Parlament Republike Srbije nedavno je izjednačio prava četnika i partizana, o čemu za naš program govore: bivši pripadnik Ravnogorskog pokreta, inače borac Druge mileševske brigade, Milomir Tanasković, nekadašnji politički komesar Prvog bataljona Prve proletereske brigade, partizan i narodni heroj Jovo Kapičić, pokretač skupštinske inicijative za izjednačavanje prava četnika i partizana, funkcioner Srpskog pokreta obnove Bogoljub Pejčić i hrvatski istoričar i publicista Slavko Goldštajn.
Saradnja: Enis ZEBIĆ
Bez pomisli da bi o tome trebalo priupitati nešto istoričare ili konsultovati relevantnu literaturu, poslanici Parlamenta Republike Srbije nedavno su izjednačili prava četnika i partizana. Time je samo ozvaničena rehabilitacija jedne vojne formacije iz Drugog svetskog rata, sa višedecenijskim statusom kvislinškog i zločinačkog pokreta, koja je već prećutno obavljena u srpskom društvu. Četnici su u zvaničnoj istoriografiji proglašeni za glavnu snagu u dizanju ustanka, dok su partizani opisani kao ideološki fanatici koji su tumarali po šumama, zapodevali kavgu sa miroljubivim žandarmima, cepali zemljišne knjige iz obesti i kidisali na bogate domaćine, snevajući samo o tome kako da se dočepaju vlasti.
U takvoj atmosferi, kokarde, crne zastave sa mrtvačkom glavom i pozivima na slobodu ili smrt, postali su uobičajeni ulični suveniri, tako da srpski poslanici nisu previše marili o tome kako će se na izjednačavanje statusa ravnogorskog i partizanskog pokreta gledati u regionu. U Federaciji Bosne i Hercegovine to je jednoglasno dočekano kao otkrivanje fašističkog lica Srbije, dok se u Hrvatskoj rehabilitacija četništva doživljava kao nedopustiva revizija istorije. Stoga je značenje svrstavanja ravnogoraca među borce Narodnooslobodilačkog rata i posledice te odluke na odnose sa susedima, tema o kojoj između ostalih govore: bivši pripadnik Ravnogorskog pokreta, inače borac Druge mileševske brigade, Milomir Tanasković, nekadašnji politički komesar Prvog bataljona Prve proletereske brigade, partizan i narodni heroj Jovo Kapičić, pokretač skupštinske inicijative za izjednačavanje prava četnika i partizana, funkcioner Srpskog pokreta obnove Bogoljub Pejčić i hrvatski istoričar i publicista Slavko Goldštajn.
Kakva su iskustva sa pokušajima izjednačavanja statusa boraca Drugog svetskog rata u neposrednom okruženju?
Hrvatski Sabor donio je 1993. godine zakon kojim su u mirovinskim pravima izjednačeni pripadnici antifašističkog pokreta i, kako piše u zakonu, „pripadnici Hrvatske domovinske vojske“, odnosno domobranstva, redovitih oružanih snaga tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. Kao i partizanima, i njima se vrijeme provedeno u vojsci i u kasnijem zarobljeništvu računa dvostruko u staž. O kojem se broju ljudi radi? Procjena je da se sada isplaćuje oko šezdeset i osam tisuća mirovina temeljem sudjelovanja u antifašističkom pokretu, dok temeljem bivanja u domobranima mirovinu ostvaruje oko trideset i pet tisuća ljudi. Hrvatski zakoni ne dopuštaju mogućnost da mirovinu ostvare nekadašnje ustaše, ali u Savezu antifašističkih boraca Hrvatske kažu kako se dosta nekadašnjih ustaša lažno predstavilo kao domobrani i tako ostvarilo mirovinu. Naravno, osim mirovine, nekadašnjim domobranima se vrijeme provedeno u vojsci ili zarobljeništvu računalo dvostruko i kod otkupa stana, dok nekadašnji partizani kažu da se kod otkupa stana njima vrijeme provedeno u borbi nije računalo dvostruko.
Na nivou Bosne i Hercegovine, sasvim razumljivo, do sada nije bilo pokušaja da se rehabilituju četnici, stoga poslušajmo sada kakav status imaju borci Drugog svetskog rata u Sloveniji. Svetlana Vasović Mekina:
Ovde jesu bile velike borbe da se ta prava izjednače. Naravno, govorim o periodu Drugog svetskog rata, dakle od 1941. do 1945. godine. Ukratko, posle burnih rasprava to ovde nije uspelo. Neku vrstu odštete su dobili jedino oni koji su bili na silu mobilisani u nemačku vojsku, ali da bi došlo do izjednačavanja snaga kvislinga i partizana, nešto takvo u slovenačkom Parlamentu nije uspelo. Jedino što jeste uspelo, to je da dođe do neke vrste pomirenja u smrti, odnosno do jednakog izražavanja pijeteta prema umrlima na obe strane, i onda su se vodile velike bitke i lomila koplja oko toga šta će pisati na tim tablama koje su postavljene u Kočevskom Rogu, znači za one koje je komunistička vlast ubila posle Drugog svetskog rata, pripadnike kvislinga i druge oponente tadašnjeg režima. Čak ni tu nije uspelo da se dođe do nekog jedinstvenog rešenja na kome bi pisalo: „Poginulima za otadžbinu“ ili nešto slično, nego su i table zakonski regulisane, dakle regulisano je šta piše na obeležjima gde su pobijeni partizani, a šta piše tamo gde su pobijeni četnici i domobrani.
* * * * *
RSE: Sad kada su u Srbiji usvojene izmene Zakona o pravima boraca i četnici dobili pravo na „Ravnogorsku spomenicu“, penziju i ostale beneficije na koje su do sada imali samo pravo partizani, mogu se sagledati prvi učinci jednog takvog opredeljenja političke elite. Šta zapravo znači jedna ovakva odluka, koja je iz temelja dovela u pitanje sve ono što se do sada u znalo o Ravnogorskom pokretu? Funkcioner Srpskog pokreta obnove Bogoljub Pejčić i zagrebački publicista Slavko Goldštajn:
PEJČIĆ: To je istorijski trenutak za Srbiju. Posle šezdeset godina jedna istorijska istina je konačno doživela trijumf. Pravda je bila spora, ali dostižna. To mnogo znači za većinsku Srbiju, za sve one ljude koji su pripadali antifašističkom pokretu Jugoslovenske vojske u otadžbini i Ravnogorskom pokretu, za njih, za njihovo potomstvo koje je šezdeset godina nosilo „žutu traku“, izdajničku, fašističku i kolaboracionističku.
GOLDŠTAJN: Ja sam jako začuđen, sa više stanovišta. Četnici su percipirani, sasvim razumljivo, u Hrvatskoj i u Bosni kao počinitelji genocida. Oni su bili izdajnici. Četnička kolaboracija sa fašističkim silama je bila aktivnija nego kolaboracija višiske Francuske.
RSE: Izjednačavanje prava partizana i četnika, naravno, najdublje dodiruje one koji su pripadali tim suprotstavljenim vojskama, od kojih je prva bila pobednička, a druga poražena. Kako jednu ovakvu odluku koja dovodi u pitanje čitavu istorijsku perspektivu Drugog svetskog rata, doživljava bivši partizan, sada general u penziji Jovo Kapičić i penzionisani nastavnik književnosti, nekadašnji četnički borac Milomir Tanasković:
KAPIČIĆ: To je neočekivano, nenormalno, neprihvatljivo, bez ikakvih osnova da se tako nešto radi. To je jedan apsurd, jedna glupost.
TANASKOVIĆ: To je suština. Niko ne može da nam kaže da smo izdajnici i kolaboracionisti. Ja kao borac smatram da je to trebalo da dođe mnogo ranije, ali nije bilo razumevanja. Mi smatramo da i dan danas komunisti vladaju. Ne direktno, ali preko svoje dece.
