U intervjuu za Radio Slobodna Evropa Vesko Garčević, šef Misije SiCG pri OEBS-u u Beču, navodi, uz ostalo, kako će OEBS, ukoliko bude nagažovan oko referenduma o nezavisnosti Crne Gore, igrati značajnu ulogu u svim fazama ovog procesa. To znači da će biti nagažovan i u pripremnoj fazi i u održavaju referenduma, ali i ocjenjivanju referenduma nakon što bude završen.
RSE: Gospodine Garčeviću, ovonedjeljna posjeta crnogorskog premijera Beču povodom Dana Crne Gore u Ujedinjenim nacijama bila je prilika i za susret crnogorske delegacije sa generalnim sekretarom OEBS-a. U kojoj mjeri je OEBS zainteresovan za najavljeni referendumski proces u Crnoj Gori? Da li je ponudio neku pomoć?
GARČEVIĆ: Da. To je bilo jedno od pitanja o kojem su razgovarali premijer Crne Gore Milo Đukanović i generalni sekretar OEBS-a Brisambo. Normalno da postoji jedna vrsta interesovanja od strane OEBS-a za sve što se dešava u zemljama članicama OEBS-a, naročito ono što su procesi koji se naslanjaju na one oblasti u kojima OEBS može da igra značajnu ulogu pružajući svoju ekspertsku pomoć. Sigurno, a to je poznato i široj javnosti, da je OEBS zapravo prepoznat kao organizacija koja ima veliko iskustvo u pružanju ekspertske pomoći nadgledanju izbora, a samim tim i referenduma, te, stoga, postoji zainteresovanost, odnosno postoji jedno pažljivo praćenje onoga što se dešava u Srbiji i Crnoj Gori. U ovom momentu, iako OEBS trenutno još ne razmatra, niti je razmatrao, moguće oblike njegovog angažovanja oni sigurno nijesu nepripremljeni da u slučaju da postoji potreba za tim oni budu angažovani u tom procesu.
RSE: Da objasnimo malo principe rada OEBS-a. Da li se OEBS uključuje u izborni proces na sopstveni zahtjev ili na zahtjev zemlje u kojoj se taj proces odvija ili neke treće strane? Kako to ide u praksi?
GARČEVIĆ: OEBS se isključivo uključuje na zahtjev zemlje članice, odnosno učesnice OEBS-a. On se ne može uključiti ukoliko zemlja nije pozvala OEBS-ove posmatrače da dođu i da učestvuju u nadgledanju procesa, niti postoji mogućnost da neka treća strana to zatraži. U principu, moramo razjasniti sljedeću stvar. OEBS-ove norme nijesu pravno obavezujuće. One su politički obavezujuće. To u ovom konkretnom slučaju znači da se od jedne države ipak očekuje, ako ona hoće da demonstrira poštovanje i sprovodjenje normi organizacije, kada su u pitanju izborne norme i u ovom slučaju referendum, da pozove nadležne institucije da vrše posmatranje tog procesa. Znači, i u našem slučaju i u slučaju Srbije i Crne Gore, odnosno održavanja referenduma u Crnoj Gori, OEBS bi mogao da dođe ili bi došao ili bi učestvovao u procesu tek nakon poziva koji bi uslijedio od strane države članice. U ovom konkretnom slučaju to bi bio poziv koji bi uslijedio od Parlamenta Crne Gore, ali bi trebalo da bude praćen i pozivom neke od institucija na nivou državne zajednice, zbog toga što je državna zajednica Srbija i Crna Gora formalno član OEBS-a. Tek nakon tog poziva se razmatraju modaliteti njegovog učešća u samom procesu.
RSE: Iako je možda rano prejudicirati, ali da li bi se u slučaju Crne Gore moglo očekivati uključivanje OEBS-a i u predreferendumskom periodu? Dakle, ono što se odnosi na praćenje medija, poštovanje ljudskih prava, ili isključivo tokom samog izbornog procesa?
