Počeo je konačni obračun sa preostalim simbolima socijalističke prošlosti. Smisao i značenja ovog koraka, koji ima sva obeležja trenda, tema su o kojoj između ostalih govore: hrvatski književni kritičar i izdavač Josip Pavičić, inače jedan od potpisnika apela za obnovu procesa Milu Budaku, dramski pisac Slobodan Šnajder iz Zagreba, istoričar Kosta Nikolić iz Beograda, koji se u svojim radovima indirektno zalaže za rehabilitaciju četničkog pokreta, i sarajevski pisac Marko Vešović
Saradnja: Lejla SARIĆ
Ne samo da je prošlo vreme kada su simboli onoga, što se na ovim prostorima samo uslovno može nazvati socijalizmom, bili štićeni strogim zakonima, nego će se ti tragovi prošlosti po svemu sudeći naći na udaru novih zakonskim propisa. Naime Vlada Republike Hrvatske priprema izmene Krivičnog zakona, kojim će se zabraniti isticanje i veličanje svih totalitarnih ideologija. Propisi će pre svega biti restriktivni prema fašizmu i nacizmu, ali po svemu sudeći neće biti pošteđene ni levičarske ideologije u liku boljševizma. No i bez toga na prostoru ove zemlje srušeno je tri hiljade spomenika Narodno oslobodilačke borbe (NOB), promenjeni su nazivi brojnih ulica koji su imali levičarske natruhe, ponajpre onih koje su nosile Titovo ime, dok se u Srbiji već odavno po trgovima kotrljaju bronzane glave revolucionara i priprema uklanjanje nepodobnih bista sa gradskih površina. Ako se uzme u obzir da je zvezda petokraka nedavno skinuta sa državnog grba Srbije i da se sve češće čuju zahtevi da taj znak treba izbrisati i sa amblema sportskih klubova i pojedinih preduzeća, postaje očigledno da je nakon rušenja tog poretka, počeo i konačni obračun sa preostalim simbolima socijalističke prošlosti. Smisao i značenja ovog koraka, koji ima sva obeležja trenda, tema su o kojoj između ostalih govore: hrvatski književni kritičar i izdavač Josip Pavičić, inače jedan od potpisnika apela za obnovu procesa Milu Budaku, dramski pisac Slobodan Šnajder iz Zagreba, istoričar Kosta Nikolić iz Beograda, koji se u svojim radovima indirektno zalaže za rehabilitaciju četničkog pokreta, i sarajevski pisac Marko Vešović.
Spomenici Narodnooslobodilačke borbe antifašista Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini su pod zaštitom države, i dok su u proteklom ratu rušeni i stariji istorijski spomenici, kao što je mostarski Stari Most ili vjerski objekti, spomenici iz doba partizanske borbe protiv fašizma uglavnom su sačuvani, mada zapušteni tokom proteklih godina. U savezima koji okupljaju borce iz Narodnooslobodilačkog rata kažu da su zadovoljni što je u posljednje vrijeme počela obnova partizanskih spomenika i što nisu mijenjana imena značajnog broja ulica u mnogim gradovima vezana za Josipa Broza Tita. Mato Andrić iz Saveza udruženja boraca Narodnooslobodilačkog, antifašističkog rata Bosne i Hercegovine:
„Ima tu nekoliko vrlo značajnih objekata: tri muzeja (dva Muzeja AVNOJ-a i jedan Muzej ZAVNOBiH-a). Federacija Bosne i Hercegovine je dala nešto sredstava da se oni poprave. Najviše je urađeno i najviše računa se vodi o Muzeju Bitke na Neretvi u Jablanici, tako da je on u najboljem stanju.“
Blagoje Gajić, SUBNOR Republike Srpske:
„Što se tiče Nacionalnog parka Kozara, odnosno dijela gdje je spomenički prostor, tu je sve u redu. Međutim, što se tiče pratećih objekata, zub vremena je učinio svoje. Uz pomoć opština i Ministarstva za boračka i invalidska pitanja u Vladi Republike Srpske, poduzimaju se mjere na sanaciji tih objekata, kao što su partizanska groblja, spomenici i biste istaknutih boraca i narodnih heroja Narodnooslobodilačke borbe na teritoriji Republike Srpske.“
Udruženje građana „Josip Broz Tito“ okuplja mnogo mladih koji se Tita i ne sjećaju. U ovom udruženju smatraju da je uprkos težnjama nacionalista da održavaju nacionalne sukobe, u Bosni i Hercegovini osjećaj antifašizma ipak jači. To bi moglo biti i objašnjenje zašto se danas ponovo vodi briga o spomenicima iz vremena socijalizma i Narodno oslobodilačke borbe, kaže Saša Magazinović, iz Udruženja „Josip Broz Tito“:
„U svim antifašističkim aktivnostima koje vodi Udruženje ,Josip Broz Tito‘, prednjače mladi ljudi, što ilustruje neuništivost antifašističke ideje na ovim prostorima. Ipak smo mi u Bosni i Hercegovini, u poređenju s ostalim bivšim jugoslovenskim republikama, doživjeli najgore ratne strahote i mnogo više od naših komšija moramo cijeniti mir, toleranciju, zajedništvo i graditi suživot. Iskreno, mi u Udruženju ,Josip Broz Tito‘ vjerujemo da veoma, veoma brzo dolazi vrijeme kada će antifašistička ideja u Bosni i Hercegovini zaživjeti možda u još većem kapacitetu nego što je to danas.“
Sam temelj obračuna sa onim što ima primese totalitarizma, biće u svakom slučaju izmene Kaznenog zakona koje se pripremaju u Hrvatskoj. Ukoliko one budu usvojene, novčanom kaznom ili zavorom do jedne godine, biće sankcionisani svi oni koji ističu simbole tih ideologija. Koliko je ova vrsta zabrane uopšte prihvatljiva prema mišljenjima zagrebačkog pisca Slobodana Šnajdera i sarajevskog književnika Marka Vešovića:
„Ja ne spadam u krug onih koji se zalažu za zakonske zabrane. I meni se čini da je bolje služiti se sredstvima građanskog otpora, recimo sredstvima ismijavanja, nego propisivanja zakonskih odredaba. Neka u osnovi svako radi što hoće, ali mora mu biti jasno objašnjeno što to zaista znači. Zabrana i tabui izazivaju neku skurilnu veselost i želju da ih se upravo prekrši, imaju nekakvu privlačnost koja ne ide iz same stvari koju tabu zabranjuje, nego iz same činjenice tabua.“
„Ja to mogu jedino da pozdravim. Mislim da Sanader i Hrvatska demokratska zajednica ne žele više da imaju nad glavom tu hipoteku koju im je ostavio Tuđman. Ljudi su napravili državu i misle da je ta ideologija iz prošlosti nešto s čim Hrvatska treba da raščisti.“
A kako najavljenu zabranu simbola i materijala koji veličaju totalitarne pokrete, vide zagrebački književni kritičar Josip Pavičić i saradnik Instituta za savremenu istoriju iz Beograda Kosta Nikolić:
„Ja sam inače protiv toga da se to zakonom zabranjuje, ne zato što bih bio za te totalitarizme i za njihovo veličanje, nego zbog toga što zakonske zabrane nikada nemaju onaj rezultat koji se želi tim zabranama postići, nego često upravo obrnut. Jer kad je nešto zakonom zabranjeno, to mnogim ljudima tek tad postaje privlačno. Meni se čini da bi zdravo demokratsko društvo trebalo stvoriti takvu atmosferu, u kojoj bi ljude koji veličaju takve ideologije trebalo biti sram zbog toga, trebalo bi im biti neugodno.“
„Na prvi pogled to izgleda kao predlog koji treba podržati i opravdati. Samo fašizam, nacizam i te totalitarne ideologije su davno poražene i koliko ja znam u modernoj Evropi se taj problem više ne postavlja.“
Koliko god bila upitna delotvorenost tog pokušaja, nacizam i fašizam naravno niko ne uzima u odbranu, ali postoji očigledna tendencija da se u paket totalitarnih simbola uključe i znamenja onoga što se ovde nazivalo komunizmom, što već izaziva određene rezerve. Josip Pavičić i Slobodan Šnajder:
„U Hrvatskoj se raspravlja o donošenju zakona kojim bi se zabranile totalitarne ideologije – fašizam, nacizam i komunizam. Mislim da ni za koga nema dileme da je komunizam totalitarna ideologija.“