RSE: Da li na ovaj način stvarno može doći do istorijskog pomirenja između dva ideološki suprotstavljena pokreta i dva lika Srbije, što već godinama priželjuju duhovni inspiratori pokušaja da se u Srbiji rehabilituje četnički pokret Dragoljuba Mihailovića?
TANASKOVIĆ: Ne možemo mi da dođemo do pomirenja sa njima. To ne može nikako da se shvati kao pomirenje, nego samo kao moralna satisfakcija, da se izjednačimo, jer smo i jedni i drugi bili antifašistički borci.
KAPIČIĆ: To su strukture koje su se stavile u službu neprijatelja svoje zemlje. Nije sporno ko je bio za šta u vrijeme Narodnooslobodilačke borbe. To je ušlo u istorijske anale, u istorijska fakta, priznato je od sveta, priznato je od naroda ove zemlje. Izmirenje je druga stvar – ti si bio to i hajde da se pomirimo, ali druga je stvar da ti ja priznam nešto što ti nisi nikad napravio, nego si izdao.
RSE: U podtekstu izjednačavanja prava četnika i partizana leži zapravo jedna tendencija koja je u Srbili uzela maha još tokom devedesetih. To je ona stara teza da je dosadašnja istorija Drugog svetskog rata bila pre svega partizanska i lažna i da je kao takvu treba srušiti i baciti pod noge. Rehabilitacija četništva je prema tim tumačenjima prvi korak ka ispravljanju istorijskih nepravdi.
PEJČIĆ: Ona je ispravljena u istorijskom smislu, ali ona se nikad ne može ispraviti u onom smislu gde su ljudi trpeli torturu, gde su ljudi ubijani, gde su oni koji su ostali živi čamili u zatvorima po dvadeset-trideset godina i gde njihovi potomci uvek bili građani drugog reda, jer je neko želeo, u vreme vladavine Broza, da prikaže većinski srpski narod kao fašistički i kolaboracionistički. Trebalo je Srbima staviti i taj žig da bi se većinski, srpski narod osećao izdajničkim.
GOLDŠTAJN: Ma kakve historijske nepravde. Oni ne shvaćaju što je taj antifašizam koji je jako važan, jer se na njemu danas gradi suvremena Evropa, pa i puno više od toga. Uopće druga polovica dvadesetog i početak dvadeset i prvog stoljeća su građeni upravo na tim koncepcijama koje su nastale kao šokantna katarza nad strahotama što ih je donio Drugi svjetski rat i prije svega fašizam. Četnici sasvim sigurno ne mogu biti element za tu nadgradnju koja je zasnovana upravo na svemu onome što su oni poricali za vrijeme rata.
RSE: Dok je režim Slobodana Miloševića bio toplo utočište za sve ekstremizme, bilo da oni imaju levi ili desni predznak, oni koji poslednjih godina vode Srbiju odmah su odbacili partizansku tradiciju. Koliko god se ovdašnji političari zaklinjali u vrednosti zapadnog sveta, na ovaj način se došlo u nesklad s temeljnim vrednostima savremene Evrope koja je nastala na antifašizmu, što preti daljom destabilizacijom već klonule Srbije:
KAPIČIĆ: Antifašistička, partizanska tradicija više ne postoji. Ova vlast se odrekla 7. jula, dana ustanka, najslavnijeg događaja u novijoj istoriji srpskog naroda. A to je početak jednog veličanstvenog ustanka.
PEJČIĆ: To su priče onih koji su se proglasili pobednicima. Izazvaće možda destabilizaciju samo u njihovim porodicama, više neće moći lagati svoju decu i svoje unuke da su oni bili na pravoj strani, a ravnogorci na pogrešnoj.
RSE: Naravno, niko se u Srbiji ne usuđuje da otvoreno osporava borbu protiv fašizama, ali zakonsko svrstavanje četnika na stranu antihitlerovske koalicije, sigurno umnogome dovodi u pitanje dosadašnja značenja antifašizma. Tim pre što je Srbija u okviru Jugoslavije bila priznata kao zemlja pobednica u Drugom svetskom ratu i suosnivač Ujedinjenih nacija, na osnovu partizanskog a ne ravnogorskog antifašizma:
TANASKOVIĆ: I jedni i drugi smo bili antifašistički pokret.
GOLDŠTAJN: Kako će srpski političari Srbiju približiti Evropi sa izjednačavanjem četnika, koji su bili kolaboracionisti, sa antifašizmom. Antifašizam je danas temelj Evrope, a četnici su bili kolaboracionisti i protiv tog antifašističkog pokreta.
RSE: Bivši partizanski komesar Jovo Kapičić i nekadašnji četnik Milomir Tanasković:
KAPIČIĆ: Što nisu četnici izašli na dan pobjede pred Skupštinu? Što nisu izašli s kolonom? Što nije došao Draža na bijelom konju, što nisu došle četničke vojvode u uniformama, sa puškama, s velikim ponosom…? Gdje su oni bili? U šumama. Pobegli. Ono što nije poubijano, posakrivalo se po tim pećinama.
TANASKOVIĆ: Oni ne mogu da se pomire s tim da smo i jedni i drugi bili antifašisti.
RSE: Mada prično pouzdani Tajmsov „Atlas svetske istorije“ nigde ne beleži da su četnici pružali otpor Nemcima, kao jedan od krunskih dokaza u nastajanju da se Ravnogorskom pokretu nađe neko mesto među antifašistima, s obzirom da o tome nema previše istorijskih dokaza, obično se ističe orden kojim je američki predsednik Hari Truman odlikovao četničkog komandanta Dragoljuba Mihailovića. Jedan od pokretača inicijative za rehabilitaciju četnika Bogoljub Pejčić i nekadašnji partizanski komandant Jovo Kapičić:
PEJČIĆ: Hari Truman lično je 1948. godine đeneralu Draži Mihailoviću dodelio najviše odlikovanje koje se jednom strancu može dodeliti i priznao Ravnogorski pokret kao antifašistički. E sad, zbog toga što je u to vreme vladala hladnoratovska podela, što je politička mapa bila takva kakva jeste, niko nije ni pokušavao da sledi Ameriku, pogotovo ne ovde, u zemlji koja je bila u komunističkom okruženju i koja je sama bila komunistička.
KAPIČIĆ: Ja ne znam ni da to odlikovanje postoji. Možda je neko tamo išao i to izmolio. Kod koga je bila engleska i američka vojna misija? Bila je kod nas. Bila je kod Tita. Bili su čak u Titovoj pećini u Drvaru, sjedili su tamo, a ne kod Draže Mihailovića. Draža Mihailović je putovao po nekim selima, sa grupom tih nekih oficira i četnika, izgubljen u vremenu i prostoru, izgubljen idejno, čekajući da partizani budu poraženi, da dođu Saveznici i da kažu – e pošto nema komunista, sad si ti taj kome ćemo dati vlast. E ali to nije moglo tako da ide.
RSE: S obzirom da se istorijsko klatno u Srbiji oštro zaljuljalo s leve na desnu stranu, da bi trenutno ostalo u tom položaju, teško je pozdano razlučiti koliko uopšte ima utemeljnja tvrdnja o četničkim borbama protiv Nemaca. Jedno je međutim sigurno, četnici na početku rata nisu odmah stali uz sile Osovine:
GOLDŠTAJN: Zaista je točno da su na samom početku četnici u Hrvatskoj pokazivali intencije otpora prema ustašama, a u Srbiji činili nekakav pokret protiv okupacije. Međutim, vrlo brzo, stjecajem okolnosti, vjerojatno smatrajući partizane većom opasnošću od fašista, oni su postali izdajnici. Ovdje u Hrvatskoj su vršili pučeve u partizanskim jedinicama, ubijali su komandire, komesare, da bi mogli preći u talijanske garnizone i već u proljeće 1942. godine su tu po Lici, Gorskom Kotaru, Dalmatinskom Zagorju bili u talijanskim garnizonima i bili vodiči Talijana u paležu srpskih sela. Kakav je to antifašizam kada su ubijali i palili po krajevima koji su ratovali na strani antifašizma.
