RSE: Gospodine Stamatoviću, na nedavno održanom skupu o položaju srpskog naroda u Crnoj Gori, otvorena je debata oko toga, kako unaprijediti položaj te populacije. Da li kroz zakonske mehanizme i prava koja pripadaju manjinskim narodima, ili čekati na smjenu vlasti, eventualno promjenu Ustava. Političke partije i nevladine organizacije nemaju unison stav oko tog pitanja. Što vi mislite o tome?
STAMATOVIĆ: Put do rješenja prava Srba je dosta diskutabilan. Naime, tu se može postaviti i pitanje ko je većina u Crnoj Gori i šta je većina. U Crnoj Gori, nesporno, nemamo jednu nacionalnu grupaciju koja čini 51% stanovništva. Nemamo čak ni nekoliko procenata blizu toga. Otprilike crnogorska nacionalna grupacija, kao najveća, broji 40 ili 41 posto. Srbi su drugi iza toga, tako da je i ovo što sam prvo rekao crnogorska nacionalna grupacija dosta diskutabilna, s obzirom da je popis vršen dijelom u nedemokratskim uslovima. Ja ne znam na koji način treba dođi do prava Srba, ali je evidentno da se ovim režimom nema bilo čega demokratskog. Niti izbora, niti popisa stanovništva, niti referenduma i tako dalje. Po meni, ključni put je rušenje ovog režima na izborima. Baveći se problematikom prava nacionalnih zajednica, pa i prava Srba koja su nesprono ugrožena u Crnoj Gori, polazi se od posljedice ne od uzroka. Uzrok koji je proizveo denacionalizaciju srpskog naroda je evidentno ovaj režim. Njega treba smijeniti.
Isto tako jasno je da poslije smjene ovog režima, baš kao što se to desilo i u Srbiji, jer je to u suštini jedan te isti ideološki neokomunistički režim bio, samo nije imao u Srbiji tu crtu antisrpstva, je to da nijedna politička stranka neće imati većinu, da će se morati praviti koalicije, a ukoliko neko od opozicije ne želi da bude taj koalicioni partner režima svakako da će i one sadašnje opozicione grupacije morati da budu upućene na srpske stranke. U toj varijanti doći će do nekog kompromisa da se prava Srba poboljšaju, a ona se fundamentalno ne mogu poboljšati bez stvaranja novog Ustava ili pisanja novog Ustava. To je jedna varijanta. Druga je opet, kako smo rekli, proglašenje Srba za nacionalnu manjinu, ali je možda i ta varijanta neodrživa jer većine u Crnoj Gori nema. Mi smo svjedoci da su već formirane neka tijela u vidu ekeltorskih skupština do sada Muslimana, Bošnjaka, Albanaca, imam informacije da se veoma intenzivno radi na formiranju jednog takvog savjeta sačinjenog od srpske nacionalne zajednice. Po meni i takav put je dobar je bi time predstavnici Srba bili u situaciji da više ne zavise od monopola srpskih stranaka u Crnoj Gori, naročito monopola političkih lidera tih stranaka koji se veoma često u svojoj kadrovskoj politici rukovode svojim ličnim interesima, svojiom ličnim sujetama i veoma često u svojim strankama vrše negativnu selekciju kadrova upravo iz tog razloga.
RSE: Kažete da je najbolji put ka unapređenju prava srpske populacije smjena vlasti. Ipak, neke stranke i nevladine organizacije tvrde da nemaju vremena da sjede skrštenih ruku. Tako su stranka srpskih radikala i organizacije Srpsko narodno vijeće, Akademska alternativa i Slobodna misao već najavili osnivanje srpskog nacionalnog vijeća?
STAMATOVIĆ: Ja to u potupnosti podržavam. Ja lično, ako je to bitno, uzeću učešća u tom procesu. To je upravo ovo što sam ja rekao. Ne traba čekati na smjenu režima, nego raditi svim sredstvima na svim poljima. Ja nijesam samo za jednu varijantu, ja sam za više varijanti, pa koja u određenom trenutku može da da veće rezultate. Uopšte tu se pokazuje da je po ko zna koji put ovo što je učinio režim sa ovakvim Ustavom potpuno pogrešno. Crnu Goru po mom mišljenju treba konstituisati ne kao zajednicu građana nego kao zajednicu naroda u kojoj bi svaki narod imao pravo učešća u vlasti sa onolikim procentom koliko je njegova nacionalna zajednica po popisu ima pripadnika. ili može da se stvara neka druga varijanta dvodomnog parlamenta, vijeća naroda i vijeća građana. To su sve neke opservacije koje se mogu projektovati u budućnosti, ali opet osnovni uslov je smjena režima u Crnoj Gori.
RSE: Kada govorimo o ovome prijedlogu da se srpski narod služi manjinskim pravima njemu se najoštrije protivi Srpska narodna stranka i Andrija Mandić koji se predstavlja kao zaštitnik Srba u Crnoj Gori. Kako to komentarišete?