„Kad kažete ,zabrana totalitarnih ideologija i njihovih simbola‘, onda se naravno u istom dahu, pogotovo u današnjoj Hrvatskoj, tu nastoji ušvercati i komunizam i ono što se pod komunizmom podrazumijeva. Pa da stvar bude još gora, ne toliko komunizam kao stvar daleke budućnosti, nego onoliko komunizma koliko ga je bilo u Narodnooslobodilačkoj borbi. Zapravo se misli da se u istom paketu za sva vremena oslobodimo recimo i zvijezde i onih simbola pod kojima je fašizam na ovim prostorima poražen. To je jedna tvrda igra – pustit ćemo ih da zabrane ono što je nama srcu drago, ali neće ni oni smjeti ono što je njima srcu drago, i onda se povuče znak jednakosti između ,dvaju totalitarizama‘, kako oni to kažu, što naprosto povijesno nije istinito.“
Može li se zaista komunizam, a pre svega onaj poredak koji je vladao u bivšoj Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata, smatrati do kraja totalitarnim? Kosta Nikolić i Marko Vešović:
„,Crna knjiga komunizma‘ i zločini koji su napravljeni tamo gde je komunizam bio na vlasti, pre svega u Sovjetskom Savezu i Kini, to je zaista impozantno u negativnom smislu. Naučnici su pokušali da prebroje žrtve komunizma u 20. veku i one se, koliko se ja sećam, penju negde na osamdeset miliona, što je zaista frapantno i daje za pravo onima koji komunizam, tamo gde je ostvaren na vlasti, dakle ne kao ideju i ideologiju, marksističko učenje, svrstavaju u red totalitarnih ideologija poput fašizma i nacizma.“
„Postoji tendencija na ovim prostorima da prilijepe Titovim partizanima etiketu komunista, a zatim da to proglase totalitarnom ideologijom i da zakonski sankcionišu. To spada u prepravljanje historije. Pošto smo mi ahistorijski narodi, pošto su nam često drugi pravili historiju, kod nas ne postoji istorija nego paraistorija s jedne strane i s druge strane nešto što se zove mit. Zato nas istorija previše ne obavezuje.“
Ne samo da se komunizam ili socijalizam na ovim prostorima sve češće svrstavaju u totalitarne poretke poput nacizma ili fašizma, što uostalom često služi i kao pokriće za nasrtanje na levičarske simbole, nego se u poslednje vreme između njih čak povlači i znak jednakosti. Da li za to postoji bilo kakvo opravdanje? Istoričar Kosta Nikolić i pisac Slobodan Šnajder:
„Može se povući znak jednakosti u mnogim pojavnim crtama, može se povući znak jednakosti u praksi, znak jednakosti se može povući u ideologiji. Nemački nacionalsocijalizam u svojoj teoriji je dosta blizak sa tim izvornim boljševizmom. Postoje tu bezbrojni primeri – koncentracioni logori su prvo nastali u Sovjetskom Savezu, radikalni kritičari kažu da ih je Hitler samo preuzeo, dakle te koncentracione logore, zatvaranje političkih protivnika… Jugoslovenski komunizam nametnut je silom 1944-45. godine, ali se poslije razvio u jednu ideologiju koja je bila prihvaćena od naroda, u jedan politički sistem koji je bio daleko od tog sovjetskog modela u mnogim svojim elementima, u mnogim svojim crtama, ali je jugoslavenski komunizam u svakom slučaju bio totalitaran.“
„To je grubi falsifikat, najgrublji falsifikat koji se može zamisliti. To naprosto nije istina. Pod lijevom idejom je supstanca naroda koji su se našli na ovom tlu, u jednom moćnom vrtlogu jačih sila u Drugom svjetskom ratu, sačuvana. Dakle, idejna polazišta nisu nikako ista. Jedan se zasniva na protjerivanju i čišćenju, drugi se zasniva na očuvanju i na neposrednoj evidenciji ljudskosti, gledano malo idealistički, na razini proklamacija. Daleko od toga da bi se uopće moglo pomisliti da bi krug simbola mogao biti izjednačen u zlu.“
Često se ide čak i korak dalje, pa se partizanski pokret direktno izjednačuje sa ustaštvom ili četništvom. Književnik Marko Vešović i kulturni delatnik Josip Pavičić:
„Kod nas se radi o tome da se antihitlerovska koalicija proglasi nepodobnom, a da saradnici Hitlera – četnici i ustaše – postanu pravi ljudi. Dakle, radilo se o tome da se Titovim partizanima prilijepi etiketa ,komunisti‘ i da se to pomete u smeće, što je po meni van pameti.“
„Prema nekim brojevima, više je ljudi stradalo zbog te komunističke, totalitarne ideologije nego fašističke. Ali ta komunistička ideologija, koja je bila na vlasti ovdje u Jugoslaviji do 1990-91. godine, ne može se samo promatrati kroz njezine negativne aspekte i na taj način to likvidirati. Nije sve što se događalo u komunističkoj Jugoslaviji ili u komunističkoj Hrvatskoj negativno. To tvrditi bi bilo jednostrano i ne bi bilo točno.“
Mada ni u jednoj od zemalja bivše Jugoslavije još uvek nije pokrenuta ozbiljna i stručna rasprava o prirodi poretka koji je vladao u nekadašnjoj zajednici, već se on uglavnom odbacuje ideološkim diskvalifikacijama, retki su oni koji poriču da su tu ipak bili prisutni različiti oblici totalitarne vladavine. Sarajevski književnik Marko Vešović i beogradski istoričar Kosta Nikolić:
„Nakon raspada Jugoslavije, države koju ja nemam nikakvog razloga da idealizujem, nastaje opšti glib, moralni, intelektualni i tako dalje. Meni je to dokaz tog gliba. Ali sad to nije važno, nego što oni pokušavaju da nam taj glib ponude kao jedino pravo, ljudsko, ispravno, civilizovano, evropejsko, a da nas ubijede da je ono što je bilo prije njih bila diktatura, da su komunisti i fašisti jedno te isto i tako dalje. Kad vidim koja su ološ i šta rade ovi današnji ,demokrati‘, pitam se – gdje si diktaturo, stope ti ljubim?“
„Mi smo pola veka živeli u jednom nedefinisanom društvu. Ono jeste bilo diktatura, vlast jedne partije, kad je ukinut 133. član Krivičnog zakonodavstva SFRJ o verbalnom deliktu, da ne pričamo o svim tim pojavnim oblicima jugoslovenskog komunizma kao totalitarnog društva. Međutim, to društvo istovremeno, zbog ideološkog sukoba sa Sovjetskim Savezom i zbog želje prvo ,sveštenika‘ tog društva Josipa Broza da sebe istorizuje kao čoveka koji stvara potpuno novo društvo, imalo je mnoge oblike slobode kakvi nisu postojali u zemljama Lagera ili u Sovjetskom Savezu. Ali to su fiktivne slobode.“
Iz tog totalitarnog skuta bivše socijalističke zajednice, izronili su uostalom i oni koji su toj državi došli glave – pre svega ratni predsednici Srbije i Hrvatske, Slobodan Milošević i Franjo Tuđman, što dokazuje da su negde u njenom ustrojstvu zaostali recidivi prošlih sukoba i nerešenih pitanja, koji su i omogućili da se pojave ovakvi vladari. Zagrebački dramaturg Slobodan Šnajder i beogradski istoričar Kosta Nikolić:
„Ono je imalo, na žalost, neke odlike ili neke značajke totalitarne vladavine, u to nema sumnje. Doduše bila je to jedna blaža varijanta, mi to zovemo socijalizam ili pokušaj socijalizma s ljudskim likom. Ona je bez sumnje imala odraza i na zbivanja do devedesetih, a u devedesetim neku vrstu pojačanja u nacional-staljinizmu. Kod Miloševića je to možda za nijansu jasnije, ali i u tuđmanizmu postoje vrlo jake nacional-staljinstičke komponente. Tuđmanizam je neprevladani staljinizam, uz to što se Milošević i dan danas deklarira kao socijalist. Ljevičarska ideja ima, na žalost, u sebi i totalitarnu komponentu, i uopće cijeli korpus ljevičarskih ideja je kao dvostruko šifrirana knjiga. Veći dio je liberalan i oslobodilački, ali postoji, naravno, i taj potencijal da on skrene u stranu, u totalitarno, i onda se ne razlikuje od desnog. U pogledu totalitarizma nema razlike između lijevo i desno.“