TANASKOVIĆ: Neka pođu od prvih dana ustanka. Užice su prvo oslobodili četnici. Pa bitka na Kraljevu. Pa bitka na Loznici posle 1942. godine. Onda imate 1943. godine taj naš napad na Pljevlje, na te Nemce koji su bili u Pljevljima, u toj borbi nas partizani napadaju s leđa. Znači zajedno sa Nemcima i sa muslimanskom milicijom borbu protiv nas vode komunisti. Tu su nas oni izdali.
RSE: Nekadašnji ravnogorac Milomir Tanasković i bivši partizan Jovo Kapičić:
TANASKOVIĆ: Partizani su nas izdali 1941. godine, zato što se radilo o dve ideologije. Draža je predlagao Titu da se vodi zajednička borba do kraja rata, pa onda izvolite – referendum, plebiscit, šta hoćete. Međutim, oni su odmah odstupili od toga.
KAPIČIĆ: Tito je dolazio kod Draže Mihailovića, lično mu je znači došao na noge i tražio: „Podignite Srbiju, a ja ću podići ovo drugo, da srušimo Nijemce“, ali ovaj nije htio ni da razgovara. Četnici mogu biti samo kukavice, prevaranti i lažovi, oni koji su išli po selima i pljačkali, ubijali partizanske ranjenike, računajući da će, što god budu radili, Nijemci pasti, doći Saveznici i njima dati vlast. Ma nemoj.
RSE: No to pomanjkanje dokaza o četničkim borbama mnogo je bezazlenije od teške optužbe koja je godinama pratila ovaj pokret, zbog otvorene saradnje sa nemačkim okupatorom:
KAPIČIĆ: Četnički pokret je kvislinški pokret. Četnički pokret smo mi zvali slugama okupatora. Mnogi od njih su izginuli kao sluge okupatora u direktnim sukobima s partizanima. Vodili su borbu protiv partizana uz pomoć okupatorskih snaga, kao njihova pripomoć, kao sluge, vodili ih, pokazivali im staze i puteve kuda se kreću partizani, a i sami su učestvovali u borbama, naoružani od strane Nijemaca. Tačno se zna, prema materijalima koji postoje u Vojno-istorijskom institutu, koliko je u kojoj borbi učestvovalo Nijemaca, Talijana ili nekih drugih i naravno četnika. Obavezno četnika.
PEJČIĆ: Četnički pokret nikada nije sarađivao sa Nemcima. To su komunističke izmišljotine. Ukoliko je bilo tu i tamo saradnje četnika sa Nemcima, Draža Mihailović je izdavao naredbu da se takvi komandanti ubiju. Većina borbi koje su četnici vodili sa Nemcima pripisivana je partizanima. To je istorijska činjenica. Četnici su, dakle, ratovali do 1942. godine, a posle 1942. godine je nastalo zatišje, jer su Nemci ubijali sto Srba za jednog Nemca. Da je Draža radio ono što i Broz, da je nastavio da ubija Nemce, danas Srba više ne bi bilo na ovim prostorima. Draža je imao nacionalnu odgovornost prema svojoj naciji, da opstane.
RSE: To navodno stavljanje brige za nacionalni interes iznad borbe protiv okupatora kod ravnogoraca i dalje, međutim, budi podozrenje i različite sumnje:
TANASKOVIĆ: Imate informacija po raznim novinama da su četnici u Srbiji napadali Nemce, da su vršili sabotaže, ali kada su Nemci izdali onu direktivu – za jednog Nemca sto Srba, onda je Draža saopštio svojim jedinicama da ne napadaju direktno, već da vrše samo diverzije, da izbegavaju borbe sa Nemcima, jer ode narod.
KAPIČIĆ: Ne može da se ratuje bez gubitaka. Oni jesu vršili odmazdu, ali to je rat, to je cijena koja se mora platiti. Na kraju krajeva, mi nikad ne bi dobili rat da se nismo tako borili.
RSE: Čak i da se uvaži četnička briga za opstanak nacije, kao jedan od nesumljivih dokaza njihove saradnje s Nemcima, navodi se gotovo konstantno isporučivanje zarobljenih partizana Nemcima i drugi oblici saradnje:
KAPIČIĆ: Oni nisu ni isporučivali, oni su uglavnom ubijali. Ubijali su i naše ranjenike na koje su nailazili u toku borbe, kao lešinari.
PEJČIĆ: Onog partizana za kojeg se utvrdilo da je ubio jednog Nemca, zbog čega je posle ubijeno sto Srba, oni su takvog partizana isporučivali Nemcima. Kad biste uhvatili jednog takvog zlikovca, zar ga ne biste isporučili Nemcima? Zar taj i dalje treba da ubija po jednog Nemca, a da onda glavom plati po stotinu Srba.
RSE: No jedna od odsudnih bitaka koja je za dugi niz godina donela četnicima status izdajnika, zbog čega su mnogi od njih i posle rata stradali i hapšeni, dogodila se na Neretvi:
KAPIČIĆ: Konkretna saradnja, najtežeg oblika, bila je saradnja tokom 4. ofanzive, kada smo mi bili u kliještima na Neretvi. S jedne strane je bila ogromna njemačka vojna sila, a drugu stranu su zaposjeli četnici. Treba pitati četnike gdje su bili na Neretvi.
TANASKOVIĆ: Tipičan primjer kolaboracije između partizana i Nemaca je borba na Neretvi. To je bila borba između četnika i partizana. Na neki način su Nemci s artiljerijom pomogli partizanima da se izvuku sa Neretve.
RSE: Jovo Kapičić i Milomir Tanasković:
KAPIČIĆ: Mi smo imali četiri hiljade ranjenika. Imali smo nekoliko naših divizija i bili smo u klopci. Samo herojsko srce partizana nam je pomoglo. Noću se moralo preći preko tog slomljenog mosta na drugu stranu, napraviti mostobran.
TANASKOVIĆ: To je partizanska historija, to uopšte nije bilo tako. To je najveća laž u partizanskoj istoriji. Inscenirali su rušenje onog mosta – Titova vizija, ovo i ono… To je najoriginalnija laž i najveća sramota partizanskog rata.
KAPIČIĆ: Izmišljeno? Četnici su ne samo kukavice i ne samo sluge okupatora, nego i lažovi. To je onaj dio koji sad hoće da se spašava, pa laže i izmišlja stvari, hvata se za neke fikcije koje nikad nisu postojale.
RSE: Osim ovih sporenja o pravoj prirodi četničkog pokreta koja su ponovo oživela nakon više decenija, rehabilitacija ravnogoraca umnogome je problematična zbog zločina koji su ovi borci počinili nad muslimanskim i hrvatskim življem. U istorijskim knjigama ostao je pre svega zabaležen pogrom muslimanskog stanovništva u istočnoj Bosni:
KAPIČIĆ: Prije nego što smo mi stigli tamo gdje su Muslimani, oni su Istočnu Bosnu „prorijedili“. Leševi su išli Drinom. Krv je tekla Drinom. Četnici su bili protiv Muslimana i protiv Hrvata. Vršili su masovne zločine, istrebljenje.
TANASKOVIĆ: To je bila samo reakcija. Drina je prvo nosila srpska tela. To su radile ustaše, Nemci su im prepustili da to urade, tako da je Drina bila sva od leševa. A da napomenem da su Muslimani bili standardni i večiti prijatelji svih okupatora i protiv Srba.
RSE: Zbog takvog odnosa četničkog pokreta Dragoljuba Mihailovića prema pripadnicima drugih naroda na području tada raskomadane Jugoslavije, ova vojna formacija je i ponela tešku hipoteku genocidnog pokreta, koji je u svom programu imao zacrtanu strategiju etničkog čišćenja teritorija:
TANASKOVIĆ: U četničkom pokretu je bilo i Muslimana i Hrvata i Slovenaca. Etnički su čistile muslimanska Handžar divizija i ustaše. To se za ravnogorce ne može reći.