GARČEVIĆ: Sigurno da OEBS prilikom posmatranja samih izbora, naročito prilikom nadgledanja referenduma, taj proces vodi u dvije faze. Prva faza je takozvana misija dugog trajanja. Kada se pošalje određeni broj posmatrača u zemlju koji su tamo duže vrijeme i koji dolaze mnogo prije nego što su sami izbori, odnosno sam referendum zakazan i oni upravo nadgledaju pripremu samog procesa, nadgledaju njegovu transparentnost, nadgledaju da li se sprovode u toj pripremnoj fazi demokratski standardi, odnosno standardi za koje se obavezala država članica, učesnica OEBS-a, da će ih sprovesti i o tome periodično izvještavaju Sekretarijat OEBS-a, odnosno nadležne organe. Druga faza je sam trenutak kada se referendum u ovom slučaju održava. Onda se nekoliko dana prije toga šalju takozvani kratkoročni posmatrači, mnogo veći broj njih koji se raspoređuju na pojedinim izbornim mjestima i koji prate sam tok izbora, odnosno sam tok glasanja i bilježe da li je došlo do nekih nepravilnosti u procesu glasanja. Nakon završetka procesa prvo se izda jedan preliminarni izvještaj, gdje se ocjenjuje proces kao demokratski pozitivan ili se ocjenjuju njegove manjkavosti, a nakon nekog određenog vremena poslije mjesec dana obično se izdaje taj završni izvještaj koji je obično skoro isti kao taj preliminarni, gdje se daju preporuke, ako su u pitanju izbori, šta da se ispravi za sljedeći put ili se vrši ocjena, pa se izbori ocjenjuju kao nedemokratski sa puno manjkavosti ili kao demokratski sa nekim manjkavostima i tako dalje. U slučaju Crne Gore, da ne bi apstrahovali, ukoliko bi OEBS bio angažovan on će sigurno igrati ulogu u svim fazama ovog procesa, znači u pripremnoj fazi referenduma, u samom održavanju referenduma i u toj nekoj postreferendumskoj fazi koja podrazumijeva ocjenjivanje samog referenduma. Mislim da su i premijer i predsjednik Parlamenta i ministar inostranih poslova Crne Gore pismom koje je uputio šefu Odjela koji je u okviru OEBS-a zadužen za nadgledanje izbora vrlo jasni da Crna Gora želi angažovanje OEBS-a u svim fazama zato što jedino na taj način može da se do kraja ocijeni demokratičnost i otvorenost samog procesa.
RSE: Sve češće se iz redova opozicije u Crnoj Gori pominje posrednička uloga međunarodne zajednice. Pošto je šef OEBS-ovog Biroa za demokratske institucije i ljudska prava gospodin Balijan posredovao u pregovorima vlasti i opozicije 2002. godine, kada je i usvojen Izborni zakon po kome su i organizovani posljednji izbori, kolike su šanse da ova institucija bude ponovo možda posrednik između vlasti i opozicije i od čega to zapravo zavisi?
GARČEVIĆ: Sama misija OEBS-a, koja se nalazi u Srbiji i Crnoj Gori, nema mandat koji podrazumijeva tu vrstu medijacije između različitih političkih grupa, kako ni u Srbiji tako ni u Crnoj Gori. Međutim, u ovom konkretnom slučaju, koji ste Vi rekli, ona je igrala tu ulogu na osnovu toga što je došla na poziv, odnosno uz saglasnost zemlje domaćina, u ovom konkretnom slučaju to je bila Crna Gora i vlast u Crnoj Gori. Da budem iskren, OEBS ima i tu ulogu, ali ta uloga se isključivo odvija, kao što sam rekao, na zahtjev, odnosno uz saglasnost zemlje domaćina i ona nije baš često primjenjivana do sada. Ja vam u ovom momentu ne mogu reći da li će se i šta događati u budućnosti, da li će OEBS, odnosno preko misije OEBS koja se nalazi u Srbiji i Crnoj Gori, koja onda formalno traži ekspertizu iz Sekretarijata, odnosno iz odjela. To je neki put kako bi to moglo da ide. U ovom našem slučaju, ne bih mogao da kažem unaprijed da li će OEBS igrati takvu ulogu, da li on uopšte takvu ulogu treba da igra i da li on u ovom momentu uopšte razmišlja da ponovo bude angažovan na taj način i da bude medijator između pojedinih političkih grupa. Možda neko drugi, ali isključivo tada uz saglasnost odgovarajućih političkih struktura u zemlji domaćinu Crnoj Gori.