STAMATOVIĆ: To upravo tako komentarišem da niko nema monopol da se smatra zaštitnikom jednog naroda u nekoj državi, pa niko nema pravo da se predstavlja kao zaštitnik srpskog naroda u Crnoj Gori. Tim prije što sam se zaista i ja lično uvjerio da se u toj stranci ili možda bih ja to postavio drugačije, izvinjavam se. Možda da se zapitamo ko su personalno ljudi koji predstavljaju jedan narod u jednoj državi. Ko su personalno Srbi koji predstavljaju srpski narod u Crnoj Gori. Da pođemo od pojedinca, ne od grupacije, od političke stranke. Da li ti ljudi imaju i inetelektualnog i političkog kapaciteta da artikulišu nacionalne zahtjeva i potrebe jednog naroda, pa i srpskog naroda u Crnoj Gori. To je ono što sam vam ja pričao da možda ovu varijantu koja se sada priprema smatram pozitivnom jer bi sa njom bio i značajno ograničeni monopoli lidera i stranaka. Opet ponavljam, veoma često se povode za svojim ličnim interesima, za svojom negativnom kadrovskom selekcijom i imamo danas jednu notornu činjenicu u Crnoj Gori da srpski narod u Crnoj Gori predstavljaju razni neostvareni ljudi od nekih propalih studenata, neostvareni ljudi koji u građanstvu ne zaslužuju ama baš nikakvu vrijednost i nikakvu pažnju koji nemaju ni intelektualnog ni političkog kapaciteta za bilo šta, a najmanje da se bave politikom, a najmanje da predstavljaju jedan narod. To su neke greške iz prošlosti ko je uostalom takve ljude na koji način doveo do toga da oni uđu u javni, odnosno politički život.
RSE: Kada govorite o pravima srpskog naroda u Crnoj Gori na šta konkretno mislite?
STAMATOVIĆ: Zaista su široki aspekti toga. U Crnoj Gori antisrpstvo je definitivno postalo zanimanje. To je postala lična karta, to je postao preduslov za napredovanje u službi, to je najprije preimenovanje srpskog jezika, zatim, uvođenje u prosvetni sistem od novih predmeta od crnogorskog jezika, od falsifikovanja crnogorske prošlosti, nametanje jednog modela tumačenja prošlosti preko nastavnih planova i programa istoije, veoma maloj zastupljenosti pripadnika srpskog naroda u državnim organima i tako dalje. Imate niz i niz tih segmenata koje je teško pobrojati u ovom momentu.
RSE: Kažete da je antisrpstvo u Crnoj Gori uslov za napredak. Da li mislite da je možda jedan od korijena te pojave i to što je prethodnom periodu anticrnogorstvo bilo preduslov?
STAMATOVIĆ: Anticrnogorstvo nikada nije, bar u poslednjih šezdeset godina, bilo uslov za napredovanje. Anticrnogorstva nije bilo. Upravo je ovaj oblik crnogorstva koji je završni čin od '45., pa dalje.
RSE: Koliko ovdje uopšte ima srpske populacije i koliko je to uopšte u Crnoj Gori nacionalni, a koliko politički stav? Poznato je da je u protekloj deceniji taj procenat rapidno narastao na 32% sa posljednjeg popisao iz 2003. godine.
STAMATOVIĆ: U odnosu na popis iz 1991.?
RSE: Da, tako je. Da li mislite da bi se taj procenat nakon osamostaljenja Crne Gore mogao sniziti?
STAMATOVIĆ: Ne. Zato što je naprije popis iz 1991. godine bio projektovan od strane tog istog režima koji je vršio kontrolu popisa tog stanovništva.
RSE: Ali tada je režim bio naklonjen Beogradu?
STAMATOVIĆ: Režim jeste bio naklonjen Beogradu, ali kažem, režim nikada nije napravio definitivni otklon od one ideologije i onih recidiva te ideologije u nacionanom smislu u Crnoj Gori koji su postavljeni '45. godine. Nema, dok je ovog režima, pravog, slobodnog, relevantnog popisa, nema pravih i relevantnih izbora i referenduma. Prvo režim treba da padne da mi opet uđemo u jedan zaista istinski proces prvih pravih slobodnih izbora, prvog pravog slobodnog popisa stanovništva iz '45. i još jednog referenduma. Onda ko bude osvojio vlast, koliko ljudi bude popisano da pripada nekome, ko se izjasni da želi državnu zajednicu sa Srbijom ili ne, srećno mu bilo i ko pobijedi na tome, ali ne može se ići u sve to sa pritiscima i sa falsifikatima.
RSE: Imate li utisak da su nakon referenduma političke tenzije u tom smislu malo splasnule i da bi trebalo više voditi računa o građanskim pravima i uspostavljanju pravne države nego ovim stvarima o kojima vi govorite?
STAMATOVIĆ: Mislim da nijesu splasnule, a u drugom dijelu pitanja pravne države opet ne može biti dok je ovog režima, to je evidentno, jer ovaj režim proizvodi korupciju, ovaj režim proizvodi nasilje, ovaj režim proizvodi samovolju, ovo je evidentno privatna država, ovo je evidentno poslednja neokomunistička diktatura u Evropi jednog neokomunističkog režima koji je naslijeđen i koji je nastavio kontinuitet '89. godine i koji je tokom ovih dvadesetak godina prerastao u jedan pravi mafiokratski režim.
RSE: Zar ne mislite da vlast koristi te tenzije između ljudi da bi i dalje opstala?
STAMATOVIĆ: Ne mislim uopšte da, ne razumijem kakve su to tenzije u nacionalnom smislu, u vjerskom smislu mislim.
RSE: Tako je. Da li mislite da insistiranje na tim podjelama pomaže režimu da ostane na vlasti?
STAMATOVIĆ: U tradicionalnoj Crnoj Gori je tradicionalna podanička svijest naroda. Ovo što se sada dešavalo i dešavalo se i prethodnih godina kupovinom glasova, zastrašivanjem birača i tako dalje, ja to kao istoričar znam, to je samo ponavljanje prošlosti. Kakvi su bili izbori za vrijeme Kralja Nikole, o tome postoji bezbroj dokumenata, baš kao što u ovim izborima u ovih desetak, petnaest godina je policija zastrašivala građane kako su kupovani glasovi i tako dalje, tako je nekada Kralj i Gospodar slao svoje plemenske kapetane, svoje žandare, svoje oficire, svoje upravitelje u narod da prijete narodu za koga će i kako glasati. Ništa se tu nije bitnije promijenilo.