GOLDŠTAJN: Ja ne mislim da su oni sasvim isto što i ustaše, ustaše su takovih genocidnih zločina nad Srbima počinili mnogo više. Ali četnici su također masovno ubijali; etnički čistili Istočnu Bosnu od Muslimana i masovno ih ubijali. Isto tako su i u Dalmatinskom Zagorju činili masovne i genocidne zločine po hrvatskim selima. I oni su ovdje percipirani isto kao i ustaše kod Srba. Njihova ideologija je bila isto tako baza za genocid, kao i njihovi planovi u Hrvatskoj i Bosni. Da su došli na vlast poslije Drugog svjetskog rata, to bi bilo strašno, Bosne uopće ne bi bilo, Hrvatska da i ne govorimo kako bi stradala.
RSE: Osim što izjednačavanje prava partizana i četnika neće doneti mir i stabilnosti na političkoj sceni Srbije, ova odluka srbijanskih vlasti sugurno će se negativno odraziti na odnose sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom. U tim zemljama se Ravnogorski pokret doživljava bez ostatka kao profašistički i zločinački, tako da će to u najboljem slučaju predstavljati samo još jedan kamen spoticanja u međusobnim odnosima:
GOLDŠTAJN: Kao čovjek koji živi ovdje u Hrvatskoj to naprosto ne mogu razumjeti. Ne znam kako srpski političari, koji su glasali za tu odluku, zamišljaju uspostavljanje normalnih odnosa, prebrođivanje svih tih međusobnih suprotnosti, konflikata sa susjednim zemljama, recimo sa Hrvatskom i sa Bosnom. Ne može u Hrvatskoj jedna vlast rušiti spomenike Francetiću i Budaku, što začudo HDZ-ova vlast sada čini, a istovremeno smatrati normalnim izjednačavanje četnika i partizana, dakle svojevrsnu legalizaciju četnika.
PEJČIĆ: Videli ste da je u Hrvatskoj pedeset i dva odsto stanovništva uz ustaše, oni slave svoj fašistički pokret i mislite da će oni ovo pozitivno prihvatiti? Ili recimo bosanski Muslimani, koji su potomci onih iz raznih Handžar divizija, a sada u ovom ratu saradnici mudžahedina, mislite da će oni to primiti sa odobravanjem?
RSE: Da li će status koji su dobili četnici u Srbiji dovesti do novih tenzija u regionu, gde su strasti još vidno uzburkane svim onim što se dešavalo u novijoj prošlosti?
PEJČIĆ: Kakve tenzije ovaj narod želi da proživi, to je isključivo stvar Srbije. Mi nemamo ništa protiv da i Hrvati proglase ustaše za antifašiste, ali nijedna zemlja na svetu nije priznala ustaše kao antifašiste. A oni mogu da ih proglase, to je njihov problem.
GOLDŠTAJN: Naravno da to mora dovesti do neprijatnosti i tenzija. Ne znam da li do direktnih političkih i diplomatskih tenzija, ali do tenzija među ljudima sasvim sigurno. Izjednačavanje četnika sa partizanima, pa to naravno u Hrvatskoj mora izazvati među ljudima jedan još oštriji stav. Pa evo mi rasčišćavamo ovdje sa našim ustaštvom, a Srbi to ne čine, nego čine upravo suprotno.
RSE: Bez obzira koliko stanovnici susednih država, a pre svega Hrvatske i Bosne i Hercegovine uopšte pokušavali da razumeju pobude srpskih političara da rehabilituju četnički pokret, za mnoge će to biti samo još jedna od manifestacija nacionalističkog velikodržavlja, koje kao teška sumnja poslednjih godina u stopu prati Srbiju:
GOLDŠTAJN: Naravno da se to tako čini. Srbija, na žalost, još nije raskrstila s tom prošlošću, niti u toj mjeri u kojoj je raskrstila Hrvatska, iako ni za Hrvatsku ne možemo reći da je sasvim raskrstila s tom prošlošću. Ima još uvijek simptoma, ali mogu reći da se u Hrvatskoj dosta uznapredovalo na prevladavanju prošlosti. Čovjek bi očekivao da će se takav razvoj desiti i u susjednim zemljama, međutim, eto, na žalost, ovo je dokaz da u Srbiji to jako zaostaje u tom pogledu.
PEJČIĆ: Ma kakav nacionalizam. Neka više prestanu da pritiskaju tu Srbiju sa nacionalizmom. Oni su je već toliko ponizili s tim nacionalizmom da stvarno nema smisla o tome govoriti. U svakoj naciji postoji nacionalizam, a najviše ekstremnog nacionalizma ima u Hrvatskoj i Bosni. U Srbiji, gde živi preko četrdeset nacija, nema šovinističkih i nacionalističkih ispada. Prema tome, to su izmišljotine.
RSE: Novi status četnika u Srbiji sugurno neće doneti ničeg dobrog već odavno urušenom imidžu ove zemlje, na koju gotovo čitav svet i dalje gleda s vidnim podozrenjem:
PEJČIĆ: Ama neka prestanu više da se brinu o toj Srbiji i njenom nacionalizmu. Oni su nas bacili na kolena. Oni samo što nam nisu rekli – ne budite više Srbi, odreknite se i vere i Srbije i imena i prezimena, budite mondijalisti, zovite se Kinezi, zovite se Japanci, samo ne Srbi. Pa dosta bre više! Ko god od Srba pokuša da zaštiti nacionalni i državni interes, oni ga proglašavaju velikosrbinom i fašistom. To je strašno. Nema u okruženju pasivnije nacije po pitanju nacionalizma od Srbije.
KAPIČIĆ: Srbi su prepuni nacionalizma – govorim o vodstvu Srba, ne o narodu – i iz tog nacionalizma proizlazi zahtjev za priznanjem ravnogorskog pokreta. Zbog toga se na ovu našu zemlju se gleda loše, zbog toga će na nju svaki častan, svaki pošten čovjek gledati s prezirom.
RSE: Sada kada se stekla zakonska mogućnost da četnici više ne budu prokazana vojska, u Srbiji ostaje pitanje da li će takva perspektiva uopšte moći da zaživi?
TANASKOVIĆ: Mora da zaživi. Sumnjam da će moći da je pobiju. Ne može niko da nam kaže da smo izdajnici i kolaboracionisti.
KAPIČIĆ: To se od sramote ne može staviti pred svjetsku javnost. Da se kolaboracionistima daje isto pravo kao i herojima, borcima protiv okupatora, to ne može da zaživi.
RSE: Može li se održati u jednoj istorijskog ravni rehabilitacija četništva u Srbiji, koja već sada nagoveštava nesagledive posledice. Funkcioner Srpskog pokreta obnove Bogoljub Pejčić i publicista iz Zagreba Slavko Goldštajn:
PEJČIĆ: Pa mora da zaživi. Ova Skupština nije baš tako neozbiljna da ako kao najviši zakonodavni organ donese zakon, on ne zaživi. Onda bi to bio kraj države.
GOLDŠTAJN: Mislim da se to nikako neće moći održati. Kao što se nije moglo održati ni koketiranje sa ustaštvom u Hrvatskoj – a bilo ga je mnogo prije desetak godina, pa i prije pet – isto tako mislim da se neće moći održati ni ova relativizacija ocjene o četništvu. Može privatno, može čak i u nekim knjigama, ali oficijelno neće, jer će to biti prepreka Srbiji da normalizira svoje odnose sa susjedima.