RSE: Biro OEBS-a i Venecijanska komisija su 2001.godine blisko sarađivali i izdali izvještaj o crnogorskom Zakonu o referendumu, u kome je navedeno da je on saglasan sa međunarodnim standardima, ali je ostavljeno otvoreno pitanje kvalifikovane većine za validnu odluku na referendumu. Da li bi upravo taj izvještaj morao biti polazna osnova za neka ponovna određenja ovih institucija o Zakonu o referendumu koja su najavljena iz Venecijanske komisije da će biti u decembru?
GARČEVIĆ: Tačno je. Venecijanska komisija zajedno sa OEBS-om, odnosno tu mislim da Venecijanska komisija uz pomoć OEBS-a ponovo, kako se čini, priprema jednu vrstu izvještaja analize postojećeg Zakona o referendumu koji važi u Crnoj Gori. Međutim, da bismo sa pravne strane analizirali ovu priču moramo se vratiti upravo na tu 2001.godinu. Prije svega, neki postulati, da ne govorimo o političkom kontekstu koji, na žalost i ovdje, bez obzira što su u pitanju pradstavnici zemalja Evropske unije, odnosno evropskih demokratija, gdje je upravo princip vladavine prava nešto što je najsvetije i nešto što se nikad ne dovodi u pitanje, ne može se ponekad isključiti da čak i u tim okolnostima neki politički uticaji vrše uticaj na sam proces i rezultate analize. No, vratimo se u 2001.godinu. Tada je OEBS na poziv Vlade Crne Gore analizirao postojeći Zakon o referendumu koji je na drugoj strani proistekao iz Zakona o izborima koji je opet bio usvojen jednoglasno u parlamentu Crne Gore i koji su podržali i opozicione partije. Tom analizom, između ostalog, otklonjena je sumnja da li u Crnoj Gori treba da glasaju državljani ili građani, jer je jednostavno ekspertski tim tada donio vrlo jasnu preporuku da u Crnoj Gori mogu glasati samo građani koji u Crnoj Gori ispunjavaju pravo za to, a to je takozvani rezidencijalni uslov, odnosno dvije godine stalnog boravka u Crnoj Gori. Oni su tada naveli nekoliko razloga zbog kojih to nije moguće priznati pravo državljanima Crne Gore koji žive stalno i za stalno su nastanjeni u Srbiji da glasaju u Crnoj Gori, između ostalog i na razloge što je isti zakonski osnov i u Srbiji. Drugi razlog je što je u svijetu međunarodno priznata norma da ne postoji pravo dvostrukog glasanja, da ne možete glasati na dva mjesta i treće da ne potoji po međunarodnom pravu osnova da se samo za jedan jedini put formira posebna glasačka lista. A to bi u ovom slučaju bilo samo za referendum. Poslije toga ta glasačka lista više ne bi važila. To su neki međunarodni uzusi koji su maltene prisutni u svim zemljama. Još jedan od zaključaka je bio da niko tačno ne može da utvrdi broj glasača koji bi trebalo da glasa iz Srbije u Crnoj Gori i što bi otvorilo prostora za manipulaciju. Takođe, tada je navedeno da se na referendumu koji je održan u Crnoj Gori 1992. godine takođe glasalo po istim principima koji bi važili i sada kada se referendum bude održao ponovo. To bi bila neka kozistentnost pravnih normi koje bi važile jednom, važile bi i drugi put. Što se tiče kvalifikovane većine tada je taj ekspertski tim predložio «da se uzme u razmatranje određeni nivo kvalifikovane većine kako bi se sačuvala stabilnost u Republici ili regionu».Vlasti u Crnoj Gori bi trebalo da razmotre oblike uslova kvalifikovane većine. Ovo je vrlo jasno da se ovdje sugerira, to nije ništa da se mora uvesti kao obaveza, jer nigdje u međunarodnoj praksi to ne postoji kao jedna jedinstvena ili, rekao bih, cjelovita norma koja važi za sve zemlje svijeta.
