Jedna od odluka majskog zasedanja Svetog arhijerejskog sabora, koja je privukla pažnju i stručne i šire javnosti, jeste formiranje komisije za dijalog SPC sa Rimokatoličkom crkvom o kanonizaciji kardinala Alojza Stepinca, o čijoj ličnosti i stavu prema ustaškom režimu Ante Pavelića dve crkve imaju sasvim različite stavove. Za jedne je svetac, za druge proustaški kardinal. Šta je istina i kako približiti tako udaljene stavove koji otkrivaju različite pozicije i prema drugim važnim dogadjajima iz zajedničke istorije?
Kardinal Alojze Stepinac na sudu u posleratnoj Titovoj Jugoslaviji je izjavio: “Moja savest je čista i nemam si tu ništa prebacivati!”
Da li je u pravu Stepinac, kad kaže da mu je savest čista? Šta je i da li je, po mišljenju naših sagovornika, nešto sporno u ponašanju Stepinca u vreme NDH? Na ovo pitanje dva istoričara iz Zagreba i Beograda odgovaraju različito.
Dr Miroslav Akmadža iz Hratskog historijskog instituta: “Ne,apsolutno ne!”
Dr Radmila Radić iz Instituta za noviju istoriju Srbije: “Ja mislim - da!”
Koji su argumenti za kanonizaciju Alojza Stepinca? Dr Akmadža objašnjava šta su crkveni razlozi: “Njegovo mučeništvo za vreme komunizma, sa druge strane njegovo pomaganje nemoćnima, bilo u ratu ili miru, i treća stvar je ono što Crkva gleda, to su čuda. Da su neki vernici ozdravili ili se desilo neko slično čudo.”
Kakvi su argumentiza protivljenje kanonizacije kardinala Stepinca, objašnjava doktorka Radić:
“Pre svega zbog njegove uloge oko formiranja NDH i pokrštavanja stanovništva. Stepinac je posetio Kvaternika već 12. aprila a 16. aprila je primljen kod Ante Pavelića i to je sve bilo pre potpisivanja kapitulacije Jugoslavije 17. 04. A već 28. aprila je uputio pastoralno pismo u kome poziva sveštenstvo da brani novu katoličku Hrvatsku. I tokom celog rata je nastojao da uspostavi veze izmedju Vatikana i NDH, radio na tome, odlazio u Vatikan, podržavao ustaški režim. Sve do samog kraja.”
Dr Akmadža, međutim, poriče takve argumente: ”Stepinac se veseli hrvatskoj državi, ali to ne znači da prihvaća režim kao takav. On se režimu, kao takvom, usprotivio na sličan način kao što se kasnije usprotivio komunističkom režimu koji mu je bio, normalno, omraženiji.”
U Hrvatskoj se ističe da je Stepinac već 1941. godine protestovao zbog progona i ubistva Srba i Jevreja, da je 1942. godine javno izjavio da je Jasenovac “sramna ljaga NDH”, da je pomagao progonjenima. Dr Akmadža kaže da postoje razlike između srpskih i hrvatskih istoričara o tome da li je on mogao više učiniti u toku rata ili ne, ali da je to u sferi nagađanja. Istoričarka Radmila Radić o tim argumentima:
“Bilo je i takvih njegovih izjava, on je odlazio u Vatikan i govorio o tome, pisao u nekim izveštajima ali suštinski se od toga nikada nije ogradio. On jeste govorio 1942. godine o nekim stvarima koje, po njemu, nisu bile u redu, ali nikada se javno nije izjasnio protiv tog režima, niti učinio nešto da se to stanovništvo zašititi, niti se od tih postupaka ogradio. Podržavao je pokrštavanje. Ne može da se poredi njegovo antirežimsko ponašanje posle Drugog svetskog rata, koje je bilo mnogo aktivnije - pisao je dopise vlastima protiv mera koje su uvođene i slično, i ono iz Drugog svetskog rata. A ono što se dogadjalo tokom rata je bilo mnogo teže, sa težim posledicama od onog što se dešavalo nakon završetka rata. U tom smislu ja ne mislim da je on do kraja učinio ono što je mogao da učini.”