RSE: To je moglo da se shvati pre nego što Srbija krenula putem odricanja od svog pravog antifašističkog pokreta, koji je preostao kao jedna od retkih stvari koje nisu na bilo koji način sporne. No to se ovde dovodi u pitanje da bi se tražile slične vrednosti u ideologiji koja je imala desničarski predznak. Tako se izvorni antifašizam nepovratno izmakao ispod nogu, dok u četničkom pokretu, koji sada slavi svoju jedinu pravu pobedu, takav oslonac teško biti pronađen.
Bez pomisli da bi o tome trebalo priupitati nešto istoričare ili konsultovati relevantnu literaturu, poslanici Parlamenta Republike Srbije nedavno su izjednačili prava četnika i partizana. Time je samo ozvaničena rehabilitacija jedne vojne formacije iz Drugog svetskog rata, sa višedecenijskim statusom kvislinškog i zločinačkog pokreta, koja je već prećutno obavljena u srpskom društvu. Četnici su u zvaničnoj istoriografiji proglašeni za glavnu snagu u dizanju ustanka, dok su partizani opisani kao ideološki fanatici koji su tumarali po šumama, zapodevali kavgu sa miroljubivim žandarmima, cepali zemljišne knjige iz obesti i kidisali na bogate domaćine, snevajući samo o tome kako da se dočepaju vlasti.
U takvoj atmosferi, kokarde, crne zastave sa mrtvačkom glavom i pozivima na slobodu ili smrt, postali su uobičajeni ulični suveniri, tako da srpski poslanici nisu previše marili o tome kako će se na izjednačavanje statusa ravnogorskog i partizanskog pokreta gledati u regionu. U Federaciji Bosne i Hercegovine to je jednoglasno dočekano kao otkrivanje fašističkog lica Srbije, dok se u Hrvatskoj rehabilitacija četništva doživljava kao nedopustiva revizija istorije. Stoga je značenje svrstavanja ravnogoraca među borce Narodnooslobodilačkog rata i posledice te odluke na odnose sa susedima, tema o kojoj između ostalih govore: bivši pripadnik Ravnogorskog pokreta, inače borac Druge mileševske brigade, Milomir Tanasković, nekadašnji politički komesar Prvog bataljona Prve proletereske brigade, partizan i narodni heroj Jovo Kapičić, pokretač skupštinske inicijative za izjednačavanje prava četnika i partizana, funkcioner Srpskog pokreta obnove Bogoljub Pejčić i hrvatski istoričar i publicista Slavko Goldštajn.
Kakva su iskustva sa pokušajima izjednačavanja statusa boraca Drugog svetskog rata u neposrednom okruženju?
Hrvatski Sabor donio je 1993. godine zakon kojim su u mirovinskim pravima izjednačeni pripadnici antifašističkog pokreta i, kako piše u zakonu, „pripadnici Hrvatske domovinske vojske“, odnosno domobranstva, redovitih oružanih snaga tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. Kao i partizanima, i njima se vrijeme provedeno u vojsci i u kasnijem zarobljeništvu računa dvostruko u staž. O kojem se broju ljudi radi? Procjena je da se sada isplaćuje oko šezdeset i osam tisuća mirovina temeljem sudjelovanja u antifašističkom pokretu, dok temeljem bivanja u domobranima mirovinu ostvaruje oko trideset i pet tisuća ljudi. Hrvatski zakoni ne dopuštaju mogućnost da mirovinu ostvare nekadašnje ustaše, ali u Savezu antifašističkih boraca Hrvatske kažu kako se dosta nekadašnjih ustaša lažno predstavilo kao domobrani i tako ostvarilo mirovinu. Naravno, osim mirovine, nekadašnjim domobranima se vrijeme provedeno u vojsci ili zarobljeništvu računalo dvostruko i kod otkupa stana, dok nekadašnji partizani kažu da se kod otkupa stana njima vrijeme provedeno u borbi nije računalo dvostruko.
Na nivou Bosne i Hercegovine, sasvim razumljivo, do sada nije bilo pokušaja da se rehabilituju četnici, stoga poslušajmo sada kakav status imaju borci Drugog svetskog rata u Sloveniji. Svetlana Vasović Mekina:
Ovde jesu bile velike borbe da se ta prava izjednače. Naravno, govorim o periodu Drugog svetskog rata, dakle od 1941. do 1945. godine. Ukratko, posle burnih rasprava to ovde nije uspelo. Neku vrstu odštete su dobili jedino oni koji su bili na silu mobilisani u nemačku vojsku, ali da bi došlo do izjednačavanja snaga kvislinga i partizana, nešto takvo u slovenačkom Parlamentu nije uspelo. Jedino što jeste uspelo, to je da dođe do neke vrste pomirenja u smrti, odnosno do jednakog izražavanja pijeteta prema umrlima na obe strane, i onda su se vodile velike bitke i lomila koplja oko toga šta će pisati na tim tablama koje su postavljene u Kočevskom Rogu, znači za one koje je komunistička vlast ubila posle Drugog svetskog rata, pripadnike kvislinga i druge oponente tadašnjeg režima. Čak ni tu nije uspelo da se dođe do nekog jedinstvenog rešenja na kome bi pisalo: „Poginulima za otadžbinu“ ili nešto slično, nego su i table zakonski regulisane, dakle regulisano je šta piše na obeležjima gde su pobijeni partizani, a šta piše tamo gde su pobijeni četnici i domobrani.
* * * * *
RSE: Sad kada su u Srbiji usvojene izmene Zakona o pravima boraca i četnici dobili pravo na „Ravnogorsku spomenicu“, penziju i ostale beneficije na koje su do sada imali samo pravo partizani, mogu se sagledati prvi učinci jednog takvog opredeljenja političke elite. Šta zapravo znači jedna ovakva odluka, koja je iz temelja dovela u pitanje sve ono što se do sada u znalo o Ravnogorskom pokretu? Funkcioner Srpskog pokreta obnove Bogoljub Pejčić i zagrebački publicista Slavko Goldštajn:
PEJČIĆ: To je istorijski trenutak za Srbiju. Posle šezdeset godina jedna istorijska istina je konačno doživela trijumf. Pravda je bila spora, ali dostižna. To mnogo znači za većinsku Srbiju, za sve one ljude koji su pripadali antifašističkom pokretu Jugoslovenske vojske u otadžbini i Ravnogorskom pokretu, za njih, za njihovo potomstvo koje je šezdeset godina nosilo „žutu traku“, izdajničku, fašističku i kolaboracionističku.
GOLDŠTAJN: Ja sam jako začuđen, sa više stanovišta. Četnici su percipirani, sasvim razumljivo, u Hrvatskoj i u Bosni kao počinitelji genocida. Oni su bili izdajnici. Četnička kolaboracija sa fašističkim silama je bila aktivnija nego kolaboracija višiske Francuske.
RSE: Izjednačavanje prava partizana i četnika, naravno, najdublje dodiruje one koji su pripadali tim suprotstavljenim vojskama, od kojih je prva bila pobednička, a druga poražena. Kako jednu ovakvu odluku koja dovodi u pitanje čitavu istorijsku perspektivu Drugog svetskog rata, doživljava bivši partizan, sada general u penziji Jovo Kapičić i penzionisani nastavnik književnosti, nekadašnji četnički borac Milomir Tanasković:
KAPIČIĆ: To je neočekivano, nenormalno, neprihvatljivo, bez ikakvih osnova da se tako nešto radi. To je jedan apsurd, jedna glupost.
TANASKOVIĆ: To je suština. Niko ne može da nam kaže da smo izdajnici i kolaboracionisti. Ja kao borac smatram da je to trebalo da dođe mnogo ranije, ali nije bilo razumevanja. Mi smatramo da i dan danas komunisti vladaju. Ne direktno, ali preko svoje dece.
RSE: Da li na ovaj način stvarno može doći do istorijskog pomirenja između dva ideološki suprotstavljena pokreta i dva lika Srbije, što već godinama priželjuju duhovni inspiratori pokušaja da se u Srbiji rehabilituje četnički pokret Dragoljuba Mihailovića?