RSE: Kakvi standardi važe u zemljama Evropske unije?
GARČEVIĆ: Od ovih zemalja Evropske unije trenutno 12 zemalja ima predviđeno da se odluka donosi većinom od onih koji glasaju. Uopšte nema nikakav cenzus koliko treba da izađe ljudi na glasanje, već samo da većina od onih koji su izašli treba da glasaju za nešto. U šest slučajeva, znači u šest zemalja traži se da izađe više od pedeset odsto registrovanih birača. U devet zemalja EU nema nikakve kvalifikovane većine, niti što se tiče izlaznosti, niti što se tiče odluke o tome. U Mađarskoj i Njemačkoj postoje odredbe o kvalifikovanoj većini i u te dvije zemlje za tu odluku koja je postavljena na referendumu mora da glasa dvadesetpet odsto od ukupnog biračkog tijela. A najoštriju zakonsku normu imaju Danska, Škotska u kojoj mora za jednu odluku da glasa četrdeset odsto od ukupnog biračkog tijela. Nigdje ni u jednoj zemlji ne postoji odredba koja podrazumijeva da mora da glasa preko pedeset odsto od ukupnog biračkog tijela za jednu odluku. Najčešća je praksa da treba da izađe više od pedeset posto birača, zatim od tih više pedeset posto treba da glasa većina. Polazeći od ovih pretpostavki, s obzirom da se ništa nije izmijenilo, u ovom momentu ne mogu tačno odredim šta še Venecijanska komisija predložiti, ali uzimajući u obzir da je to vrlo ozbiljan institucija kao što je i ovdje, odnosno OEBS ozbiljna institucija, smatram da oni ne mogu daleko da izađu od ovih postojećih normi.
RSE: Odnosno evropskih standarda?
GARČEVIĆ: Da.
RSE: Pošto je gotovo izvjesno da će se u procjenu uslova za organizovanje referenduma u Crnoj Gori uključiti razne međunarodne institucije, Savjet Evrope, preko Venecijanske komisije, OEBS, odnosno njegov Biro, moguće i neka tijela ili centri iz Evropske unije. Postoji li, po Vama, mogućnost nesaglasja ovih organizacija i čija procjena može biti presudna? Da li je do sad bilo takvih slučajeva da OEBS smatra jedno, a Venecijanska komisija drugo?
GARČEVIĆ: Ako bi se polazilo od pravnih normi, nesaglasja ne bi trebalo da bude. Ako, osim pravnih normi, na izvještaj i ocjene utiču politički interesi, onda je moguće da se pojavi određeno nesaglasje. Nije bilo 2001. godine nesaglasja između Venecijanske komisije i OEBS-a oko ključnih odredbi Zakona o referendumu. Ne znam zašto bi to trebalo da bude u ovom slučaju. Konkretno, ja ne mogu sada da prejudiciram koja je organizacija prva, koja je druga. To je teško reći. Međutim, OEBS je zapravo organizacija koja ima najveće iskustvo upravo u nadgledanju izbora i referenduma. U poređenju sa bilo kojom drugom organizacijom ne u Evropi nego i u svijetu. Ona je organizacija preko koje je Evropska unija stvorila određeni set normi, pravila i principa kojima treba da se vode države koje organizuju izbore. A na drugoj strani, Venecijanska komisija je poznata kao komisija koja se bavi analizom Ustavnog prava i Ustava i daje svoje dobre usluge u toj oblasti. Između ostalog, ona može davati i u nekim drugim oblastima, ali prije svega i prvenstveno u ovoj oblasti. Ne bih želio sada da neko izvlači zaključke, ali smatram da iskustvo koje OEBS ima u ovoj oblasti je presudno za donošenje zaključaka o tome da li će validnost procesa biti pozitivna ili ne. Da će se neko treći uključiti ne mogu da zamislim, jer mislim da za to ne postoje uopšte uslovi da se neko treći uključi mimo Savjeta Evrope i OEBS-a u ovu priču.