MIroslav Akmadža kaže da su osude Stepinca proizvod komunističke propagande, da postoje daleko kontroveznije ličnosti, kao što je nadbiskup sarajesvki Šarić, ali da se o njemu malo govori i priča, dok se sve usmerilo na Stepinca: “Procenjivanje njjegove uloge u Drugom svetskom ratu više je pod uticajem komunističke propagande pod koju je potpao i dio srspkog pravoslavnog vođstva".
"Crkva uvijek prihvaća državu i sa njom pokušava komunicirati”, tumači dr Akmadža Stepinčevo ponašanje “ali kada ta država ne radi po crkvenim načelima, onda on prosvjeduje. Kako kod Pavelića, tako isto i kod Broza.”
Kakav može biti ishod zajedničke religijske komisije?
Miroslav Akmadža smatra da Komisija može samo doprineti razumevanju, većem stepenu tolerancije prema drugačijem mišljenju i eventualno ublažavanju retorike: ”A da će se približiti stavovi u odnosu na Stepinca? Tu se ne može ništa dogoditi spektakularno.“
Dr Radmila Radić kaže da je dobro što je oformljena zajednička Komisija: ”To je jedini način, jedini put da se ta pitanja reše, ako je to uopšte moguće. Verovatno kad sednu za sto,da će na kraju ipak da se nadje neko rešenje.”
Sve u svemu, hrvatski istoričar Miroslav Akmadža zaključuje: “Proglašenje nekoga svetim je interna stvar svake crkve. Bez obzira sviđalo se to nekome ili ne.”
Da li postoji neka vrsta nivelacije dve kontroverzne ličnosti Alozja Stepinca i Draže MIhailovića, koje su u svojim sredinama heroji a u susednoj zločinci– posleratno sudjenje Stepincu sledi nakon presude Mihailovicu, rehabilitacija četničkog vodje dešava se u jeku kampanje za kanonizaciju kardinala Stepinca? Bez namere da izjednačavamo tedve ličnosti, jedna je bila vodja oružanih formacija a druga svešteno lice, to pitanje smo postavili istoričarki Radmili Radić, s obzirom na to da se takva tumačenja mogu i dan danas čuti:
“Posle izbora 1945. godine kada se vlast učvrstila, počela su sudjenja političkim protivnicima. Prema izveštajima britanske ambasade smatralo se da je jedini pravi protivnik novom režimu Katolička crkva i sam Stepinac. Čak u tim izveštajima se kaže da je on, možda, moćniji protivnik režimu dok je u zatvoru, nego što je to bio na slobodi. Kasnije su sami pripadnici režima govorili da je to bilo političko sudjenje . Da bi se, da senije protivio režimu, našao neki modus vivendi izmedju Katoličke crkve i države. Ipak, meni se čini, na osnovu dokumenata koje sam čitala, da je Tito imao ideju da stvori neku vrstu hrvatske nacionalne katoličke crkve. Stepinac nikako nije mogao da pristane da se Katolička crkva u Hrvatskoj odvoji od Vatikana. Meni se čini da je to bio ključ njihovog međusobnog spora".
"Što se tiče poništavanja sudskih odluka, 1992. godine je poništena sudska presuda Stepincu, Draži Mihailoviću mnogo kasnije. To je neka vrsta spojenih sudova sa vremenskom distancom. Ima osnova da se govori o tome da postoji neka nivelacija izmedju jednih i drugih, ali meni se čini da to ne treba posmatrati na taj način. To treba dovesti u jednu drugu vrstu ravni. Istražiti krivicu tih ljudi, njihovu ulogu tokom Drugog svetskog rata. I ne praviti tu vrstu poredjenja sa jedne ili druge strane” kaže dr Radmila Radić.