„Pogledajte ko su bili lideri u vreme raspada Jugoslavije. osim Alije Izetbegovića, svi su bili visoki dužnosnici bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Direktan su, tipičan, potpuno prirodan i logičan proizvod totalitarizma i to se sve završilo onako kako je moralo da se završi. Gde je stvoren Slobodan Milošević? Pa nije on došao iz predratne demokratske ili predratne radikalne stranke. On je tipični izdanak klasičnog titoizma.“
Od svih znakova i tragova socijalističke i komunističke Jugoslavije, osim Josipa Broza, koji je i sam postao neka vrsta simbola, najveći odijum izaziva pre svega zvezda petokraka. U Hrvatskoj je tokom devedesetih polomljeno i uništeno gotovo sve što imalo obrise ovog simbola revolucije. U Srbiji je taj obračun bio u mnogome stihijski, mada su oni koji su došli nakon Miloševića, u atmosferi trijumfa i svenarodne radosti, trgali zvezde sa kupola pojedinih državnih zdanja. Oni koji su toj istoj zvezdi klicali, sada je bacaju pod noge ili se, u najboljem slučaju, koriste njom samo za izazivanje provokacija. Književni kritičar Josip Pavičić iz Zagreba i sarajevski pisac Marko Vešović:
„To ima određenu provokativnu težinu, samo ne možemo mi na isti način, naravno, tretirati zvijezdu i kukasti križ, nakon što smo pedeset godina svi nosili tu zvijezdu na kapama, na reverima i tako dalje. Treba proći određeno vrijeme da ljudi uopće shvate što je ta zvijezda sve pokrivala i što se sve iza nje krilo. Ne može se to samo tako preko noći objasniti da je u biti isti crni trag i trag krivi i iza jednog i iza drugog simbola.“
„Zvijezda petokraka je iznesena iz Drugog svjetskog rata kao znamenje antihitlerovske borbe jugoslovenskih naroda i jasno je da je moraš sahraniti zauvijek ako hoćeš da raščistiš prostor. Dakle, zvijezda petokraka nije komunističko nego partizansko znamenje. Ja kome je Tito oca ubio, branim ga od ljudi kojima je sve dao, zbog toga što je pobijedio u ratu hiljadu i petsto ološarskih vojski, zbog toga što su njegova nadnacionalna ideologija, nadnacionalna filozofija i program borbe bili oslobodilački, univerzalni, evropski, antihitlerovski.“
Sa zvezdom ili bez nje, na prostoru bivše Jugoslavije uništeno je više hiljada partizanskih spomenika, dok se na prste jedne ruke mogu prebrojati spomenici revolucionarima koji još uvek stoje na vlastitim nogama. Levičarsku tradiciju i njihove simbole, prepuštene obesnim i sve brojnijim neistomišljenicima, gotovo da više niko i ne brani. Slobodan Šnajder i Josip Pavičić:
„Ona je najugroženija danas. Ima najslabije zagovarače, ima generaciju koja odlazi sa političke scene, gnjevna, obespravljena i njezin je doprinos osporen. A ipak je petnaestak godina bazanja po povijesti učinilo svoje, tako da ovi koji su danas mladi, ili nemaju pojma ili su tako zgađeni da ne žele da se informiraju.“
„Jedno je u vrijeme Drugog svjetskog rata bila antifašistička borba, drugo je bila revolucija, a treće je onda, poslije 1945. godine, bila izgradnja socijalizma. To su tri različite stvari. Recimo u antifašističkoj borbi nisu sudjelovali samo komunisti, iako su komunisti tu borbu vodili. Bilo je još nekih drugih, recimo građanskih struktura koje su sudjelovale u antifašizmu, ali su eliminirane, zato što je antifašizam 1945. godine imao pravo na samo jedan predznak, a to je bio komunistički predznak. Kad se govori o spomenicima, isto tako se treba imati u vidu što su ti spomenici simbolizirali. Da li su simbolizirali antifašizam, da li su simbolizirali komunizam ili su mnoge ljude podsjećali recimo na nacionalnu neslobodu u Jugoslaviji.“
Ono što se dešava sa socijalističkim simbolima, samo je vrh temeljnog odbacivanja i negiranja gotovo svega onoga što je komunizam ostavio u nasleđe Hrvatskoj ili Srbiji. Beogradski istoričar Kosta Nikolić i zagrebački izdavač Josip Pavičić:
„Malo sam iznenađen inicijativama iz Hrvatske da se oni odriču komunističkog nasleđa. Godine 1945. konstituisana je pod petokrakom federalna jedinica Hrvatska, koja je danas suverena i nezavisna država u tim istim granicama, a to su granice trojednice Hrvatske, što je davni habsburški san hrvatskih nacionalista iz 19. veka, objedinjene su sve, po njihovim planovima, etničke i nacionalne teritorije hrvatskog naroda i spakovane su u jednu federalnu jedinicu. Komunizam je u tom domenu Hrvatima doneo ono što, verujem, nisu mogli ni da sanjaju.“
„Imaju komunisti i dobrih strana, ako bismo htjeli reći ovako malo u polušali. Ali ozbiljno rečeno, ta ideja o vlastitoj neovisnoj državi, to je ona stožerna ideja oko koje se zapravo sve vrti u hrvatskoj političkoj povijesti.“
Kosta Nikolić i Josip Pavičić:
„Šta to oni nisu ostvarili i šta bi oni hteli? Srpski partizani u Hrvatskoj su preveli Hrvatsku, koja je bila članica Osovine i koja je objavila rat 8. decembra 1945. godine Sjedinjenim Američkim Državama, u tabor pobedničkih sila. No, naravno, to nije problem Hrvata, to je problem Srba.“
„A šta su radili onda hrvatski partizani, dakle oni koji su Hrvati po nacionalnosti? Da li su oni surađivali sa Nezavisnom državom Hrvatskom (NDH) ili što? U Hrvatskoj su postojali hrvatski partizani, to jest partizani iz Hrvatske. Na početku rata, negdje 1941. i 1942. godine, bio je veći postotak Srba u odnosu na njihov broj u stanovništvu, nego Hrvata, ali Hrvata je dakako uvijek bilo više, zato što su bili većinski narod. Hrvati su imali vrlo razvijen narodno oslobodilački pokret. U Hrvatskoj je bilo više partizanskih korpusa neko u cijeloj nekadašnjoj Jugoslaviji zajedno.“
Dok je, prema mišljenju koje trenutno dominira u srpskoj istoriografiji, komunizam Hrvatima davao i ono što im nikada nije pripadalo, drugima je, a reč je naravno o Srbima, oduzimao ono što je bilo njihovo neotuđivo pravo. Beogradski istoričar Kosta Nikolić i zagrebački pisac Slobodan Šnajder:
„Oduzeo im je monarhiju, oduzeo im je društveno uređenje, oduzeo im je elitu, oduzeo im je građanski sloj, oduzeo im je imovinu i oduzeo im je živote. A to je, što je iskustvo pokazalo, bilo u potpunosti prilagođeno hrvatskim, nacionalno-političkim pretenzijama iz 19. veka. Treba uporediti položaj Katoličke crkve u komunizmu i položaj Srpske pravoslavne crkve. To poređenje je vrlo prosto.“
„To je dio desnog populizma. Neobično je da su u tom umovanju ti koji utvrđuju štetu, najveći korisnici te štete. Nikada nije srpskoj eliti bilo loše. Možda joj je lošije danas nego u onim vremenima koja danas prezire. Uopće je najgore da u celom tom smradu jedno prerušavanje na otvorenoj sceni koje se dogodilo devedesetih, ima razmjere koje ni Gogolj ne bi mogao skupiti u nekakvu svoju fresku, sliku ili roman.“
Dok se spomenici i simboli Narodnooslobodilačkog rata pretvaraju u prah, niču nova obeležja onima koji su sve do juče smatrani zločincima. Na Ravnoj gori se već odavno nalazi spomenik Dragoljubu Mihajloviću, dok je ikonografija četničkog pokreta postala sastavni deo mnogih manifestacija, s obzirom da pojedini ministri u srpskoj vladi drže njegovu figuru ispred vrata kabineta. U Crnoj Gori je u poslednjem trenutku osujećena izgradnja spomenika četničkom komandantu Pavlu Đurišiću, dok su ustaški simboli deo svakodnevice u pomenima na Blajburške žrtve u Hrvatskoj. U toj zemlji su nedavno postavljeni spomenici ustaškom doglavniku Milu Budaku i zapovedniku zloglasne Crne legije Juri Francetiću, koji su ubrzo potom uklonjeni. No sto dvadeset javnih ličnosti u Hrvatskoj i dalje traži obnovu procesa Milu Budaku. Jedan od potpisnika apela za reviziju ovog suđenja, Josip Pavičić, i kritičar ove inicijative Slobodan Šnajder:
„Tko ima recimo što protiv toga da se neka nepravedna – a da su nepravedna, to se svi slažu – suđenja, koja su organizirana 1945. godine tako da se popodne sastao sud, zasjedao tri sata, donio smrtnu presudu i ta smrtna presuda je izvršena sljedećeg jutra, smatraju dakako svojevrsnim zločinom i da se takva suđenja obnove. Pa ako postoje ozbiljni dokazi, neće biti problem na tom novom suđenju te dokaze iznijeti.“
„Budak je na neki način tabuiziran, dok ga nisu iskopali i od njega učinili nekakvu vrijednost nacionalne književnosti, što nema objektivnog pokrića. To što je tabuiziran, izaziva stalno nove pokušaje da se ti tabui skinu. Što bi na kraju značila revizija procesa kojeg nije bilo, i to treba priznati? Na jednoj strani imate pokušaj potiskivanja i zaborava na razini onoga što je bio substrakt partizanskog pokreta. To je bez sumnje nešto što je spašavalo civilizacijske i evropske vrijednosti, za razliku od ustaškog pokreta koji je bio od početka, dakle proklamirano, oni su sebe i zvali totalitarnim pokretom, dakle bio je jedan odvjetak, porod fašizma, sa nekim čak radikalizacijama. Ne smijemo se umoriti u dokazivanju da između zvijezde i „U“ ili mrtvačke lubanje ne može biti znak jednakosti. Mada se moglo dogoditi da se u nekim dijelovima zemlje, povijesti i prakse podudare.“
Nije naravno stvar samo u podizanju spomenika onima koje je već istorija obeležila kao zločince, već i o sve učestalijim pozivima, kako u Hrvatskoj tako i u Srbiji, da se ponovo preispita uloga i samih kvislinških pokreta, koji idu do otvorenih zahteva za rehabilitaciju. Zagrebački izdavač Josip Pavičić i sarajevski pisac Marko Vešović:
„Pa mi se još nismo uopće zapravo primili tog posla da analiziramo što se je to zapravo događalo s nama i oko nas, da vidimo ko je sve tada stradao, zašto je stradao, je li bilo genocida. Blajburg i ti križni putovi, koji su organizirani nakon što je Drugi svjetski rat završio, dakle za vrijeme mira, bila je riječ o ratnim zarobljenicima, imaju elemente genocida, jer se radilo o istrebljenju stotina tisuća pripadnika jednog naroda. To su stvari koje mi do sad nismo bili spremni uopće staviti na bilo kakvu raspravu.“
„Četnici i ustaše su poraženi. Bili su kolaboranti, bili su dakle saradnici jednog od najvećih zločinaca svih vremena. Sjetimo se, postoje i dokumenti, koliko su oni inovjerne ili inonacionalne krvi prolili, i tu je svaka priča završena.“
Beogradski istoričar Kosta Nikolić i Marko Vešović, književnik iz Sarajeva:
„Šta će da se desi? Hoće li ustati general Dragoljub Mihajlović iz groba ili šta? Gde su ti kvislinzi? Tih ,kvislinga‘ ima, po mom istraživanju, danas u Srbiji dvesta, dakle ljudi koji su bili aktivni četnici. To su napaćeni i namučeni ljudi koji su bili proglašeni za narodne neprijatelje. Trebalo im je vratiti ljudska i građanska prava koja im pripadaju po Povelji Ujedinjenih nacija i po onome na šta se ova zemlja obavezala ulaskom u Savet Evrope.“
„Radi se o jednom potpuno okrenutom moralu, koji je van pameti. Oni pokušavaju da revidiraju, pred očima Evrope, temeljne postavke istorije koju ne smiješ dovoditi u pitanje, ako hoćeš da zadržiš status normalnog čovjeka. O tome se radi.“
Da li je stvarno na delu pokušaj ne da se samo se bez ideoloških stega ponovo protumače neke istorijske činjenice iz druge polovine 20. veka, već da se ponovo napišu i neka od ključnih poglavlja tog razdoblja, uključujući i novu raspodelu podelu uloga za period Drugog svetskog rata. Istoričar iz Beograda Kosta Nikolić i sarajevski pisac Marko Vešović:
„Po osnovnoj definiciji istorijske nauke, posebno one moderne i savremene, jeste da je ona slobodna, kritička i da za nju nema zauvek datih istina, i da je sve podložno novom tumačenju i preispitivanju u skladu sa metodologijom nauke i u skladu sa činjenicama i zakonom istorije kao struke i nauke, a ne u skladu sa projektovanom ideološkom slikom da treba braniti ,svijet dobra‘, kakav je navodno postojao, od ,svijeta zla‘ koji će da dođe ne znam od koga i ne znam odakle.“
„Postoji ozbiljna istoriografija koja je utvrdila glavne istine, one temeljne istine, u koje se ne smije dirati. Ali pošto kod nas, čim se smijeni režim, prestaje da važi i cjelokupna istoriografija, jasno je da oni počinju da pišu ispočetka. Dakle, to nije revizionizam, to je polazak iz početka. Posle potopa desio se potop, uništeno je sve ono od ranije i krećemo iz početka, pravimo istoriju koja nama savršeno odgovara.“
Koliko je uopšte legitiman ovaj pokušaj prekrajanja svega što se do sada znalo i verovalo na tragu očiglednog istorijskog revizionizma, što samo pokazuje da pokušaj obračuna sa socijalističkim simbolima nije nešto što se dešava slučajno. Zagrebački izdavač Josip Pavičić i pisac Slobodan Šnajder:
„Prekrojiti znači da je to već neko skrojio. To je odijelce koje je skrojeno za sva vremena. Ja mislim da se povijest zapravo stalno, neprekidno prekraja, neprekidno se proučava, nove generacije imaju svoje poglede i mislim da je riječ o jednom posve normalnom procesu, koji je na djelu ne od 1945. godine, nego je na djelu otkad se povijest piše.“
„Mislim da je to jedna epizoda koja iščezava s ovim mnogo ozbiljnijim procesom prispodobljavanja cijelih ovih prostora i svih država potrebama evropske integracije. Oni će biti tu koliko ih ima u Evropi, koliko ih ima recimo u Njemačkoj, dakle biće potpuno marginalni. To ne može biti dio ničeg službenog i ničeg u pravom smislu riječi javnog.“
Mogu li ipak dani koji dolaze dovesti do primirja i stvaranja objektivnije slike o prirodi ideologije koja je vladala u bivšoj Jugoslaviji, pre nego što budu zabranjeni ili uništeni svi simboli i tragovi tog vremena. Sarajevski pisac Marko Vešović i zagrebački izdavač Josip Pavičić:
„Ja lično mislim da će jednog dana doći normalni ljudi – normalni Srbi, normalni Crnogorci, normalni Hrvati i tako dalje – i krstiti se od čuda šta se ovo dešavalo. Moraće jednog dana da odustanu od svih vrsta ludila za svoje lično dobro. Ne možeš njegovati ideologiju srednjeg vijeka, u boljem slučaju 19. vijeka, a ovamo pričati – Evropa, Evropa.“
„Ja smatram da sve što se sada radi, treba raditi sa slobodnog, demokratskog, znanstvenog, naučnog stajališta, a ne sa bilo kakvih ideoloških, političkih, nacionalnih, integracijskih razina. Mi moramo prestati na povijest od 1941. do 1990. godine gledati jugoslavenskim očima.“
Beogradski istoričar Kosta Nikolić i pisac iz Zagreba Slobodan Šnajder:
„Dok su savremenici živi, to je nemoguće. To je prosto zakon u istoriji, za života savremenika teško da će se te stvari izbalansirati.“
„Hajmo reći da je sada konsenzus da ovo društvo ode još više u desno od centra i eto sad hajde dogovorimo se da su ovi bili baš dobri dečki, a da su partizani bili zločinci. To bi bilo tako anakrono i smiješno pred vratima Evrope da bismo tako nešto morali skrivati kao nekakvu gubu, kao nekakav osip. Margina može pomahnitati, ali ostaje margina. Opasnost da bi paralela te margine mogla osvojiti centar, kod nas ne postoji.“
Ukoliko ova očekivanja budu izneverena, samo će se dodatno produžiti lanac revizija i revizija revizija, sve dok se ne dođe do uravnotežene slike jednog osetljivog, ali sudbinski značajnog perioda, na koju se neće nasrtati s desna, ali niti s leva.