GARČEVIĆ: Da. To je bilo jedno od pitanja o kojem su razgovarali premijer Crne Gore Milo Đukanović i generalni sekretar OEBS-a Brisambo. Normalno da postoji jedna vrsta interesovanja od strane OEBS-a za sve što se dešava u zemljama članicama OEBS-a, naročito ono što su procesi koji se naslanjaju na one oblasti u kojima OEBS može da igra značajnu ulogu pružajući svoju ekspertsku pomoć. Sigurno, a to je poznato i široj javnosti, da je OEBS zapravo prepoznat kao organizacija koja ima veliko iskustvo u pružanju ekspertske pomoći nadgledanju izbora, a samim tim i referenduma, te, stoga, postoji zainteresovanost, odnosno postoji jedno pažljivo praćenje onoga što se dešava u Srbiji i Crnoj Gori. U ovom momentu, iako OEBS trenutno još ne razmatra, niti je razmatrao, moguće oblike njegovog angažovanja oni sigurno nijesu nepripremljeni da u slučaju da postoji potreba za tim oni budu angažovani u tom procesu.
RSE: Da objasnimo malo principe rada OEBS-a. Da li se OEBS uključuje u izborni proces na sopstveni zahtjev ili na zahtjev zemlje u kojoj se taj proces odvija ili neke treće strane? Kako to ide u praksi?
GARČEVIĆ: OEBS se isključivo uključuje na zahtjev zemlje članice, odnosno učesnice OEBS-a. On se ne može uključiti ukoliko zemlja nije pozvala OEBS-ove posmatrače da dođu i da učestvuju u nadgledanju procesa, niti postoji mogućnost da neka treća strana to zatraži. U principu, moramo razjasniti sljedeću stvar. OEBS-ove norme nijesu pravno obavezujuće. One su politički obavezujuće. To u ovom konkretnom slučaju znači da se od jedne države ipak očekuje, ako ona hoće da demonstrira poštovanje i sprovodjenje normi organizacije, kada su u pitanju izborne norme i u ovom slučaju referendum, da pozove nadležne institucije da vrše posmatranje tog procesa. Znači, i u našem slučaju i u slučaju Srbije i Crne Gore, odnosno održavanja referenduma u Crnoj Gori, OEBS bi mogao da dođe ili bi došao ili bi učestvovao u procesu tek nakon poziva koji bi uslijedio od strane države članice. U ovom konkretnom slučaju to bi bio poziv koji bi uslijedio od Parlamenta Crne Gore, ali bi trebalo da bude praćen i pozivom neke od institucija na nivou državne zajednice, zbog toga što je državna zajednica Srbija i Crna Gora formalno član OEBS-a. Tek nakon tog poziva se razmatraju modaliteti njegovog učešća u samom procesu.
RSE: Iako je možda rano prejudicirati, ali da li bi se u slučaju Crne Gore moglo očekivati uključivanje OEBS-a i u predreferendumskom periodu? Dakle, ono što se odnosi na praćenje medija, poštovanje ljudskih prava, ili isključivo tokom samog izbornog procesa?
