavinu izuzetno teškim što još više pogoršava plemenske tendencije.
Vaš browser nepodržava HTML5
Kako je Afganistan postigao nezavisnost
Sovjetska invazija
Sovjetska intervencija u Afganistanu je počela 1979. i trajala deset godina, sve do 1989. godine.
Sovjetsko-afganistanski sukob imao je i hladnorativski kontekst, jer su u taj rat bile uključene i Sjedinjene Američke Države koje su oružjem i obukom pomagale mudžahedine, pobunjenike protiv sovjetske okupacije.
Intervencija Sovjetskog Saveza u Afganistanu označiće jednu od prekretnica i tačaka koje su dovele do njegovog konačnog raspada 1989. Ovaj sukob, u kojem je za deset godina živote izgubilo više od 14.000 ruskih vojnika prema izvoru Statista research, pokazao je i neuspjeh ruske vanjske politike.
Jedna od posljedica sovjetske invazije bila je stvaranje radikalnih islamističkih grupa, među kojima su bili i talibani.
‘Džihad kroz kameru’
Talibani i dolazak i odlazak SAD
Afganistanci su bili zamoreni mudžahedinskim ekcesima i međusobnim sukobima nakon odlaska Sovjeta i generalno su blagonaklono dočekali talibane kada su se prvi put pojavili, piše BBC, navodeći da je njhova rana popularnost najviše vezana za zaustavljanje korupcije i bezakonja, jer je njihova kontrola puteva dovela do bezbjednih puteva za trgovinu.
Talibani ili "studenti" na paštunskom jeziku pojavili su se početkom 1990-ih u sjevernom Pakistanu nakon povlačenja sovjetskih trupa iz Afganistana. Vjeruje se da se pretežno paštunski pokret prvi put pojavio u vjerskim školama - uglavnom plaćenim novcem iz Saudijske Arabije - koji je propovijedao tvrdokorni oblik sunitskog islama.
Obećanje koje su dali talibani - u paštunskim područjima koja se protežu od Pakistana i Afganistana - bilo je ponovno uspostavljanje mira i sigurnosti te provođenja njihove stroge verzije šerijata ili islamskog zakona.
U Afganistanu talibani su bili na vlasti od 1996. do 2001. kada su srušeni vojnom intervencijom Amerike nakon terorističkih napada 11. seprembra 2001. zbog njihove veze sa Al Kaidom koja je izvela ove napade.
Louis Dupree, antropolog koji je bio stručnjak za Afganistan, izjavio je kako postoje četiri različita razloga zašto su osporene strane invazije i potkopan njihov uspjeh, bez obzira na to koliko jaka bila ta strana sila, piše Australijski Institut za međunarodnu politiku u tekstu iz avgusta 2020.
Dupree je smatrao da se razlozi stranih neuspjeha na afganistanskom tlu mogu objasniti na sljedeći način: kada strani vojnici ostanu unutar Afganistana na duže vrijeme, kada osvajači dolaze na mjesto nepopularnog političkog vođe, kada se vrše teška djela protiv civila i kada dolazi do smanjenja subvencija koje se plaćaju plemenskim vođama u regionalnim područjima.
Australijski institut za međunarodnu politiku napominje da je korisno razmotriti ove različite elemente kao faktore iza sintagme 'grobnica imperija', dok se procjenjuje kontinuitet uključenosti SAD u posljednje dvije decenije i daje kratka analiza kako bi istorija pretpostavila ovaj ishod i povlačenje kao njegov rezultat.