Ne samo da je prošlo vreme kada su simboli onoga, što se na ovim prostorima samo uslovno može nazvati socijalizmom, bili štićeni strogim zakonima, nego će se ti tragovi prošlosti po svemu sudeći naći na udaru novih zakonskim propisa. Naime Vlada Republike Hrvatske priprema izmene Krivičnog zakona, kojim će se zabraniti isticanje i veličanje svih totalitarnih ideologija. Propisi će pre svega biti restriktivni prema fašizmu i nacizmu, ali po svemu sudeći neće biti pošteđene ni levičarske ideologije u liku boljševizma. No i bez toga na prostoru ove zemlje srušeno je tri hiljade spomenika Narodno oslobodilačke borbe (NOB), promenjeni su nazivi brojnih ulica koji su imali levičarske natruhe, ponajpre onih koje su nosile Titovo ime, dok se u Srbiji već odavno po trgovima kotrljaju bronzane glave revolucionara i priprema uklanjanje nepodobnih bista sa gradskih površina. Ako se uzme u obzir da je zvezda petokraka nedavno skinuta sa državnog grba Srbije i da se sve češće čuju zahtevi da taj znak treba izbrisati i sa amblema sportskih klubova i pojedinih preduzeća, postaje očigledno da je nakon rušenja tog poretka, počeo i konačni obračun sa preostalim simbolima socijalističke prošlosti. Smisao i značenja ovog koraka, koji ima sva obeležja trenda, tema su o kojoj između ostalih govore: hrvatski književni kritičar i izdavač Josip Pavičić, inače jedan od potpisnika apela za obnovu procesa Milu Budaku, dramski pisac Slobodan Šnajder iz Zagreba, istoričar Kosta Nikolić iz Beograda, koji se u svojim radovima indirektno zalaže za rehabilitaciju četničkog pokreta, i sarajevski pisac Marko Vešović.
Spomenici Narodnooslobodilačke borbe antifašista Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini su pod zaštitom države, i dok su u proteklom ratu rušeni i stariji istorijski spomenici, kao što je mostarski Stari Most ili vjerski objekti, spomenici iz doba partizanske borbe protiv fašizma uglavnom su sačuvani, mada zapušteni tokom proteklih godina. U savezima koji okupljaju borce iz Narodnooslobodilačkog rata kažu da su zadovoljni što je u posljednje vrijeme počela obnova partizanskih spomenika i što nisu mijenjana imena značajnog broja ulica u mnogim gradovima vezana za Josipa Broza Tita. Mato Andrić iz Saveza udruženja boraca Narodnooslobodilačkog, antifašističkog rata Bosne i Hercegovine:
„Ima tu nekoliko vrlo značajnih objekata: tri muzeja (dva Muzeja AVNOJ-a i jedan Muzej ZAVNOBiH-a). Federacija Bosne i Hercegovine je dala nešto sredstava da se oni poprave. Najviše je urađeno i najviše računa se vodi o Muzeju Bitke na Neretvi u Jablanici, tako da je on u najboljem stanju.“
Blagoje Gajić, SUBNOR Republike Srpske:
„Što se tiče Nacionalnog parka Kozara, odnosno dijela gdje je spomenički prostor, tu je sve u redu. Međutim, što se tiče pratećih objekata, zub vremena je učinio svoje. Uz pomoć opština i Ministarstva za boračka i invalidska pitanja u Vladi Republike Srpske, poduzimaju se mjere na sanaciji tih objekata, kao što su partizanska groblja, spomenici i biste istaknutih boraca i narodnih heroja Narodnooslobodilačke borbe na teritoriji Republike Srpske.“
Udruženje građana „Josip Broz Tito“ okuplja mnogo mladih koji se Tita i ne sjećaju. U ovom udruženju smatraju da je uprkos težnjama nacionalista da održavaju nacionalne sukobe, u Bosni i Hercegovini osjećaj antifašizma ipak jači. To bi moglo biti i objašnjenje zašto se danas ponovo vodi briga o spomenicima iz vremena socijalizma i Narodno oslobodilačke borbe, kaže Saša Magazinović, iz Udruženja „Josip Broz Tito“:
„U svim antifašističkim aktivnostima koje vodi Udruženje ,Josip Broz Tito‘, prednjače mladi ljudi, što ilustruje neuništivost antifašističke ideje na ovim prostorima. Ipak smo mi u Bosni i Hercegovini, u poređenju s ostalim bivšim jugoslovenskim republikama, doživjeli najgore ratne strahote i mnogo više od naših komšija moramo cijeniti mir, toleranciju, zajedništvo i graditi suživot. Iskreno, mi u Udruženju ,Josip Broz Tito‘ vjerujemo da veoma, veoma brzo dolazi vrijeme kada će antifašistička ideja u Bosni i Hercegovini zaživjeti možda u još većem kapacitetu nego što je to danas.“
Sam temelj obračuna sa onim što ima primese totalitarizma, biće u svakom slučaju izmene Kaznenog zakona koje se pripremaju u Hrvatskoj. Ukoliko one budu usvojene, novčanom kaznom ili zavorom do jedne godine, biće sankcionisani svi oni koji ističu simbole tih ideologija. Koliko je ova vrsta zabrane uopšte prihvatljiva prema mišljenjima zagrebačkog pisca Slobodana Šnajdera i sarajevskog književnika Marka Vešovića:
„Ja ne spadam u krug onih koji se zalažu za zakonske zabrane. I meni se čini da je bolje služiti se sredstvima građanskog otpora, recimo sredstvima ismijavanja, nego propisivanja zakonskih odredaba. Neka u osnovi svako radi što hoće, ali mora mu biti jasno objašnjeno što to zaista znači. Zabrana i tabui izazivaju neku skurilnu veselost i želju da ih se upravo prekrši, imaju nekakvu privlačnost koja ne ide iz same stvari koju tabu zabranjuje, nego iz same činjenice tabua.“
„Ja to mogu jedino da pozdravim. Mislim da Sanader i Hrvatska demokratska zajednica ne žele više da imaju nad glavom tu hipoteku koju im je ostavio Tuđman. Ljudi su napravili državu i misle da je ta ideologija iz prošlosti nešto s čim Hrvatska treba da raščisti.“
A kako najavljenu zabranu simbola i materijala koji veličaju totalitarne pokrete, vide zagrebački književni kritičar Josip Pavičić i saradnik Instituta za savremenu istoriju iz Beograda Kosta Nikolić:
„Ja sam inače protiv toga da se to zakonom zabranjuje, ne zato što bih bio za te totalitarizme i za njihovo veličanje, nego zbog toga što zakonske zabrane nikada nemaju onaj rezultat koji se želi tim zabranama postići, nego često upravo obrnut. Jer kad je nešto zakonom zabranjeno, to mnogim ljudima tek tad postaje privlačno. Meni se čini da bi zdravo demokratsko društvo trebalo stvoriti takvu atmosferu, u kojoj bi ljude koji veličaju takve ideologije trebalo biti sram zbog toga, trebalo bi im biti neugodno.“
„Na prvi pogled to izgleda kao predlog koji treba podržati i opravdati. Samo fašizam, nacizam i te totalitarne ideologije su davno poražene i koliko ja znam u modernoj Evropi se taj problem više ne postavlja.“
Koliko god bila upitna delotvorenost tog pokušaja, nacizam i fašizam naravno niko ne uzima u odbranu, ali postoji očigledna tendencija da se u paket totalitarnih simbola uključe i znamenja onoga što se ovde nazivalo komunizmom, što već izaziva određene rezerve. Josip Pavičić i Slobodan Šnajder:
„U Hrvatskoj se raspravlja o donošenju zakona kojim bi se zabranile totalitarne ideologije – fašizam, nacizam i komunizam. Mislim da ni za koga nema dileme da je komunizam totalitarna ideologija.“
„Kad kažete ,zabrana totalitarnih ideologija i njihovih simbola‘, onda se naravno u istom dahu, pogotovo u današnjoj Hrvatskoj, tu nastoji ušvercati i komunizam i ono što se pod komunizmom podrazumijeva. Pa da stvar bude još gora, ne toliko komunizam kao stvar daleke budućnosti, nego onoliko komunizma koliko ga je bilo u Narodnooslobodilačkoj borbi. Zapravo se misli da se u istom paketu za sva vremena oslobodimo recimo i zvijezde i onih simbola pod kojima je fašizam na ovim prostorima poražen. To je jedna tvrda igra – pustit ćemo ih da zabrane ono što je nama srcu drago, ali neće ni oni smjeti ono što je njima srcu drago, i onda se povuče znak jednakosti između ,dvaju totalitarizama‘, kako oni to kažu, što naprosto povijesno nije istinito.“