TANASKOVIĆ: Ne možemo mi da dođemo do pomirenja sa njima. To ne može nikako da se shvati kao pomirenje, nego samo kao moralna satisfakcija, da se izjednačimo, jer smo i jedni i drugi bili antifašistički borci.
KAPIČIĆ: To su strukture koje su se stavile u službu neprijatelja svoje zemlje. Nije sporno ko je bio za šta u vrijeme Narodnooslobodilačke borbe. To je ušlo u istorijske anale, u istorijska fakta, priznato je od sveta, priznato je od naroda ove zemlje. Izmirenje je druga stvar – ti si bio to i hajde da se pomirimo, ali druga je stvar da ti ja priznam nešto što ti nisi nikad napravio, nego si izdao.
RSE: U podtekstu izjednačavanja prava četnika i partizana leži zapravo jedna tendencija koja je u Srbili uzela maha još tokom devedesetih. To je ona stara teza da je dosadašnja istorija Drugog svetskog rata bila pre svega partizanska i lažna i da je kao takvu treba srušiti i baciti pod noge. Rehabilitacija četništva je prema tim tumačenjima prvi korak ka ispravljanju istorijskih nepravdi.
PEJČIĆ: Ona je ispravljena u istorijskom smislu, ali ona se nikad ne može ispraviti u onom smislu gde su ljudi trpeli torturu, gde su ljudi ubijani, gde su oni koji su ostali živi čamili u zatvorima po dvadeset-trideset godina i gde njihovi potomci uvek bili građani drugog reda, jer je neko želeo, u vreme vladavine Broza, da prikaže većinski srpski narod kao fašistički i kolaboracionistički. Trebalo je Srbima staviti i taj žig da bi se većinski, srpski narod osećao izdajničkim.
GOLDŠTAJN: Ma kakve historijske nepravde. Oni ne shvaćaju što je taj antifašizam koji je jako važan, jer se na njemu danas gradi suvremena Evropa, pa i puno više od toga. Uopće druga polovica dvadesetog i početak dvadeset i prvog stoljeća su građeni upravo na tim koncepcijama koje su nastale kao šokantna katarza nad strahotama što ih je donio Drugi svjetski rat i prije svega fašizam. Četnici sasvim sigurno ne mogu biti element za tu nadgradnju koja je zasnovana upravo na svemu onome što su oni poricali za vrijeme rata.
RSE: Dok je režim Slobodana Miloševića bio toplo utočište za sve ekstremizme, bilo da oni imaju levi ili desni predznak, oni koji poslednjih godina vode Srbiju odmah su odbacili partizansku tradiciju. Koliko god se ovdašnji političari zaklinjali u vrednosti zapadnog sveta, na ovaj način se došlo u nesklad s temeljnim vrednostima savremene Evrope koja je nastala na antifašizmu, što preti daljom destabilizacijom već klonule Srbije:
KAPIČIĆ: Antifašistička, partizanska tradicija više ne postoji. Ova vlast se odrekla 7. jula, dana ustanka, najslavnijeg događaja u novijoj istoriji srpskog naroda. A to je početak jednog veličanstvenog ustanka.
PEJČIĆ: To su priče onih koji su se proglasili pobednicima. Izazvaće možda destabilizaciju samo u njihovim porodicama, više neće moći lagati svoju decu i svoje unuke da su oni bili na pravoj strani, a ravnogorci na pogrešnoj.
RSE: Naravno, niko se u Srbiji ne usuđuje da otvoreno osporava borbu protiv fašizama, ali zakonsko svrstavanje četnika na stranu antihitlerovske koalicije, sigurno umnogome dovodi u pitanje dosadašnja značenja antifašizma. Tim pre što je Srbija u okviru Jugoslavije bila priznata kao zemlja pobednica u Drugom svetskom ratu i suosnivač Ujedinjenih nacija, na osnovu partizanskog a ne ravnogorskog antifašizma:
TANASKOVIĆ: I jedni i drugi smo bili antifašistički pokret.
GOLDŠTAJN: Kako će srpski političari Srbiju približiti Evropi sa izjednačavanjem četnika, koji su bili kolaboracionisti, sa antifašizmom. Antifašizam je danas temelj Evrope, a četnici su bili kolaboracionisti i protiv tog antifašističkog pokreta.
RSE: Bivši partizanski komesar Jovo Kapičić i nekadašnji četnik Milomir Tanasković:
KAPIČIĆ: Što nisu četnici izašli na dan pobjede pred Skupštinu? Što nisu izašli s kolonom? Što nije došao Draža na bijelom konju, što nisu došle četničke vojvode u uniformama, sa puškama, s velikim ponosom…? Gdje su oni bili? U šumama. Pobegli. Ono što nije poubijano, posakrivalo se po tim pećinama.
TANASKOVIĆ: Oni ne mogu da se pomire s tim da smo i jedni i drugi bili antifašisti.
RSE: Mada prično pouzdani Tajmsov „Atlas svetske istorije“ nigde ne beleži da su četnici pružali otpor Nemcima, kao jedan od krunskih dokaza u nastajanju da se Ravnogorskom pokretu nađe neko mesto među antifašistima, s obzirom da o tome nema previše istorijskih dokaza, obično se ističe orden kojim je američki predsednik Hari Truman odlikovao četničkog komandanta Dragoljuba Mihailovića. Jedan od pokretača inicijative za rehabilitaciju četnika Bogoljub Pejčić i nekadašnji partizanski komandant Jovo Kapičić:
PEJČIĆ: Hari Truman lično je 1948. godine đeneralu Draži Mihailoviću dodelio najviše odlikovanje koje se jednom strancu može dodeliti i priznao Ravnogorski pokret kao antifašistički. E sad, zbog toga što je u to vreme vladala hladnoratovska podela, što je politička mapa bila takva kakva jeste, niko nije ni pokušavao da sledi Ameriku, pogotovo ne ovde, u zemlji koja je bila u komunističkom okruženju i koja je sama bila komunistička.
KAPIČIĆ: Ja ne znam ni da to odlikovanje postoji. Možda je neko tamo išao i to izmolio. Kod koga je bila engleska i američka vojna misija? Bila je kod nas. Bila je kod Tita. Bili su čak u Titovoj pećini u Drvaru, sjedili su tamo, a ne kod Draže Mihailovića. Draža Mihailović je putovao po nekim selima, sa grupom tih nekih oficira i četnika, izgubljen u vremenu i prostoru, izgubljen idejno, čekajući da partizani budu poraženi, da dođu Saveznici i da kažu – e pošto nema komunista, sad si ti taj kome ćemo dati vlast. E ali to nije moglo tako da ide.
RSE: S obzirom da se istorijsko klatno u Srbiji oštro zaljuljalo s leve na desnu stranu, da bi trenutno ostalo u tom položaju, teško je pozdano razlučiti koliko uopšte ima utemeljnja tvrdnja o četničkim borbama protiv Nemaca. Jedno je međutim sigurno, četnici na početku rata nisu odmah stali uz sile Osovine:
GOLDŠTAJN: Zaista je točno da su na samom početku četnici u Hrvatskoj pokazivali intencije otpora prema ustašama, a u Srbiji činili nekakav pokret protiv okupacije. Međutim, vrlo brzo, stjecajem okolnosti, vjerojatno smatrajući partizane većom opasnošću od fašista, oni su postali izdajnici. Ovdje u Hrvatskoj su vršili pučeve u partizanskim jedinicama, ubijali su komandire, komesare, da bi mogli preći u talijanske garnizone i već u proljeće 1942. godine su tu po Lici, Gorskom Kotaru, Dalmatinskom Zagorju bili u talijanskim garnizonima i bili vodiči Talijana u paležu srpskih sela. Kakav je to antifašizam kada su ubijali i palili po krajevima koji su ratovali na strani antifašizma.
