Spomenicima obilježena teritorija i podjele

U BiH ne postoji pravni okvir za izgradnju spomenika. Podjele, duboko ukorijenjene u složeni politički sistem BiH, s njenim entitetima, kantonima i opštinama, stvorile su situaciju u kojoj niko ne može tačno odgovoriti na pitanje ko gradi spomenike i da li oni odslikavaju istinu o sukobima devedesetih ili samo potpiruju etničke predrasude. Nezvanične procjene kažu da se na spomenike potrošilo stotine miliona eura.

„Različite države i etničke grupe koriste spomenike da bi predstavile svoju verziju događaja iz prošlosti. Vlade ih koriste da bi manipulisale historijom i osvojile političke poene - u BiH da bi produbili podjele, umjesto da promoviraju pomirenje“ - ovo se uz ostalo navodi u velikom regionalnom istraživanju koje je prošle godine predstavila Balkanska istraživačka mreža BIRN.

"U stvari su gotovo sve spomenike, osim nekih vrlo bizarnih, kao spomenik Brus Liju, nisam doživela kao verske, koliko nacionalne. Sada se grade nacionalni identiteti i onda se iz tih naših etničkih sukoba iz devedesetih rađaju, sa jedne strane heroji, kojima se podižu spomenici, a sa druge strane ratni zločinci. Takva je percepcija ljudi. Nekad je to u istoj ulici, nekada u istom gradu. To sve se još uvek odnosi i na II svetski rat i još uvek postoje pitanja da li je spomenik četničkom vojvodi iz II svetskog rata potrebno podići ili ne. Generalno, zaključak je da nema apsolutno nikakvog reda u tom haosu, a to znači da svako može sebi da dozvoli da počne da podiže spomenike kome god želi", kaže regionalna direktorica BIRN-a Gordana Igrić.

U BiH je podignuto na stotine spomenika i spomen obilježja. Neki su regulisani - poput standardizovane spomen-ploče u znak sjećanja na ljude ubijene tokom opsade Sarajeva. Mnoge su nezavisno finansirala udruženja porodica žrtava, udruženja veterana i privatni donatori. Iza ogromnog broja stoji politika.

„Politika izgradnje novih spomenika u razdoblju nakon rata u BiH odražava jedan kliše, koji je ovdje već postojao prije, tokom cijelog XX stoljeća, a to je da pobjednici istoriju počinju sa samim sobom. Za vrijeme Prve Jugoslavije, bilo je podignuto više od 200 spomenika dinastiji Karađorđevića. Mislim da je preživio samo jedan poslije II svjetskog rata. Nešto slično se dešava i danas sa spomenicima iz NOB-a. Do izražaja je došao novi umjetnički izraz, koji zapravo treba da simbolizira političku moć. Tako danas, kada putujete kroz BiH, kao da putujete kroz neki vremeplov, koji vam jasno pokazuje na kojoj teritoriji se nalazite", ocjenjuje Dubaravko Lovrenović, dugogodišnji član Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika.

Izvan sfere realnog

„Naravno, oni su važni zbog toga što se uz njih organiziraju komemoracije i ceremonije sjećanja, koje opet imaju zadatak da grade neki kolektivni identitet koji je za neko društvo i za neku zajednicu prihvatljiv. Naznake drugačijih narativa možemo prepoznati u pojedinačnim slučajevima. Možda to možemo reći za sarajevske ruže i za sarajevski tunel. Tu je možda neki drugačiji narativ i mogućnost da se svi identificiraju sa ovakvim simbolom", smatra Amra Čusto, historičarka iz Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo.

U BiH ne postoji pravni okvir za izgradnju spomenika. Podjele, duboko ukorijenjene u složeni politički sistem BiH, sa njenim entitetima, kantonima i općinama, stvorile su situaciju u kojoj niko ne može tačno da kaže ko gradi spomenike i da li oni oslikavaju istinu o sukobima devedesetih ili samo potpiruju etničke predrasude.

S druge strane, kontinuirano propadaju ili se sa namjerom ruše spomenici antifašističke historije BiH, poput Partizanskog spomen groblja u Mostaru, arhitektonsko zdanje čuvenog Bogdana Bogdanovića, ili pak zgrade ZAVNOBIH-a u Mrkonjić Gradu.

„Do toga dolazi iz potpuno podijeljenih politika u BiH, nakon ovog rata, gdje mi zapravo imamo političare i ideologije koje su u velikoj mjeri nastavljači ili žele da prikažu kao opravdano ono što se događalo tokom rata, tako da te politike u BiH doprinose do podjela u procesu razvoja kulture sjećanja u BiH koja i dalje ostaje fragmentalna i nedorečena upravo zbog toga što nije podržana i pokrenuta od institucija", konstatuje Branko Todorović iz Helsinškog odbora za ljudska prava u Republici Srpskoj.

„O zajedničkim spomenicima u ovom trenutku je zaista nemoguće govoriti jer je cijela poslijeratna politika podizanja spomenika, pa čak i tokom rata, bila zapravo usmjerena u potpuno drugom pravcu. To na žalost, bojim se da ostaje izvan sfere realnog. U ovom trenutku, perspektiva, što se tiče cijele ove teme o kojoj govorimo, za BiH nije nimalo ružičasta", konstatira Dubravko Lovrenović.

Dozvolu za gradnju spomenika u Bosni i Hercegovini izdale su 143 opštine, mada su mnogi izgrađeni i bez prethodnog odobrenja. Ukupni troškovi izgradnje spomenika procjenjuju se na stotine miliona eura.