Može li se zaista komunizam, a pre svega onaj poredak koji je vladao u bivšoj Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata, smatrati do kraja totalitarnim? Kosta Nikolić i Marko Vešović:
„,Crna knjiga komunizma‘ i zločini koji su napravljeni tamo gde je komunizam bio na vlasti, pre svega u Sovjetskom Savezu i Kini, to je zaista impozantno u negativnom smislu. Naučnici su pokušali da prebroje žrtve komunizma u 20. veku i one se, koliko se ja sećam, penju negde na osamdeset miliona, što je zaista frapantno i daje za pravo onima koji komunizam, tamo gde je ostvaren na vlasti, dakle ne kao ideju i ideologiju, marksističko učenje, svrstavaju u red totalitarnih ideologija poput fašizma i nacizma.“
„Postoji tendencija na ovim prostorima da prilijepe Titovim partizanima etiketu komunista, a zatim da to proglase totalitarnom ideologijom i da zakonski sankcionišu. To spada u prepravljanje historije. Pošto smo mi ahistorijski narodi, pošto su nam često drugi pravili historiju, kod nas ne postoji istorija nego paraistorija s jedne strane i s druge strane nešto što se zove mit. Zato nas istorija previše ne obavezuje.“
Ne samo da se komunizam ili socijalizam na ovim prostorima sve češće svrstavaju u totalitarne poretke poput nacizma ili fašizma, što uostalom često služi i kao pokriće za nasrtanje na levičarske simbole, nego se u poslednje vreme između njih čak povlači i znak jednakosti. Da li za to postoji bilo kakvo opravdanje? Istoričar Kosta Nikolić i pisac Slobodan Šnajder:
„Može se povući znak jednakosti u mnogim pojavnim crtama, može se povući znak jednakosti u praksi, znak jednakosti se može povući u ideologiji. Nemački nacionalsocijalizam u svojoj teoriji je dosta blizak sa tim izvornim boljševizmom. Postoje tu bezbrojni primeri – koncentracioni logori su prvo nastali u Sovjetskom Savezu, radikalni kritičari kažu da ih je Hitler samo preuzeo, dakle te koncentracione logore, zatvaranje političkih protivnika… Jugoslovenski komunizam nametnut je silom 1944-45. godine, ali se poslije razvio u jednu ideologiju koja je bila prihvaćena od naroda, u jedan politički sistem koji je bio daleko od tog sovjetskog modela u mnogim svojim elementima, u mnogim svojim crtama, ali je jugoslavenski komunizam u svakom slučaju bio totalitaran.“
„To je grubi falsifikat, najgrublji falsifikat koji se može zamisliti. To naprosto nije istina. Pod lijevom idejom je supstanca naroda koji su se našli na ovom tlu, u jednom moćnom vrtlogu jačih sila u Drugom svjetskom ratu, sačuvana. Dakle, idejna polazišta nisu nikako ista. Jedan se zasniva na protjerivanju i čišćenju, drugi se zasniva na očuvanju i na neposrednoj evidenciji ljudskosti, gledano malo idealistički, na razini proklamacija. Daleko od toga da bi se uopće moglo pomisliti da bi krug simbola mogao biti izjednačen u zlu.“
Često se ide čak i korak dalje, pa se partizanski pokret direktno izjednačuje sa ustaštvom ili četništvom. Književnik Marko Vešović i kulturni delatnik Josip Pavičić:
„Kod nas se radi o tome da se antihitlerovska koalicija proglasi nepodobnom, a da saradnici Hitlera – četnici i ustaše – postanu pravi ljudi. Dakle, radilo se o tome da se Titovim partizanima prilijepi etiketa ,komunisti‘ i da se to pomete u smeće, što je po meni van pameti.“
„Prema nekim brojevima, više je ljudi stradalo zbog te komunističke, totalitarne ideologije nego fašističke. Ali ta komunistička ideologija, koja je bila na vlasti ovdje u Jugoslaviji do 1990-91. godine, ne može se samo promatrati kroz njezine negativne aspekte i na taj način to likvidirati. Nije sve što se događalo u komunističkoj Jugoslaviji ili u komunističkoj Hrvatskoj negativno. To tvrditi bi bilo jednostrano i ne bi bilo točno.“
Mada ni u jednoj od zemalja bivše Jugoslavije još uvek nije pokrenuta ozbiljna i stručna rasprava o prirodi poretka koji je vladao u nekadašnjoj zajednici, već se on uglavnom odbacuje ideološkim diskvalifikacijama, retki su oni koji poriču da su tu ipak bili prisutni različiti oblici totalitarne vladavine. Sarajevski književnik Marko Vešović i beogradski istoričar Kosta Nikolić:
„Nakon raspada Jugoslavije, države koju ja nemam nikakvog razloga da idealizujem, nastaje opšti glib, moralni, intelektualni i tako dalje. Meni je to dokaz tog gliba. Ali sad to nije važno, nego što oni pokušavaju da nam taj glib ponude kao jedino pravo, ljudsko, ispravno, civilizovano, evropejsko, a da nas ubijede da je ono što je bilo prije njih bila diktatura, da su komunisti i fašisti jedno te isto i tako dalje. Kad vidim koja su ološ i šta rade ovi današnji ,demokrati‘, pitam se – gdje si diktaturo, stope ti ljubim?“
„Mi smo pola veka živeli u jednom nedefinisanom društvu. Ono jeste bilo diktatura, vlast jedne partije, kad je ukinut 133. član Krivičnog zakonodavstva SFRJ o verbalnom deliktu, da ne pričamo o svim tim pojavnim oblicima jugoslovenskog komunizma kao totalitarnog društva. Međutim, to društvo istovremeno, zbog ideološkog sukoba sa Sovjetskim Savezom i zbog želje prvo ,sveštenika‘ tog društva Josipa Broza da sebe istorizuje kao čoveka koji stvara potpuno novo društvo, imalo je mnoge oblike slobode kakvi nisu postojali u zemljama Lagera ili u Sovjetskom Savezu. Ali to su fiktivne slobode.“
Iz tog totalitarnog skuta bivše socijalističke zajednice, izronili su uostalom i oni koji su toj državi došli glave – pre svega ratni predsednici Srbije i Hrvatske, Slobodan Milošević i Franjo Tuđman, što dokazuje da su negde u njenom ustrojstvu zaostali recidivi prošlih sukoba i nerešenih pitanja, koji su i omogućili da se pojave ovakvi vladari. Zagrebački dramaturg Slobodan Šnajder i beogradski istoričar Kosta Nikolić:
„Ono je imalo, na žalost, neke odlike ili neke značajke totalitarne vladavine, u to nema sumnje. Doduše bila je to jedna blaža varijanta, mi to zovemo socijalizam ili pokušaj socijalizma s ljudskim likom. Ona je bez sumnje imala odraza i na zbivanja do devedesetih, a u devedesetim neku vrstu pojačanja u nacional-staljinizmu. Kod Miloševića je to možda za nijansu jasnije, ali i u tuđmanizmu postoje vrlo jake nacional-staljinstičke komponente. Tuđmanizam je neprevladani staljinizam, uz to što se Milošević i dan danas deklarira kao socijalist. Ljevičarska ideja ima, na žalost, u sebi i totalitarnu komponentu, i uopće cijeli korpus ljevičarskih ideja je kao dvostruko šifrirana knjiga. Veći dio je liberalan i oslobodilački, ali postoji, naravno, i taj potencijal da on skrene u stranu, u totalitarno, i onda se ne razlikuje od desnog. U pogledu totalitarizma nema razlike između lijevo i desno.“
„Pogledajte ko su bili lideri u vreme raspada Jugoslavije. osim Alije Izetbegovića, svi su bili visoki dužnosnici bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Direktan su, tipičan, potpuno prirodan i logičan proizvod totalitarizma i to se sve završilo onako kako je moralo da se završi. Gde je stvoren Slobodan Milošević? Pa nije on došao iz predratne demokratske ili predratne radikalne stranke. On je tipični izdanak klasičnog titoizma.“