TANASKOVIĆ: Neka pođu od prvih dana ustanka. Užice su prvo oslobodili četnici. Pa bitka na Kraljevu. Pa bitka na Loznici posle 1942. godine. Onda imate 1943. godine taj naš napad na Pljevlje, na te Nemce koji su bili u Pljevljima, u toj borbi nas partizani napadaju s leđa. Znači zajedno sa Nemcima i sa muslimanskom milicijom borbu protiv nas vode komunisti. Tu su nas oni izdali.
RSE: Nekadašnji ravnogorac Milomir Tanasković i bivši partizan Jovo Kapičić:
TANASKOVIĆ: Partizani su nas izdali 1941. godine, zato što se radilo o dve ideologije. Draža je predlagao Titu da se vodi zajednička borba do kraja rata, pa onda izvolite – referendum, plebiscit, šta hoćete. Međutim, oni su odmah odstupili od toga.
KAPIČIĆ: Tito je dolazio kod Draže Mihailovića, lično mu je znači došao na noge i tražio: „Podignite Srbiju, a ja ću podići ovo drugo, da srušimo Nijemce“, ali ovaj nije htio ni da razgovara. Četnici mogu biti samo kukavice, prevaranti i lažovi, oni koji su išli po selima i pljačkali, ubijali partizanske ranjenike, računajući da će, što god budu radili, Nijemci pasti, doći Saveznici i njima dati vlast. Ma nemoj.
RSE: No to pomanjkanje dokaza o četničkim borbama mnogo je bezazlenije od teške optužbe koja je godinama pratila ovaj pokret, zbog otvorene saradnje sa nemačkim okupatorom:
KAPIČIĆ: Četnički pokret je kvislinški pokret. Četnički pokret smo mi zvali slugama okupatora. Mnogi od njih su izginuli kao sluge okupatora u direktnim sukobima s partizanima. Vodili su borbu protiv partizana uz pomoć okupatorskih snaga, kao njihova pripomoć, kao sluge, vodili ih, pokazivali im staze i puteve kuda se kreću partizani, a i sami su učestvovali u borbama, naoružani od strane Nijemaca. Tačno se zna, prema materijalima koji postoje u Vojno-istorijskom institutu, koliko je u kojoj borbi učestvovalo Nijemaca, Talijana ili nekih drugih i naravno četnika. Obavezno četnika.
PEJČIĆ: Četnički pokret nikada nije sarađivao sa Nemcima. To su komunističke izmišljotine. Ukoliko je bilo tu i tamo saradnje četnika sa Nemcima, Draža Mihailović je izdavao naredbu da se takvi komandanti ubiju. Većina borbi koje su četnici vodili sa Nemcima pripisivana je partizanima. To je istorijska činjenica. Četnici su, dakle, ratovali do 1942. godine, a posle 1942. godine je nastalo zatišje, jer su Nemci ubijali sto Srba za jednog Nemca. Da je Draža radio ono što i Broz, da je nastavio da ubija Nemce, danas Srba više ne bi bilo na ovim prostorima. Draža je imao nacionalnu odgovornost prema svojoj naciji, da opstane.
RSE: To navodno stavljanje brige za nacionalni interes iznad borbe protiv okupatora kod ravnogoraca i dalje, međutim, budi podozrenje i različite sumnje:
TANASKOVIĆ: Imate informacija po raznim novinama da su četnici u Srbiji napadali Nemce, da su vršili sabotaže, ali kada su Nemci izdali onu direktivu – za jednog Nemca sto Srba, onda je Draža saopštio svojim jedinicama da ne napadaju direktno, već da vrše samo diverzije, da izbegavaju borbe sa Nemcima, jer ode narod.
KAPIČIĆ: Ne može da se ratuje bez gubitaka. Oni jesu vršili odmazdu, ali to je rat, to je cijena koja se mora platiti. Na kraju krajeva, mi nikad ne bi dobili rat da se nismo tako borili.
RSE: Čak i da se uvaži četnička briga za opstanak nacije, kao jedan od nesumljivih dokaza njihove saradnje s Nemcima, navodi se gotovo konstantno isporučivanje zarobljenih partizana Nemcima i drugi oblici saradnje:
KAPIČIĆ: Oni nisu ni isporučivali, oni su uglavnom ubijali. Ubijali su i naše ranjenike na koje su nailazili u toku borbe, kao lešinari.
PEJČIĆ: Onog partizana za kojeg se utvrdilo da je ubio jednog Nemca, zbog čega je posle ubijeno sto Srba, oni su takvog partizana isporučivali Nemcima. Kad biste uhvatili jednog takvog zlikovca, zar ga ne biste isporučili Nemcima? Zar taj i dalje treba da ubija po jednog Nemca, a da onda glavom plati po stotinu Srba.
RSE: No jedna od odsudnih bitaka koja je za dugi niz godina donela četnicima status izdajnika, zbog čega su mnogi od njih i posle rata stradali i hapšeni, dogodila se na Neretvi:
KAPIČIĆ: Konkretna saradnja, najtežeg oblika, bila je saradnja tokom 4. ofanzive, kada smo mi bili u kliještima na Neretvi. S jedne strane je bila ogromna njemačka vojna sila, a drugu stranu su zaposjeli četnici. Treba pitati četnike gdje su bili na Neretvi.
TANASKOVIĆ: Tipičan primjer kolaboracije između partizana i Nemaca je borba na Neretvi. To je bila borba između četnika i partizana. Na neki način su Nemci s artiljerijom pomogli partizanima da se izvuku sa Neretve.
RSE: Jovo Kapičić i Milomir Tanasković:
KAPIČIĆ: Mi smo imali četiri hiljade ranjenika. Imali smo nekoliko naših divizija i bili smo u klopci. Samo herojsko srce partizana nam je pomoglo. Noću se moralo preći preko tog slomljenog mosta na drugu stranu, napraviti mostobran.
TANASKOVIĆ: To je partizanska historija, to uopšte nije bilo tako. To je najveća laž u partizanskoj istoriji. Inscenirali su rušenje onog mosta – Titova vizija, ovo i ono… To je najoriginalnija laž i najveća sramota partizanskog rata.
KAPIČIĆ: Izmišljeno? Četnici su ne samo kukavice i ne samo sluge okupatora, nego i lažovi. To je onaj dio koji sad hoće da se spašava, pa laže i izmišlja stvari, hvata se za neke fikcije koje nikad nisu postojale.
RSE: Osim ovih sporenja o pravoj prirodi četničkog pokreta koja su ponovo oživela nakon više decenija, rehabilitacija ravnogoraca umnogome je problematična zbog zločina koji su ovi borci počinili nad muslimanskim i hrvatskim življem. U istorijskim knjigama ostao je pre svega zabaležen pogrom muslimanskog stanovništva u istočnoj Bosni:
KAPIČIĆ: Prije nego što smo mi stigli tamo gdje su Muslimani, oni su Istočnu Bosnu „prorijedili“. Leševi su išli Drinom. Krv je tekla Drinom. Četnici su bili protiv Muslimana i protiv Hrvata. Vršili su masovne zločine, istrebljenje.
TANASKOVIĆ: To je bila samo reakcija. Drina je prvo nosila srpska tela. To su radile ustaše, Nemci su im prepustili da to urade, tako da je Drina bila sva od leševa. A da napomenem da su Muslimani bili standardni i večiti prijatelji svih okupatora i protiv Srba.
RSE: Zbog takvog odnosa četničkog pokreta Dragoljuba Mihailovića prema pripadnicima drugih naroda na području tada raskomadane Jugoslavije, ova vojna formacija je i ponela tešku hipoteku genocidnog pokreta, koji je u svom programu imao zacrtanu strategiju etničkog čišćenja teritorija:
TANASKOVIĆ: U četničkom pokretu je bilo i Muslimana i Hrvata i Slovenaca. Etnički su čistile muslimanska Handžar divizija i ustaše. To se za ravnogorce ne može reći.