GARČEVIĆ: Sigurno da OEBS prilikom posmatranja samih izbora, naročito prilikom nadgledanja referenduma, taj proces vodi u dvije faze. Prva faza je takozvana misija dugog trajanja. Kada se pošalje određeni broj posmatrača u zemlju koji su tamo duže vrijeme i koji dolaze mnogo prije nego što su sami izbori, odnosno sam referendum zakazan i oni upravo nadgledaju pripremu samog procesa, nadgledaju njegovu transparentnost, nadgledaju da li se sprovode u toj pripremnoj fazi demokratski standardi, odnosno standardi za koje se obavezala država članica, učesnica OEBS-a, da će ih sprovesti i o tome periodično izvještavaju Sekretarijat OEBS-a, odnosno nadležne organe. Druga faza je sam trenutak kada se referendum u ovom slučaju održava. Onda se nekoliko dana prije toga šalju takozvani kratkoročni posmatrači, mnogo veći broj njih koji se raspoređuju na pojedinim izbornim mjestima i koji prate sam tok izbora, odnosno sam tok glasanja i bilježe da li je došlo do nekih nepravilnosti u procesu glasanja. Nakon završetka procesa prvo se izda jedan preliminarni izvještaj, gdje se ocjenjuje proces kao demokratski pozitivan ili se ocjenjuju njegove manjkavosti, a nakon nekog određenog vremena poslije mjesec dana obično se izdaje taj završni izvještaj koji je obično skoro isti kao taj preliminarni, gdje se daju preporuke, ako su u pitanju izbori, šta da se ispravi za sljedeći put ili se vrši ocjena, pa se izbori ocjenjuju kao nedemokratski sa puno manjkavosti ili kao demokratski sa nekim manjkavostima i tako dalje. U slučaju Crne Gore, da ne bi apstrahovali, ukoliko bi OEBS bio angažovan on će sigurno igrati ulogu u svim fazama ovog procesa, znači u pripremnoj fazi referenduma, u samom održavanju referenduma i u toj nekoj postreferendumskoj fazi koja podrazumijeva ocjenjivanje samog referenduma. Mislim da su i premijer i predsjednik Parlamenta i ministar inostranih poslova Crne Gore pismom koje je uputio šefu Odjela koji je u okviru OEBS-a zadužen za nadgledanje izbora vrlo jasni da Crna Gora želi angažovanje OEBS-a u svim fazama zato što jedino na taj način može da se do kraja ocijeni demokratičnost i otvorenost samog procesa.
RSE: Sve češće se iz redova opozicije u Crnoj Gori pominje posrednička uloga međunarodne zajednice. Pošto je šef OEBS-ovog Biroa za demokratske institucije i ljudska prava gospodin Balijan posredovao u pregovorima vlasti i opozicije 2002. godine, kada je i usvojen Izborni zakon po kome su i organizovani posljednji izbori, kolike su šanse da ova institucija bude ponovo možda posrednik između vlasti i opozicije i od čega to zapravo zavisi?
GARČEVIĆ: Sama misija OEBS-a, koja se nalazi u Srbiji i Crnoj Gori, nema mandat koji podrazumijeva tu vrstu medijacije između različitih političkih grupa, kako ni u Srbiji tako ni u Crnoj Gori. Međutim, u ovom konkretnom slučaju, koji ste Vi rekli, ona je igrala tu ulogu na osnovu toga što je došla na poziv, odnosno uz saglasnost zemlje domaćina, u ovom konkretnom slučaju to je bila Crna Gora i vlast u Crnoj Gori. Da budem iskren, OEBS ima i tu ulogu, ali ta uloga se isključivo odvija, kao što sam rekao, na zahtjev, odnosno uz saglasnost zemlje domaćina i ona nije baš često primjenjivana do sada. Ja vam u ovom momentu ne mogu reći da li će se i šta događati u budućnosti, da li će OEBS, odnosno preko misije OEBS koja se nalazi u Srbiji i Crnoj Gori, koja onda formalno traži ekspertizu iz Sekretarijata, odnosno iz odjela. To je neki put kako bi to moglo da ide. U ovom našem slučaju, ne bih mogao da kažem unaprijed da li će OEBS igrati takvu ulogu, da li on uopšte takvu ulogu treba da igra i da li on u ovom momentu uopšte razmišlja da ponovo bude angažovan na taj način i da bude medijator između pojedinih političkih grupa. Možda neko drugi, ali isključivo tada uz saglasnost odgovarajućih političkih struktura u zemlji domaćinu Crnoj Gori.
