RSE: Gospodine Lončar, kako je Tito gledao na demokratske reforme koje su sprovodili čehoslovački komunisti i na njihovo nastojanje da stvore socijalizam sa ljudskim likom?
Lončar: Veoma pozitivno, davao im je punu podršku. Tito je bio u Čehoslovačkoj za vrijeme prethodnog predsjednika Antonina Novotnog i Aleksansar Dubček, koji ga je zamijenio na mjestu lidera čehoslovačkih komunista, trebalo je da dođe u Jugoslaviju u uzvratnu posjetu. Međutim, Dubček je zamolio Tita da prekrši taj redoslijed i da dođe u Prag kako bio dobio njegovu direktnu podršku u situaciji kad je već započeo sovjetski pritisak.
RSE: I Tito je onda došao u Prag?
Lončar: Jeste, Tito je došao u Prag i na taj način demonstrirao veliku podršku Dubčeku. Tito je bio u Čehoslovačkoj od 9. do 11. avgusta, znači neposredno pred sovjetsku intervenciju. Tito je tada izričito rekao da je kurs koji vodi Dubček pravilan, da podržava reforme, samo ga upozorava na opreznost da mu se stvari ne izmaknu ispod kontrole. Naročito je podržao federalizaciju zemlje i ravnopravnost dva naroda - Čeha i Slovaka.
RSE: Kakve su bile prve reakcije jugoslavenskog vrha na sovjetsku okupaciju Čehoslovačke, da li je bilo straha da bi se Jugoslavija mogla naći na udaru kao sledeća meta?
Lončar: Kako da ne. Na to je već upozorio tadašnji ministar vanjskih poslova Marko Nikezić u ekspozeu u Skupštini Jugoslavije 30. jula 1968. godine, znači 20 dana prije sovjetske intervencije. Govoreći o stanju u istočnom lageru, on je pozitivno ocijenio reforme čehoslovačkih komunista, ali je upozorio da sovjetski pritisak na Čehoslovačku podsjeća na pritisak koji vršen na Jugoslaviji 1948. godine uoči donošenja rezolucije KOMINFORM-a.
RSE: Da li je Jugoslavija, strahujući od eventualne sovjetske intervencije, preduzimala neke odbrambene mere?
Lončar: Naravno. Odmah nakon sovjetske intervencije održan je sastanak najvišeg rukovodstva kome je predsjedavao Tito. Kostatirano je da ta intervencija nije samo zaustavljanje češke reforme i češkog slobodnog razvoja nego da se ona u krajnjoj liniji tiče i jugoslavenskog sigurnosnog položaja. Analizirani su stanje na granicama i raspored jugoslavenskih trupa. Tada je došlo do sukoba između Koče Popovića, koji je u to vrijeme bio član Predsjedništva, i ministra obrane Ivana Gošnjaka. Koča Popović je postavio pitanje gdje se nalaze jugoslavenske trupe i konstatiralo se da one nisu razmještene adekvatno opasnostima koje dolaze sa Istoka nego da su još uvijek u velikom dijelu okrenute prema Zapadu. Tito je to smirivao, ali to je bio početak kraja Gošnjaka, čovjeka koji je bio protiv reformi i koji je imao velike simpatije za centralizam, pa je na taj način imao neku, da tako kažem, indirektnu spregu sa sovjetskom politikom.
RSE: Na koji je način Jugoslavija pružala podršku okupiranoj Čehoslovačkoj?
Lončar: Prije svega svojom politikom diskreditiranja intervencije i ohrabrivanjem čehoslovačkih komunista da ne popuštaju i da daju otpor. Zanimljivo je da je vrijeme intervencije supruga Aleksandra Dubčeka bila na odmoru u Crikvenici i Tito je poslao Savku Dapčević-Kučar i Dragutina Haramiju da je posjete. Poslije je, naravno, ona došla i na Brione.
RSE: Kako je Sovjetski Savez reagovao na jugoslavensku podršku čehoslovačkim komunistima? Da li je došlo do velikog zaoštravanja odnosa između dvije zemlje u to vrijeme?
Lončar: Došlo je do zahlađenja, ali ne kao za vrijeme mađarskih događaja. Nakon svojetske intervencije u Mađarskoj odnosi su zahladili do te mjere da nije bilo posjete na visokom nivou punih sedam godina, od 1956. do 1961. godine. To je je bilo mnogo žešće zahlađenje. Događaji u Čehoslovačkoj su revalorizirali i reaktivirali resurse demokratije koji su postojali u Čehoslovačkoj prije Drugog svjetskog rata. Dubček je dobro postavio stvari - nije u prvom planu bilo pitanje izlaska iz Varšavskog ugovora, kao što je bio slučaj za vrijeme događaja u Mađarskoj 1956. godine, nego demokratizacija, reforme, emancipacija od sovjetskog sistema. Taj poduhvat je bio mnogo slojevitiji i značajniji, ali manje opasan za sovjetsku poziciju prema Zapadu.
RSE: Da li je okupacija Čehoslovačke, koja je izvedena u ime ideje proleterskog internacionalizma i teorije ograničenog suvereniteta, istovremeno predstavljala i krah te ideje?
Lončar: Sigurno, to je apsolutno početak kompromitacije sovjetskog sistema koji je, na kraju krajeva, propao sa pojavom Perestrojke i Glasnosti, što je dovelo do raspada Sovjetskog Saveza i završetka hladnog rata. Sigurno da su tu već bile naznake slabosti sovjetskog sistema.
RSE: Šta je, po vama, bila poruka Praškog proljeća i njegovog brutalnog gušenja?
Lončar: Nekoliko je tu bilo poruka. Prvo, da se ne može narodima sa takvom demokratskom tradicijom i sa tako bogatom kulturom, kao što su Česi i Slovaci, nametati totalitarni sistem. To je bilo kao oblačiti nekome odijelo koje ne prihvaća njegovo tijelo. Drugo, da sistem Varšavskog ugovora ne može da funkcionira ako se u okviru njega guše nacionalni interesi i nacionalna i društvena sloboda. Vidjelo se da je taj vojno-politički sistem u dubokoj krizi jer nema bitnu pretpostvaku - da ti narodi, čije su države članice varšavskog ugovora, nalaze svoj interes u tome. Naprotiv, oni su ga doživljavali kao sredstvo gušenja nacionalne i ljudske slobode. Treće, pokazalo se da je Sovjetski savez slab, jer je njegova vojna moć bila daleko veća nego njegova politička, ideološka, društvena i pogotovo ekonomska snaga. Postalo je jasno da ta vojna sila ne može sama po sebi da održava državu i sistem i da će kad-tad morati da popusti pred slabostima koje sam pomenuo. Intervencija u Čehoslovačkoj je u stvari bila početak kraja Varšavskog ugovora, bez obzira što je on tu demonstrirao silu i odlučnost. Pokazalo se da istočnoevropski narodi imaju svoje vlastite kulturne, civilizacijske i nacionalne interese kojih se nikada neće odreći, oni se mogu privremeno prigušiti, ali se ne mogu eliminisati.