GOLDŠTAJN: Ja ne mislim da su oni sasvim isto što i ustaše, ustaše su takovih genocidnih zločina nad Srbima počinili mnogo više. Ali četnici su također masovno ubijali; etnički čistili Istočnu Bosnu od Muslimana i masovno ih ubijali. Isto tako su i u Dalmatinskom Zagorju činili masovne i genocidne zločine po hrvatskim selima. I oni su ovdje percipirani isto kao i ustaše kod Srba. Njihova ideologija je bila isto tako baza za genocid, kao i njihovi planovi u Hrvatskoj i Bosni. Da su došli na vlast poslije Drugog svjetskog rata, to bi bilo strašno, Bosne uopće ne bi bilo, Hrvatska da i ne govorimo kako bi stradala.
RSE: Osim što izjednačavanje prava partizana i četnika neće doneti mir i stabilnosti na političkoj sceni Srbije, ova odluka srbijanskih vlasti sugurno će se negativno odraziti na odnose sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom. U tim zemljama se Ravnogorski pokret doživljava bez ostatka kao profašistički i zločinački, tako da će to u najboljem slučaju predstavljati samo još jedan kamen spoticanja u međusobnim odnosima:
GOLDŠTAJN: Kao čovjek koji živi ovdje u Hrvatskoj to naprosto ne mogu razumjeti. Ne znam kako srpski političari, koji su glasali za tu odluku, zamišljaju uspostavljanje normalnih odnosa, prebrođivanje svih tih međusobnih suprotnosti, konflikata sa susjednim zemljama, recimo sa Hrvatskom i sa Bosnom. Ne može u Hrvatskoj jedna vlast rušiti spomenike Francetiću i Budaku, što začudo HDZ-ova vlast sada čini, a istovremeno smatrati normalnim izjednačavanje četnika i partizana, dakle svojevrsnu legalizaciju četnika.
PEJČIĆ: Videli ste da je u Hrvatskoj pedeset i dva odsto stanovništva uz ustaše, oni slave svoj fašistički pokret i mislite da će oni ovo pozitivno prihvatiti? Ili recimo bosanski Muslimani, koji su potomci onih iz raznih Handžar divizija, a sada u ovom ratu saradnici mudžahedina, mislite da će oni to primiti sa odobravanjem?
RSE: Da li će status koji su dobili četnici u Srbiji dovesti do novih tenzija u regionu, gde su strasti još vidno uzburkane svim onim što se dešavalo u novijoj prošlosti?
PEJČIĆ: Kakve tenzije ovaj narod želi da proživi, to je isključivo stvar Srbije. Mi nemamo ništa protiv da i Hrvati proglase ustaše za antifašiste, ali nijedna zemlja na svetu nije priznala ustaše kao antifašiste. A oni mogu da ih proglase, to je njihov problem.
GOLDŠTAJN: Naravno da to mora dovesti do neprijatnosti i tenzija. Ne znam da li do direktnih političkih i diplomatskih tenzija, ali do tenzija među ljudima sasvim sigurno. Izjednačavanje četnika sa partizanima, pa to naravno u Hrvatskoj mora izazvati među ljudima jedan još oštriji stav. Pa evo mi rasčišćavamo ovdje sa našim ustaštvom, a Srbi to ne čine, nego čine upravo suprotno.
RSE: Bez obzira koliko stanovnici susednih država, a pre svega Hrvatske i Bosne i Hercegovine uopšte pokušavali da razumeju pobude srpskih političara da rehabilituju četnički pokret, za mnoge će to biti samo još jedna od manifestacija nacionalističkog velikodržavlja, koje kao teška sumnja poslednjih godina u stopu prati Srbiju:
GOLDŠTAJN: Naravno da se to tako čini. Srbija, na žalost, još nije raskrstila s tom prošlošću, niti u toj mjeri u kojoj je raskrstila Hrvatska, iako ni za Hrvatsku ne možemo reći da je sasvim raskrstila s tom prošlošću. Ima još uvijek simptoma, ali mogu reći da se u Hrvatskoj dosta uznapredovalo na prevladavanju prošlosti. Čovjek bi očekivao da će se takav razvoj desiti i u susjednim zemljama, međutim, eto, na žalost, ovo je dokaz da u Srbiji to jako zaostaje u tom pogledu.
PEJČIĆ: Ma kakav nacionalizam. Neka više prestanu da pritiskaju tu Srbiju sa nacionalizmom. Oni su je već toliko ponizili s tim nacionalizmom da stvarno nema smisla o tome govoriti. U svakoj naciji postoji nacionalizam, a najviše ekstremnog nacionalizma ima u Hrvatskoj i Bosni. U Srbiji, gde živi preko četrdeset nacija, nema šovinističkih i nacionalističkih ispada. Prema tome, to su izmišljotine.
RSE: Novi status četnika u Srbiji sugurno neće doneti ničeg dobrog već odavno urušenom imidžu ove zemlje, na koju gotovo čitav svet i dalje gleda s vidnim podozrenjem:
PEJČIĆ: Ama neka prestanu više da se brinu o toj Srbiji i njenom nacionalizmu. Oni su nas bacili na kolena. Oni samo što nam nisu rekli – ne budite više Srbi, odreknite se i vere i Srbije i imena i prezimena, budite mondijalisti, zovite se Kinezi, zovite se Japanci, samo ne Srbi. Pa dosta bre više! Ko god od Srba pokuša da zaštiti nacionalni i državni interes, oni ga proglašavaju velikosrbinom i fašistom. To je strašno. Nema u okruženju pasivnije nacije po pitanju nacionalizma od Srbije.
KAPIČIĆ: Srbi su prepuni nacionalizma – govorim o vodstvu Srba, ne o narodu – i iz tog nacionalizma proizlazi zahtjev za priznanjem ravnogorskog pokreta. Zbog toga se na ovu našu zemlju se gleda loše, zbog toga će na nju svaki častan, svaki pošten čovjek gledati s prezirom.
RSE: Sada kada se stekla zakonska mogućnost da četnici više ne budu prokazana vojska, u Srbiji ostaje pitanje da li će takva perspektiva uopšte moći da zaživi?
TANASKOVIĆ: Mora da zaživi. Sumnjam da će moći da je pobiju. Ne može niko da nam kaže da smo izdajnici i kolaboracionisti.
KAPIČIĆ: To se od sramote ne može staviti pred svjetsku javnost. Da se kolaboracionistima daje isto pravo kao i herojima, borcima protiv okupatora, to ne može da zaživi.
RSE: Može li se održati u jednoj istorijskog ravni rehabilitacija četništva u Srbiji, koja već sada nagoveštava nesagledive posledice. Funkcioner Srpskog pokreta obnove Bogoljub Pejčić i publicista iz Zagreba Slavko Goldštajn:
PEJČIĆ: Pa mora da zaživi. Ova Skupština nije baš tako neozbiljna da ako kao najviši zakonodavni organ donese zakon, on ne zaživi. Onda bi to bio kraj države.
GOLDŠTAJN: Mislim da se to nikako neće moći održati. Kao što se nije moglo održati ni koketiranje sa ustaštvom u Hrvatskoj – a bilo ga je mnogo prije desetak godina, pa i prije pet – isto tako mislim da se neće moći održati ni ova relativizacija ocjene o četništvu. Može privatno, može čak i u nekim knjigama, ali oficijelno neće, jer će to biti prepreka Srbiji da normalizira svoje odnose sa susjedima.
RSE: To je moglo da se shvati pre nego što Srbija krenula putem odricanja od svog pravog antifašističkog pokreta, koji je preostao kao jedna od retkih stvari koje nisu na bilo koji način sporne. No to se ovde dovodi u pitanje da bi se tražile slične vrednosti u ideologiji koja je imala desničarski predznak. Tako se izvorni antifašizam nepovratno izmakao ispod nogu, dok u četničkom pokretu, koji sada slavi svoju jedinu pravu pobedu, takav oslonac teško biti pronađen.