Zavod za zaštitu spomenika kulture stavio je pod zaštitu države centralno gradsko jezgro kao prostornu celinu 1978. godine i tako sačuvao od bagera mnoge zgrade koje i danas svedoče o vremenu početka industrijskog uspona u Kragujevcu u centralnoj Srbiji.
Od tada do danas obavljena je samo jedna delimična restauracija fasada u glavnoj ulici, pa brojna stara zdanja, iako su pod zaštitom države, zbog nebrige ubrzano propadaju.
Takav je slučaj i sa fasadama starih zgrada u centru grada koje ne samo da narušavaju estetiku, nego predstavljaju i opasnost po prolaznike.
Da bi zaustavio višedecenijsku devastaciju kulturno-istorijskih spomenika u centralnom gradskom jezgru, Kragujevac je izdvojio oko 850 hiljada evra za obnovu njihovih fasada.
Studijom revitalizacije fasada u starom gradskom jezgru koju je uradio Zavod za zaštitu spomenika kulture, obuhvaćene su 22 zgrade, od kojih će do kraja ove godine biti restauirirano devet najoštećenijih.
1. Regentova kuća
Podignuta је 1887. godine, u isto vreme kada i Prva kragujevačka gimnazija i u istom stilu eklektičke arhitekture sa bogato ukrašenom fasadom na kojoj se posebno ističu dve sedeće ljudske figure koje pridržavaju venac sa inicijalima i godinom izgradnje. To je najstarija sačuvana ljudska figura u arhitekturi Kragujevca.
Ipak, kuća je poznatija po tome što je u njoj od 2. avgusta 1914. do 23. oktobra 1915. godine stanovao regent Aleksandar Karađorđević.
Odmah nakon što je 28. jula 1914. godine Austrougarska objavila rat Srbiji čime je, ispostavilo se, počeo Prvi svetski rat, Vrhovna komanda je odmah preseljena u Kragujevac, pošto se Beograd tada nalazio na samoj graničnoj liniji. Istovremeno je usledilo naređenje da se Dvor, Vlada, državna nadleštva, Narodna banka s trezorima, državna arhiva i Presbiro upute u unutrašnjost zemlje, pa je tako i regent Aleksandar Karađorđević stigao u Kragujevac, gde je smešten u porodičnu kuću trgovca Alekse Obradovića.
Kuću su nakon Drugog svetskog rata komunističke vlasti oduzele vlasnicima i u nju smestile gradsku biblioteku. Kasnije je predata na upravljanje Poljoprivrednom kombinatu Beograd (PKB), koji je koristio kao poslovni prostor, dok je u podrumu bio istoimeni restoran.
2. Kafana Balkan
Kultna kragujevačka kafana u kojoj se okupljaju profesori, glumci, književnici, novinari, sveštenici, slikari, boemi i „običan svet”.
„Balkan” se nalazi preko puta sedišta Eparhije šumadijske i Saborne crkve, u neposrednoj blizini Prve kragujevačke gimnazije, Knjaževsko-srpskog teatra, zgrade Radio televizije Kragujevac i „Kragujevačkih novina”.
Prema istorijskim dokumentima na lokaciji sadašnjeg „Balkana” pre jednog veka nalazila se kafana „Imperijal”.
Poznati kragujevački novinar Dragić Lazić napisao je svojevremeno da je „Balkan” mnogo više od obične kafane, navodeći da se u njoj već uz jutarnju kafu mogu čuti sve zvanične i nezvanične vesti o događajima tokom prošle noći i večeri.
Po jednoj urbanoj legendi frontmen grupe „Azra” Džoni Štulić, jedna od najvećih zvezda tadašnjeg jugoslovenskog rokenrola, pesmu „Lijepe žene prolaze kroz grad” napisao je u letnjoj bašti kafane „Balkan”.
Ambasador SAD u Srbiji Entoni Godfri je prilikom svoje prve posete Kragujevcu, probao neke od specijaliteta u poznatoj kragujevačkoj kafani.
„Nije uvek lako razumeti ’Balkan’ ali je lako zaljubiti se u njega, njegove ljude, kulturu i naročito hranu. Kragujevačka kafana ’Balkan’ sve ovo dokazuje”, napisao je Godfri na Tviteru.
3. Zgrada kaktusa
Nalazi se sa leve strane današnje ulice Kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića, nešto niže od „Regentove kuće” i kafane „Balkan” idući prema centru.
Zgrada kaktusa izgrađena 1929. godine, dobila je naziv po osam velikih žardinjera sa kaktusima, simetrično raspoređenih na vrhu pročelja fasade ukrašene izuzetno bogatom ornamentikom i, za to vreme, veoma raskošnim arhitektonskim rešenjima.
Prema šturim dostupnim informacijama, to je prva veća stambena zgrada koju su investitori namenili za prodaju ili iznajmljivanje stanova u njoj. Kao i spoljašni izgled, i enterijer zgrade je vrlo luksuzno opremljen. Od prizemlja do trećeg sprata je široko stepenište sa gelenderom od kovanog gvožđa i drveta, velikim svetlarnicima i prostranim hodnicima iz kojih se ulazi u velike, takozvane salonske stanove.
U njoj su do Drugog svetskog rata živeli oficiri sa svojim porodicama, koji su uglavnom rentirali stanove.
4. Zgrada 'Prvi maj'
Tipična gradska kuća iz XIX veka nalazi se u ulici Kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića, niže od Zgrade kaktusa, idući prema centru. Njena arhitektura je manje značajna od njene istorijske vrednosti, koja je i doprinela da bude proglašena za spomenik kulture.
U njoj je nekoliko decenija bila prodavnica Konfekcije „Prvi maj” iz Pirota odakle potiče i njen naziv.