Od svih znakova i tragova socijalističke i komunističke Jugoslavije, osim Josipa Broza, koji je i sam postao neka vrsta simbola, najveći odijum izaziva pre svega zvezda petokraka. U Hrvatskoj je tokom devedesetih polomljeno i uništeno gotovo sve što imalo obrise ovog simbola revolucije. U Srbiji je taj obračun bio u mnogome stihijski, mada su oni koji su došli nakon Miloševića, u atmosferi trijumfa i svenarodne radosti, trgali zvezde sa kupola pojedinih državnih zdanja. Oni koji su toj istoj zvezdi klicali, sada je bacaju pod noge ili se, u najboljem slučaju, koriste njom samo za izazivanje provokacija. Književni kritičar Josip Pavičić iz Zagreba i sarajevski pisac Marko Vešović:
„To ima određenu provokativnu težinu, samo ne možemo mi na isti način, naravno, tretirati zvijezdu i kukasti križ, nakon što smo pedeset godina svi nosili tu zvijezdu na kapama, na reverima i tako dalje. Treba proći određeno vrijeme da ljudi uopće shvate što je ta zvijezda sve pokrivala i što se sve iza nje krilo. Ne može se to samo tako preko noći objasniti da je u biti isti crni trag i trag krivi i iza jednog i iza drugog simbola.“
„Zvijezda petokraka je iznesena iz Drugog svjetskog rata kao znamenje antihitlerovske borbe jugoslovenskih naroda i jasno je da je moraš sahraniti zauvijek ako hoćeš da raščistiš prostor. Dakle, zvijezda petokraka nije komunističko nego partizansko znamenje. Ja kome je Tito oca ubio, branim ga od ljudi kojima je sve dao, zbog toga što je pobijedio u ratu hiljadu i petsto ološarskih vojski, zbog toga što su njegova nadnacionalna ideologija, nadnacionalna filozofija i program borbe bili oslobodilački, univerzalni, evropski, antihitlerovski.“
Sa zvezdom ili bez nje, na prostoru bivše Jugoslavije uništeno je više hiljada partizanskih spomenika, dok se na prste jedne ruke mogu prebrojati spomenici revolucionarima koji još uvek stoje na vlastitim nogama. Levičarsku tradiciju i njihove simbole, prepuštene obesnim i sve brojnijim neistomišljenicima, gotovo da više niko i ne brani. Slobodan Šnajder i Josip Pavičić:
„Ona je najugroženija danas. Ima najslabije zagovarače, ima generaciju koja odlazi sa političke scene, gnjevna, obespravljena i njezin je doprinos osporen. A ipak je petnaestak godina bazanja po povijesti učinilo svoje, tako da ovi koji su danas mladi, ili nemaju pojma ili su tako zgađeni da ne žele da se informiraju.“
„Jedno je u vrijeme Drugog svjetskog rata bila antifašistička borba, drugo je bila revolucija, a treće je onda, poslije 1945. godine, bila izgradnja socijalizma. To su tri različite stvari. Recimo u antifašističkoj borbi nisu sudjelovali samo komunisti, iako su komunisti tu borbu vodili. Bilo je još nekih drugih, recimo građanskih struktura koje su sudjelovale u antifašizmu, ali su eliminirane, zato što je antifašizam 1945. godine imao pravo na samo jedan predznak, a to je bio komunistički predznak. Kad se govori o spomenicima, isto tako se treba imati u vidu što su ti spomenici simbolizirali. Da li su simbolizirali antifašizam, da li su simbolizirali komunizam ili su mnoge ljude podsjećali recimo na nacionalnu neslobodu u Jugoslaviji.“
Ono što se dešava sa socijalističkim simbolima, samo je vrh temeljnog odbacivanja i negiranja gotovo svega onoga što je komunizam ostavio u nasleđe Hrvatskoj ili Srbiji. Beogradski istoričar Kosta Nikolić i zagrebački izdavač Josip Pavičić:
„Malo sam iznenađen inicijativama iz Hrvatske da se oni odriču komunističkog nasleđa. Godine 1945. konstituisana je pod petokrakom federalna jedinica Hrvatska, koja je danas suverena i nezavisna država u tim istim granicama, a to su granice trojednice Hrvatske, što je davni habsburški san hrvatskih nacionalista iz 19. veka, objedinjene su sve, po njihovim planovima, etničke i nacionalne teritorije hrvatskog naroda i spakovane su u jednu federalnu jedinicu. Komunizam je u tom domenu Hrvatima doneo ono što, verujem, nisu mogli ni da sanjaju.“
„Imaju komunisti i dobrih strana, ako bismo htjeli reći ovako malo u polušali. Ali ozbiljno rečeno, ta ideja o vlastitoj neovisnoj državi, to je ona stožerna ideja oko koje se zapravo sve vrti u hrvatskoj političkoj povijesti.“
Kosta Nikolić i Josip Pavičić:
„Šta to oni nisu ostvarili i šta bi oni hteli? Srpski partizani u Hrvatskoj su preveli Hrvatsku, koja je bila članica Osovine i koja je objavila rat 8. decembra 1945. godine Sjedinjenim Američkim Državama, u tabor pobedničkih sila. No, naravno, to nije problem Hrvata, to je problem Srba.“
„A šta su radili onda hrvatski partizani, dakle oni koji su Hrvati po nacionalnosti? Da li su oni surađivali sa Nezavisnom državom Hrvatskom (NDH) ili što? U Hrvatskoj su postojali hrvatski partizani, to jest partizani iz Hrvatske. Na početku rata, negdje 1941. i 1942. godine, bio je veći postotak Srba u odnosu na njihov broj u stanovništvu, nego Hrvata, ali Hrvata je dakako uvijek bilo više, zato što su bili većinski narod. Hrvati su imali vrlo razvijen narodno oslobodilački pokret. U Hrvatskoj je bilo više partizanskih korpusa neko u cijeloj nekadašnjoj Jugoslaviji zajedno.“
Dok je, prema mišljenju koje trenutno dominira u srpskoj istoriografiji, komunizam Hrvatima davao i ono što im nikada nije pripadalo, drugima je, a reč je naravno o Srbima, oduzimao ono što je bilo njihovo neotuđivo pravo. Beogradski istoričar Kosta Nikolić i zagrebački pisac Slobodan Šnajder:
„Oduzeo im je monarhiju, oduzeo im je društveno uređenje, oduzeo im je elitu, oduzeo im je građanski sloj, oduzeo im je imovinu i oduzeo im je živote. A to je, što je iskustvo pokazalo, bilo u potpunosti prilagođeno hrvatskim, nacionalno-političkim pretenzijama iz 19. veka. Treba uporediti položaj Katoličke crkve u komunizmu i položaj Srpske pravoslavne crkve. To poređenje je vrlo prosto.“
„To je dio desnog populizma. Neobično je da su u tom umovanju ti koji utvrđuju štetu, najveći korisnici te štete. Nikada nije srpskoj eliti bilo loše. Možda joj je lošije danas nego u onim vremenima koja danas prezire. Uopće je najgore da u celom tom smradu jedno prerušavanje na otvorenoj sceni koje se dogodilo devedesetih, ima razmjere koje ni Gogolj ne bi mogao skupiti u nekakvu svoju fresku, sliku ili roman.“
Dok se spomenici i simboli Narodnooslobodilačkog rata pretvaraju u prah, niču nova obeležja onima koji su sve do juče smatrani zločincima. Na Ravnoj gori se već odavno nalazi spomenik Dragoljubu Mihajloviću, dok je ikonografija četničkog pokreta postala sastavni deo mnogih manifestacija, s obzirom da pojedini ministri u srpskoj vladi drže njegovu figuru ispred vrata kabineta. U Crnoj Gori je u poslednjem trenutku osujećena izgradnja spomenika četničkom komandantu Pavlu Đurišiću, dok su ustaški simboli deo svakodnevice u pomenima na Blajburške žrtve u Hrvatskoj. U toj zemlji su nedavno postavljeni spomenici ustaškom doglavniku Milu Budaku i zapovedniku zloglasne Crne legije Juri Francetiću, koji su ubrzo potom uklonjeni. No sto dvadeset javnih ličnosti u Hrvatskoj i dalje traži obnovu procesa Milu Budaku. Jedan od potpisnika apela za reviziju ovog suđenja, Josip Pavičić, i kritičar ove inicijative Slobodan Šnajder:
„Tko ima recimo što protiv toga da se neka nepravedna – a da su nepravedna, to se svi slažu – suđenja, koja su organizirana 1945. godine tako da se popodne sastao sud, zasjedao tri sata, donio smrtnu presudu i ta smrtna presuda je izvršena sljedećeg jutra, smatraju dakako svojevrsnim zločinom i da se takva suđenja obnove. Pa ako postoje ozbiljni dokazi, neće biti problem na tom novom suđenju te dokaze iznijeti.“
„Budak je na neki način tabuiziran, dok ga nisu iskopali i od njega učinili nekakvu vrijednost nacionalne književnosti, što nema objektivnog pokrića. To što je tabuiziran, izaziva stalno nove pokušaje da se ti tabui skinu. Što bi na kraju značila revizija procesa kojeg nije bilo, i to treba priznati? Na jednoj strani imate pokušaj potiskivanja i zaborava na razini onoga što je bio substrakt partizanskog pokreta. To je bez sumnje nešto što je spašavalo civilizacijske i evropske vrijednosti, za razliku od ustaškog pokreta koji je bio od početka, dakle proklamirano, oni su sebe i zvali totalitarnim pokretom, dakle bio je jedan odvjetak, porod fašizma, sa nekim čak radikalizacijama. Ne smijemo se umoriti u dokazivanju da između zvijezde i „U“ ili mrtvačke lubanje ne može biti znak jednakosti. Mada se moglo dogoditi da se u nekim dijelovima zemlje, povijesti i prakse podudare.“
Nije naravno stvar samo u podizanju spomenika onima koje je već istorija obeležila kao zločince, već i o sve učestalijim pozivima, kako u Hrvatskoj tako i u Srbiji, da se ponovo preispita uloga i samih kvislinških pokreta, koji idu do otvorenih zahteva za rehabilitaciju. Zagrebački izdavač Josip Pavičić i sarajevski pisac Marko Vešović:
„Pa mi se još nismo uopće zapravo primili tog posla da analiziramo što se je to zapravo događalo s nama i oko nas, da vidimo ko je sve tada stradao, zašto je stradao, je li bilo genocida. Blajburg i ti križni putovi, koji su organizirani nakon što je Drugi svjetski rat završio, dakle za vrijeme mira, bila je riječ o ratnim zarobljenicima, imaju elemente genocida, jer se radilo o istrebljenju stotina tisuća pripadnika jednog naroda. To su stvari koje mi do sad nismo bili spremni uopće staviti na bilo kakvu raspravu.“
„Četnici i ustaše su poraženi. Bili su kolaboranti, bili su dakle saradnici jednog od najvećih zločinaca svih vremena. Sjetimo se, postoje i dokumenti, koliko su oni inovjerne ili inonacionalne krvi prolili, i tu je svaka priča završena.“
Beogradski istoričar Kosta Nikolić i Marko Vešović, književnik iz Sarajeva:
„Šta će da se desi? Hoće li ustati general Dragoljub Mihajlović iz groba ili šta? Gde su ti kvislinzi? Tih ,kvislinga‘ ima, po mom istraživanju, danas u Srbiji dvesta, dakle ljudi koji su bili aktivni četnici. To su napaćeni i namučeni ljudi koji su bili proglašeni za narodne neprijatelje. Trebalo im je vratiti ljudska i građanska prava koja im pripadaju po Povelji Ujedinjenih nacija i po onome na šta se ova zemlja obavezala ulaskom u Savet Evrope.“
„Radi se o jednom potpuno okrenutom moralu, koji je van pameti. Oni pokušavaju da revidiraju, pred očima Evrope, temeljne postavke istorije koju ne smiješ dovoditi u pitanje, ako hoćeš da zadržiš status normalnog čovjeka. O tome se radi.“
Da li je stvarno na delu pokušaj ne da se samo se bez ideoloških stega ponovo protumače neke istorijske činjenice iz druge polovine 20. veka, već da se ponovo napišu i neka od ključnih poglavlja tog razdoblja, uključujući i novu raspodelu podelu uloga za period Drugog svetskog rata. Istoričar iz Beograda Kosta Nikolić i sarajevski pisac Marko Vešović:
„Po osnovnoj definiciji istorijske nauke, posebno one moderne i savremene, jeste da je ona slobodna, kritička i da za nju nema zauvek datih istina, i da je sve podložno novom tumačenju i preispitivanju u skladu sa metodologijom nauke i u skladu sa činjenicama i zakonom istorije kao struke i nauke, a ne u skladu sa projektovanom ideološkom slikom da treba braniti ,svijet dobra‘, kakav je navodno postojao, od ,svijeta zla‘ koji će da dođe ne znam od koga i ne znam odakle.“
„Postoji ozbiljna istoriografija koja je utvrdila glavne istine, one temeljne istine, u koje se ne smije dirati. Ali pošto kod nas, čim se smijeni režim, prestaje da važi i cjelokupna istoriografija, jasno je da oni počinju da pišu ispočetka. Dakle, to nije revizionizam, to je polazak iz početka. Posle potopa desio se potop, uništeno je sve ono od ranije i krećemo iz početka, pravimo istoriju koja nama savršeno odgovara.“
Koliko je uopšte legitiman ovaj pokušaj prekrajanja svega što se do sada znalo i verovalo na tragu očiglednog istorijskog revizionizma, što samo pokazuje da pokušaj obračuna sa socijalističkim simbolima nije nešto što se dešava slučajno. Zagrebački izdavač Josip Pavičić i pisac Slobodan Šnajder:
„Prekrojiti znači da je to već neko skrojio. To je odijelce koje je skrojeno za sva vremena. Ja mislim da se povijest zapravo stalno, neprekidno prekraja, neprekidno se proučava, nove generacije imaju svoje poglede i mislim da je riječ o jednom posve normalnom procesu, koji je na djelu ne od 1945. godine, nego je na djelu otkad se povijest piše.“
„Mislim da je to jedna epizoda koja iščezava s ovim mnogo ozbiljnijim procesom prispodobljavanja cijelih ovih prostora i svih država potrebama evropske integracije. Oni će biti tu koliko ih ima u Evropi, koliko ih ima recimo u Njemačkoj, dakle biće potpuno marginalni. To ne može biti dio ničeg službenog i ničeg u pravom smislu riječi javnog.“
Mogu li ipak dani koji dolaze dovesti do primirja i stvaranja objektivnije slike o prirodi ideologije koja je vladala u bivšoj Jugoslaviji, pre nego što budu zabranjeni ili uništeni svi simboli i tragovi tog vremena. Sarajevski pisac Marko Vešović i zagrebački izdavač Josip Pavičić:
„Ja lično mislim da će jednog dana doći normalni ljudi – normalni Srbi, normalni Crnogorci, normalni Hrvati i tako dalje – i krstiti se od čuda šta se ovo dešavalo. Moraće jednog dana da odustanu od svih vrsta ludila za svoje lično dobro. Ne možeš njegovati ideologiju srednjeg vijeka, u boljem slučaju 19. vijeka, a ovamo pričati – Evropa, Evropa.“
„Ja smatram da sve što se sada radi, treba raditi sa slobodnog, demokratskog, znanstvenog, naučnog stajališta, a ne sa bilo kakvih ideoloških, političkih, nacionalnih, integracijskih razina. Mi moramo prestati na povijest od 1941. do 1990. godine gledati jugoslavenskim očima.“
Beogradski istoričar Kosta Nikolić i pisac iz Zagreba Slobodan Šnajder:
„Dok su savremenici živi, to je nemoguće. To je prosto zakon u istoriji, za života savremenika teško da će se te stvari izbalansirati.“
„Hajmo reći da je sada konsenzus da ovo društvo ode još više u desno od centra i eto sad hajde dogovorimo se da su ovi bili baš dobri dečki, a da su partizani bili zločinci. To bi bilo tako anakrono i smiješno pred vratima Evrope da bismo tako nešto morali skrivati kao nekakvu gubu, kao nekakav osip. Margina može pomahnitati, ali ostaje margina. Opasnost da bi paralela te margine mogla osvojiti centar, kod nas ne postoji.“
Ukoliko ova očekivanja budu izneverena, samo će se dodatno produžiti lanac revizija i revizija revizija, sve dok se ne dođe do uravnotežene slike jednog osetljivog, ali sudbinski značajnog perioda, na koju se neće nasrtati s desna, ali niti s leva.