Tito i svemir: Jugoslovenski mit u filmu

VIDEO: Trailer za film "Houston, We Have a Problem"

Iva Martinović

Jugoslavija je za vreme hladog rata razvijala svemirski program koji je 1961. godine Tito prodao SAD, a Kenedi je potom najavio let na Mesec! Ovo je kratak opis trailera za film "Houston, We Have a Problem", slovenačkog reditelja Žiga Virca, koji je istog časa kada je postavljen na internet digao buru u svim republikama bivše Jugoslavije.

Iako ni sam autor, poznat po provokativnim najavama projekata, ne otkriva da li je i ovoga puta reč o fikciji, a istoričari navode da teško da ima veze sa stvarnošću – trailer je pogodio u metu. Vest je prenela većina medija u regionu, a poslednjim ratom zavađeni narodi ujedinili su se u polemikama je li ovako nešto zaista moguće.

U dramatičnom traileru, reditelj i scenarista, Žiga Virc i njegov stric Boštjan Virc najavljuju otkrivanje najveće tajne hladnog rata. Zaplet filma vrti se oko navodnih tajnih zapisa Hermana Potočnika, kapetana inženjerskih jedinica Austrougarske, do kojih je Josip Broz Tito došao posle Drugog svetskog rata.

Zahvaljujući njima, SFRJ se kao treći igrač uključila u svemirsku trku i već 1961. godine imala funkcionalan program kojim je mogla da pošalje čoveka u svemir. To su saznale SAD i u martu iste godine Tito je u tajnosti prodao planove predsedniku Džonu Kenediju koji dva meseca kasnije najavljuje let na Mesec.

Ova najava izazvala je pravu buru čim je postavljena na internet, a u prva 24 sata pogledalo je više od 200 hiljada ljudi. Žiga Virc slične reakcije izazvao je i 2010. godine trailerom za film “Trst je naš” za koji je bio nominovan i za studentskog Oskara.

Još pre prve projekcije reagovao je čak i tadašnji italijanski ministar spoljnih poslova Franko Fratini da bi se kasnije ispostavilo da je reč o satiričnom pristupu oslobođenju Trsta 1943. godine. Na pitanje da li je i ovoga puta isto posredi, Virc u izjavi za RSE zagonetno odgovara.

“Mi smo u fazi kada prikupljamo činjenice, i još uvek nam je potrebno puno, puno potvrda, dokumentacije i istraživanja u arhivama da bismo mogli to da potvrdimo. Ne želim da budem previše senzacionalan u vezi sa ovom temom jer hoćemo da napravimo dokumentarnu dramu koju će ljudi želeti da gledaju i iz koje će naučiti nešto novo. U ovom trenuku ne mogu reći ništa više specifično”, kaže Virc.

Dokumentarna drama bi, kako najavljuje trailer, trebalo da otkrije kako je Tito u tajnosti sagradio podzemni centar nazvan "Objekt 505" - čuvenu bazu "Željava" kod Bihaća, u kojoj je razvijan svemirski program.

Reč je o vojnom podzemnom aerodromu, koji je bio smešten na samoj granici BiH i Hrvatske i koji je korišćen do rata 1992. godine kada ga je aktviranjem eksploziva uništila JNA. Danas je baza zapuštena.

Osim njene tajne funkcije tokom hladnog rata, autori najavljuju i druge, „do sada nepoznate detalje“. Po pitanju izvora ili pak mašte, Virc je jednako zagonetan.

“Dobijamo puno poziva ljudi koji jesu ili nisu uključeni u ovu priču. Ali u ovom trenutku zbog budućnosti projekta ne možemo govoriti o tome sa kim smo u kontaktu. Kao što znate, jugoslovenska armija je u to vreme imala vrlo dobro razvijen projekat razvoja svog supersoničnog aviona, i drugih high-tech sredstava, o čemu je bio obavešten i sam Kenedi. Uz to, imali smo i naučnike poput Hermana Potočnika, koji je bio Slovenac. Njegova knjiga o putovanju kroz svemir bila je osnova i inspiracija Wernheru von Braunu, koji je bio nemački naučnik, a potom čelnik razvojnog programa NASA-e. Slika Hermana Potočnika, zbog njegovih doprinosa, i danas visi na zidu u sedištu NASA-e... I ima tu još mnogo zanimljivih detalja”, navodi slovenački reditelj.