U toj kući se od 1873. do 1875. godine nalazila „Kragujevačka društvena štamparija”, u kojoj je Svetozar Marković, rodonačelnik socijalizma u Srbiji, uređivao i štampao listove „Javnost” i „Oslobođenje”.
Svetozar Marković, filozof, mislilac, novinar i publicista bio je oštar kritičar tadašnje vlasti u Srbiji, koji je u svojim delima prvi upotrebio izraz „Velika Srbija” kritikujući teritorijalne pretenzije Beograda prema susednim državama.
Zbog napada na vlast preko novina koje je uređivao i štampao, Marković je 1874. godine pod optužbom da je prekršio Zakon o informisanju, osuđen na devet meseci zatvora, iz kojeg je izašao teško oboleo. Preminuo je od tuberkuloze 1875. godine u Trstu.
5. Evropski uticaj
Dalje, niz ulicu Kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića do centra grada i Spomenika prvoj štafeti mladosti („Devojka pobeda”), sa obe strane ulice nalaze se kuće sagrađene krajem XIX i početkom XX veka pod uticajem evropske arhitekture, koje su nakon Drugog svetskog rata oduzete od vlasnika, da bi u procesu restitucije bile vraćene njihovim naslednicima.
U prizemlju tih kuća u kojima su se nekada nalazile trgovine različite robe i zanatske radnje, a na spratovima stanovi njihovih vlasnika, danas se uglavnom nalaze butici, a u pasažima i na spratovima su advokatske kancelarije, turističke agencije, krojačke radnje, menjačnice...
6. Zgrada Peka
Na uglu ulica Kralja Petra Prvog Karađorđevića i Ulice 27. marta, na centralnoj gradskoj raskrsnici nalazi se zgrada „Peko” koja je dobila je naziv po istoimenoj prodavnici cipela slovenačke firme koja je bila smeštena u njoj do raspada bivše SFRJ.
Na velikom narodnom mitingu održanom 21. oktobra 1944. godine na dan oslobođenja Kragujevca, sa balkona te zgrade okupljenim građanima govorio je Mijalko Todorović Plavi, tadašnji politički komesar Prve jugoslovenske armije.
7. Palata Milana Nikolića - 'Prosveta'
Nalazi se s druge strane ulice 27. marta, na početku ulice Kralja Petra Prvog. Završena je u vreme balkanskih ratova 1913. godine, i neposredno pred početak Velikog rata, po francuskom stilu u arhitekturi art nouveau.
Pripadala je bogatom gvožđarskom trgovcu Milanu Nikoliću. U njoj je u jesen 1933. godine, prilikom dvodnevne posete Kragujevcu povodom proslave stogodišnjice Prve kragujevačke gimnazije (Muške gimnazije), boravio kralj Aleksandar Prvi Karađorđević.
Nakon Drugog svetskog rata i ona je oduzeta od vlasnika i u nju je smeštena knjižara „Prosveta“, koja je prodavala knjige, časopise, udžbenike i kancelarijski materijal, zbog čega je ogromna većina Kragujevčana često posećivala.
Danas je u njoj jedna od mnogobrojnih banaka koje su se uselile u reprezentativna stara zdanja u kragujevačkoj pešačkoj zoni.
8. Palata Atlasa
Zgradu izuzetno bogate ornamentike sa visokom kupolom podigao je 1913. godine bogati trgovac Miodrag Jakovljević. Iznad glavnog ulaza u zgradu postavljene su dve figure Atlasa koji simbolično na svojim rukama i ramenima, nose ugaoni balkon na centralnom bloku palate sa velikom kupolom na vrhu.
Zbog izuzetne arhitekture i dva velika Atlasa, ova palata zajedno sa palatom Milana Nikolića, koja se nalazi na istoj raskrsnici, je lajt motiv skoro svih predratnih i posleratnih kragujevačkih razglednica.
I ona je posle Drugog svetskog rata oduzeta vlasnicima i predata na upravljanje Trgovinskom preduzeću „Srbija”, koje je u njenom prizemlju imalo svoju samoposlugu, kasnije C market (do kraja devedesetih godina XX veka), ali su Kragujevčani za sve to vreme „išli u kupovinu kod Jakovljevića ili kod ’Atlasa’”. Preduzeće TP „Srbija” je privatizovano 2007. godine.
Danas je u njoj prodavnica kozmetičkih proizvoda.
9. Trgovine ustupile mesto bankama
U ulici Kralja Petra Prvog čiji je deo pretvoren u pešačku zonu, posle palata Milana Nikolića i Miodraga Jakovljevića, sa obe strane ulice poređane su kuće sa trgovinama u prizemlju. Među njima je i trgovina koja je prodavala štofove, predratnog gradonačelnika Kragujevca Dragomira Simovića. On je uhapšen odmah nakon govora Mijalka Todorovića 21. oktobra 1944. i pet meseci kasnije streljan kao narodni izdajnik. Simović je 2010. godine odlukom Višeg suda u Kragujevcu rehabilitovan.
Sve zgrade koje su bile u privatnom vlasništvu u najužem gradskom jezgru su posle Drugog svetskog rata nacionalizovane i predate na upravljanje društvenim preduzećima, koja nisu vodila mnogo računa o njihovoj zaštiti. Njihove fasade, svojevrsno lice grada, počele su „da umivaju” banke, koje su se proteklih dvadeset godina uselile u stara kragujevačka zdanja. U izlozima nekadašnjih trgovina sada su bankomati, reklame za kredite, prodavnice mobilnih mreža. Nekadašnji kragujevački korzo davno je nestao, a pešačka zona u koju se nekada izlazilo radi kupovine, druženja u kafanama ili samo radi šetnje, pretvorena je u finansijsko-poslovni centar u kome je i pre epidemije, „fajront” već oko 20 časova.