RSE: Biro OEBS-a i Venecijanska komisija su 2001.godine blisko sarađivali i izdali izvještaj o crnogorskom Zakonu o referendumu, u kome je navedeno da je on saglasan sa međunarodnim standardima, ali je ostavljeno otvoreno pitanje kvalifikovane većine za validnu odluku na referendumu. Da li bi upravo taj izvještaj morao biti polazna osnova za neka ponovna određenja ovih institucija o Zakonu o referendumu koja su najavljena iz Venecijanske komisije da će biti u decembru?
GARČEVIĆ: Tačno je. Venecijanska komisija zajedno sa OEBS-om, odnosno tu mislim da Venecijanska komisija uz pomoć OEBS-a ponovo, kako se čini, priprema jednu vrstu izvještaja analize postojećeg Zakona o referendumu koji važi u Crnoj Gori. Međutim, da bismo sa pravne strane analizirali ovu priču moramo se vratiti upravo na tu 2001.godinu. Prije svega, neki postulati, da ne govorimo o političkom kontekstu koji, na žalost i ovdje, bez obzira što su u pitanju pradstavnici zemalja Evropske unije, odnosno evropskih demokratija, gdje je upravo princip vladavine prava nešto što je najsvetije i nešto što se nikad ne dovodi u pitanje, ne može se ponekad isključiti da čak i u tim okolnostima neki politički uticaji vrše uticaj na sam proces i rezultate analize. No, vratimo se u 2001.godinu. Tada je OEBS na poziv Vlade Crne Gore analizirao postojeći Zakon o referendumu koji je na drugoj strani proistekao iz Zakona o izborima koji je opet bio usvojen jednoglasno u parlamentu Crne Gore i koji su podržali i opozicione partije. Tom analizom, između ostalog, otklonjena je sumnja da li u Crnoj Gori treba da glasaju državljani ili građani, jer je jednostavno ekspertski tim tada donio vrlo jasnu preporuku da u Crnoj Gori mogu glasati samo građani koji u Crnoj Gori ispunjavaju pravo za to, a to je takozvani rezidencijalni uslov, odnosno dvije godine stalnog boravka u Crnoj Gori. Oni su tada naveli nekoliko razloga zbog kojih to nije moguće priznati pravo državljanima Crne Gore koji žive stalno i za stalno su nastanjeni u Srbiji da glasaju u Crnoj Gori, između ostalog i na razloge što je isti zakonski osnov i u Srbiji. Drugi razlog je što je u svijetu međunarodno priznata norma da ne postoji pravo dvostrukog glasanja, da ne možete glasati na dva mjesta i treće da ne potoji po međunarodnom pravu osnova da se samo za jedan jedini put formira posebna glasačka lista. A to bi u ovom slučaju bilo samo za referendum. Poslije toga ta glasačka lista više ne bi važila. To su neki međunarodni uzusi koji su maltene prisutni u svim zemljama. Još jedan od zaključaka je bio da niko tačno ne može da utvrdi broj glasača koji bi trebalo da glasa iz Srbije u Crnoj Gori i što bi otvorilo prostora za manipulaciju. Takođe, tada je navedeno da se na referendumu koji je održan u Crnoj Gori 1992. godine takođe glasalo po istim principima koji bi važili i sada kada se referendum bude održao ponovo. To bi bila neka kozistentnost pravnih normi koje bi važile jednom, važile bi i drugi put. Što se tiče kvalifikovane većine tada je taj ekspertski tim predložio «da se uzme u razmatranje određeni nivo kvalifikovane većine kako bi se sačuvala stabilnost u Republici ili regionu».Vlasti u Crnoj Gori bi trebalo da razmotre oblike uslova kvalifikovane većine. Ovo je vrlo jasno da se ovdje sugerira, to nije ništa da se mora uvesti kao obaveza, jer nigdje u međunarodnoj praksi to ne postoji kao jedna jedinstvena ili, rekao bih, cjelovita norma koja važi za sve zemlje svijeta.
