Od Dejtonskog sporazuma do danas, punih 20 godina Ustav BiH je izvor različitih oblika diskriminacije, što je potvrđeno i presudama Evropskog suda za ljudska prava. U već famoznoj odluci “Sejdić Finci”, kao i “Azra Zornić”, koja je postala pravosnažna prije mjesec dana, zagovara se donošenje građanskog Ustava, koji će garantovati osnovna prava i slobode svima, bez obzira na nacionalnu pripadnost. O tome govori stručnjak za ustavno pravo, dr Kasim Trnka.
RSE: Presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu Sejdić - Finci traže da se osigura ravnopravnost u izbornom sistemu i u političkom životu za pripadnike nacionalnih manjina, a u slučaju „Azra Zornić“, za sve one koji se ne žele nacionalno izjasniti, ili se izjašnjavaju kao građani. Međutim, obrazloženje, posebno ove druge presude, ima mnogo dublji smisao. Šta je osnovna poruka vlastima u BiH?
Trnka: Mislim da se radi o još suštinskijim promjenama i da presuda, i u jednom i u drugom slučaju, traži da se postepeno napušta dejtonska logika ustavnog uređenja i da se prihvata logika savremenih demokratski uređenih sistema, kakvi dominiraju u Evropskoj uniji, gdje je svaki pojedinac ravnopravan. Ustvari, ove su presude nametnule problem napuštanja dejtonskog modela i prihvatanje savremenog demokratskog modela, kakvi dominiraju u EU.
Kao rješenje da se zaustavi rat, napravljen je Ustav koji favorizuje tri najdominantnije etničke grupe i daje im privilegije u odnosu na ostale građane BiH, tako šta su za konstitutivne narode garantirane određene pozicije u isntuitucijama javne vlasti, a oni imaju i mogućnost zaštite nacionalnog vitalnog interesa. To je potpuno i suprotnosti sa građanskim demokratijama.
Nažalost, za ovih proteklih dvadeset godina stvorene su takve političke konstrukcije i takve političke elite - iako se teško za naše rukovodioce može reći 'elite' - koje se vrlo se komforno osjećaju u toj poziciji, insistirajući neprekidno na nacionalnom interesu, pri tome i kad je nešto od opšteg interesa za sve građane Bosne i Hercegovine, oni ipak favorizuju nacionalni interes jer je, jednostavno, to uslov njihove egzistencije, njihovog opstanka, opstanka na vlasti.
RSE: Kako ostvariti temeljnu ustavnu rekonstrukciju, kada za to posljednjih godina nema političke volje?
Trnka: Ako se želi radikalni zaokret, onda je neophodna intervencija međunarodne zajednice, ili kroz organizovanje „Dejtona dva“ ili da se izvrše ozbiljni pritisci na domaće političare, da oni to urade.
Po mom mišljenju, jedina realna mogućnost je da se na neki način ubrza proces pristupa Evropskoj uniji, i da onda kroz proces pregovaranja o ispunjavanju kriterija za pristup EU, kvalitativni elementi ljudskog života dođu do izražaja, tada bi se stvorio povoljniji ambijent da se postepeno mijenjaju i ustavna rješenja. Ne bude li to, i ako Evropa ne bude na jedan ili drugi način pomogla Bosni i Hercegovini, bojim se da će se onda dalje zaoštravati nacionalne tenzije i da će postati, umjesto ustavnog, sigurnosni problem. Stvaranje sigurnosnih rizika na jugoistoku Evrope definitivno bi moralo zabrinuti i samu Evropsku uniju i cjelokupnu međunarodnu zajednicu.
RSE: Na šta mislite kad upozoravate na sigurnosnu situaciju?
Trnka: U današnjoj konstelaciji međunarodnih odnosa i na ovom malom prostoru zapadnog Balkana prelamaju se strategijski interesi velikih sila. Vidite Srbiju u kojoj se lomi između proevropskog i proruskog puta, a to se odmah prelama na BiH preko RS. Tako da posljedice tog konflikta, koji objektivno postoji između zapada i Rusije, direktno osjećamo i mi. Bojim se, ako se nastavi tako, da ćemo i mi ući u opasniju poziciju nego sada, da će BiH postati sigurnosni problem. Vidimo da ruska politika instistira, ekonomski i na svaki drugi način da se vrati na područje Balkana, da SAD i EU nemaju više u fokusu ovaj dio ovdje, jer su zaokupljeni problemima na drugim stranama svijeta - tu je Bliski istok, Ukrajina, i druge žarišne tačke u svijetu.
RSE: Još jedan problem koji BiH ima je svakako to što o svemu odlučuju lideri političkih partija koji ne žele ustavne promjene, koji grade suverenost svojih partija, a ne države ...
Trnka: Kod nas se, nažalost, ta partiokratija uspjela da nametne, a tome je doprinijela i međunarodna zajednica – znamo da su dugo vremena predstavnici međunarodne zajednice razgovarali upravo sa liderima, nisu tražili od parlamenata da se izjasne o određenim pitanjima, nego su u kafanama, s uskim krugom lidera, odlučivali. Tad se stvorila prosto jedna kultura takvog ponašanja. Imamo nedavno primjer, gdje lider, Milorad Dodik kaže da „dok se ne smijeni taj i taj funkcioner, neće dolaziti poslanici na skupštinsko zasjedanje“. Dakle, unose se neki lični inati i nameću u odnosu na cjelokupan politički sistem. To je nešto što je apsolutno nepoznato u demokratskim sistemima. I zbog toga, po mom mišljenju, sve ove probleme koje imamo, u osnovi generira ustavni koncept koji je jedan parcijalni interes, dakle nacionalni interes određenih nacionalnih grupa, stavio se iznad opšteg i zajedničkog interesa svih građana. Zato imamo da ono što je opšte i zajedničko, kao što su ljudska prava, kao što je jedinstveno tržište, kao što je ekonomija, kao što je preduzetništvo – a to interesuje svakog građanina – ne može nikako da dođe na dnevni red, jer su mnogo važnije nacionalne konfrontacije i dokazivanje nekih ugroženosti i prioriteta u tom pogledu.
RSE: EU nastoji godinama pomoći BiH u njenom integrisanju, ali pravog odgovora domaćih političara nema. Kako vi to vidite?
Trnka: U načelu, svi političari kažu da su za EU a u praksi sve rade da ne dođe do približavanja. I ova posljednja šansa koju je Unija dala BiH, kroz drugačiji pristup ili izmjenu prioriteta pokazuje duboko ukopane nacionalne pozicije u kojem se i evropski put žrtvuje zbog nekog, navodno, nacionalnog interesa.