Nastavak mitomanije

Navode iz trailera preneli su gotovo svi mediji u regionu, a usledilo je na hiljade komentara u kojima čitaoci iz bivših jugoslovenskih republika naširoko razmatraju je li Tito zaista imao svemirski program.

Teško – slaže se većina istoričara i vojnih stučnjaka. Navode kako je aerodrom Željava bio napolju, a avioni su ulazili unutra kako bi bili zaštićeni od eventualnog nuklearnog udara za vreme hladnog rata. SAD jeste zanimao, ali u vojnom smislu, jer je to bio jedan od najvećih kompleksa tog tipa u Evropi, kažu sturčnjaci upućeni u istoriju jugoslovenske vojske.

​Istoričarka Branka Prpa navodi da je Jugoslavija u to vreme imala veliki broj svetski školovanih stučnjaka iz različitih oblasti, ali da je priča o svemirskom programu ipak samo urbani mit.

„Nikada ništa slično tome nisam čula, a baš da mi kao istoričari nikada nismo ništa čuli, onda je malo teško i da postoji. U suštini, ne samo podzemni aerodrom kod Bihaća, nego je i niz vojnih baza zapravo obavljao onu funkciju koju je Jugoslavija imala u hladnom ratu, a to je da je bila i amo i tamo. Po svim strateškim definicijama svog položaja bila je potrebna i jednima i drugima. Tako da je i novac dobijala za vojne programe. U svakom slučaju, s obzirom na geostrateški položaj, to jeste bila jedna visoko razvijena vojna sila i tu poziciju je imala od Drugog svetskog rata kao četvrta vojska u savezničkoj koaliciji,“ kaže Branka Prpa.

No, u komentarima na internetu hiljade čitalaca fascinirala je priča o jugoslovenskom svemirskom programu.

“Šta smo mi sve izmislili - od struje, pa do svemira!” ; “Stvarno smo bili potencijal i pol! Živio drug Tito!”; “Najjači smo! Znao sam da na Balkanu žive najpametniji ljudi!”, samo su neke od reakcija oduševljenih čitalaca, bez obzira na to iz koje zemlje bivše Jugoslavije dolaze.

Ipak, ima i onih koji će reći da se “ni Stiven Spilberg ne bi setio da napravi ovako nešto!”

Među njima je hrvatski kolumnista i pisac Boris Dežulović, koji se bavi odjekom koji je trailer za novi projekat dvojice slovenačkih umetnika napravio u medijima i zemljama bivše Jugoslavije.

„Radi se o kulturama koje su se cijele izrodile iz te urbane jugoslavenske mitologije, i čije su zapravo i danas povijesti potpuno mitologizirane i neomitilogizirane. I priča o Josipu Brozu Titu koji radi svemirski program i prodaje ga Kenediju također naliježe na to. Upravo sam Slovencima, na njihovo vjerovatno zadovoljstvo, pisao kako su poslije 50 ili 60 godina zajebavanja da su neduhoviti protestanti dočekali da zajebu svih ostalih 20 miliona post-Jugoslavena, koji mrtvi ozbiljni u svojim mračnim, tijesnim historijama naliježu na takvu jednu priču“, rekao je Dežulović.

Jedno je sigurno - najava ovog projekta postigla je cilj kakav ni sam autor nije očekivao. Film je tek u fazi predprodukcije, a već ga sa nestpreljenjem očekuje mnogobrojna publika u čitavom regionu.

“Pratio sam šta se događa na Youtube-u i bio je jedan komentar koji je praktično kaže sve – konačno jedan film koji ne deli bivše jugoslovenske države nego ih ponovo ujedinjuje. Mislim da je to bio najbolji komentar koji sam video”, kaže Žiga Virc.

*** U razgovoru Ive Martinović sa autorom filma, slovenačkim rediteljem Žigom Vircom saznajte da li je i u ovom njegovom ostvaranju reč o satiri.

*** U tekstu Azre Bajrić Aerodrom Željava - Vojno čudo prepušteno zaboravu pročitajte razgovor sa oficirom bivše JNA o izgradnji i stvarnoj namjeni aerodroma Željava i planovima za njegovu eventualnu rekonstrukciju

*** U razgovoru za RSE dvojica stručnjaka NASA-e dovode u pitanje postojanje tog programa kao i njegovu prodaju SAD-u i kažu kako Nema dokaza da su SAD kupile tajni program od Tita