RSE: Kakvi standardi važe u zemljama Evropske unije?
GARČEVIĆ: Od ovih zemalja Evropske unije trenutno 12 zemalja ima predviđeno da se odluka donosi većinom od onih koji glasaju. Uopšte nema nikakav cenzus koliko treba da izađe ljudi na glasanje, već samo da većina od onih koji su izašli treba da glasaju za nešto. U šest slučajeva, znači u šest zemalja traži se da izađe više od pedeset odsto registrovanih birača. U devet zemalja EU nema nikakve kvalifikovane većine, niti što se tiče izlaznosti, niti što se tiče odluke o tome. U Mađarskoj i Njemačkoj postoje odredbe o kvalifikovanoj većini i u te dvije zemlje za tu odluku koja je postavljena na referendumu mora da glasa dvadesetpet odsto od ukupnog biračkog tijela. A najoštriju zakonsku normu imaju Danska, Škotska u kojoj mora za jednu odluku da glasa četrdeset odsto od ukupnog biračkog tijela. Nigdje ni u jednoj zemlji ne postoji odredba koja podrazumijeva da mora da glasa preko pedeset odsto od ukupnog biračkog tijela za jednu odluku. Najčešća je praksa da treba da izađe više od pedeset posto birača, zatim od tih više pedeset posto treba da glasa većina. Polazeći od ovih pretpostavki, s obzirom da se ništa nije izmijenilo, u ovom momentu ne mogu tačno odredim šta še Venecijanska komisija predložiti, ali uzimajući u obzir da je to vrlo ozbiljan institucija kao što je i ovdje, odnosno OEBS ozbiljna institucija, smatram da oni ne mogu daleko da izađu od ovih postojećih normi.
RSE: Odnosno evropskih standarda?
GARČEVIĆ: Da.
RSE: Pošto je gotovo izvjesno da će se u procjenu uslova za organizovanje referenduma u Crnoj Gori uključiti razne međunarodne institucije, Savjet Evrope, preko Venecijanske komisije, OEBS, odnosno njegov Biro, moguće i neka tijela ili centri iz Evropske unije. Postoji li, po Vama, mogućnost nesaglasja ovih organizacija i čija procjena može biti presudna? Da li je do sad bilo takvih slučajeva da OEBS smatra jedno, a Venecijanska komisija drugo?
GARČEVIĆ: Ako bi se polazilo od pravnih normi, nesaglasja ne bi trebalo da bude. Ako, osim pravnih normi, na izvještaj i ocjene utiču politički interesi, onda je moguće da se pojavi određeno nesaglasje. Nije bilo 2001. godine nesaglasja između Venecijanske komisije i OEBS-a oko ključnih odredbi Zakona o referendumu. Ne znam zašto bi to trebalo da bude u ovom slučaju. Konkretno, ja ne mogu sada da prejudiciram koja je organizacija prva, koja je druga. To je teško reći. Međutim, OEBS je zapravo organizacija koja ima najveće iskustvo upravo u nadgledanju izbora i referenduma. U poređenju sa bilo kojom drugom organizacijom ne u Evropi nego i u svijetu. Ona je organizacija preko koje je Evropska unija stvorila određeni set normi, pravila i principa kojima treba da se vode države koje organizuju izbore. A na drugoj strani, Venecijanska komisija je poznata kao komisija koja se bavi analizom Ustavnog prava i Ustava i daje svoje dobre usluge u toj oblasti. Između ostalog, ona može davati i u nekim drugim oblastima, ali prije svega i prvenstveno u ovoj oblasti. Ne bih želio sada da neko izvlači zaključke, ali smatram da iskustvo koje OEBS ima u ovoj oblasti je presudno za donošenje zaključaka o tome da li će validnost procesa biti pozitivna ili ne. Da će se neko treći uključiti ne mogu da zamislim, jer mislim da za to ne postoje uopšte uslovi da se neko treći uključi mimo Savjeta Evrope i OEBS-a u ovu priču.