Srpska pravoslavna crkva (SPC) osudila je odluku vlasti u Ukrajini da drevni manastir vrati pod ingerenciju države i iseli iz njega monahe za koje Kijev sumnja da su lojalni Moskvi.
Vlada Ukrajine naložila je monasima Kijevo-pečerske lavre, manastira iz 11. veka na južnim padinama Kijeva koji je pod zaštitom UNESCO-a, da do 29. marta napuste to zdanje, zbog sumnje da sarađuju sa ruskom vojskom.
Šta kaže SPC?
Dan ranije, u utorak 28. marta, oglasila se Srpska pravoslavna crkva saopštenjem u kojem taj potez zvaničnog Kijeva naziva "državnim terorom".
"Kijevo-pečerska lavra sa svojim svetinjama nije samo simbol i centar pravoslavne Ukrajine i, šire, 'ruskoga sveta' (ma kako ko tumačio taj termin) nego i nepresušni živonosni izvor duhovnosti vasceloga Pravoslavlja", navodi se u saopštenju SPC koje potpisuje patrijarh Porfirije.
U saopštenju se navodi i da SPC "sa dubokom zabrinutošću" prati "pritiske, nasilje i progone koje aktuelna ukrajinska vlast vrši protiv kanonske Crkve, a time i protiv većine vlastitih građana, s obzirom na činjenicu da je reč o najvećoj verskoj zajednici u zemlji".
Saopštenje SPC sadrži jaku prorusku intonaciju, ocenjuje za Radio Slobodna Evropa (RSE) Vladimir Veljković, istoričar koji se bavi pitanjima religije.
"U tom saopštenju se barata ruskim ideološkim pojmovima kojima se opravdava agresija na Ukrajinu, kao što je pojam 'svete Rusije' i 'ruskog sveta'. To su ideološki pojmovi koji negiraju posebnost Ukrajine i Ukrajinaca, kao i njihovo pravo da postoje kao nacija i država sa identitetom nezavisnim od Rusije", smatra Veljković.
Veljković dodaje da je SPC u svom istupu pokazala da ne razume svu kompleksnost verskih prilika u Ukrajini.
Ambasada Ukrajine: Zakone moraju poštovati svi
U Ambasadi Ukrajine u Srbiji kažu za RSE da su primetili da su "ruski diplomati ovde u Srbiji konačno počeli da se bave verskim pitanjima", kao i da i "podržavaju zabrinutost Patrijarha SPC Porfirija za situaciju sa hramovima i crkvama u Ukrajini".
"Nažalost, 307 verskih objekata uništenih od strane ruskih agresora u Donjeckoj oblasti, Žitomirskoj oblasti, Kijevskoj oblasti, Luganskoj oblasti, Sumskoj i Černigovskoj oblasti od početka sveobuhvatnog rata ostalo je van njihove pažnje. Odnosno, svukuda kuda je kročila noga ruskog osvajača", navodi se u pisanom odgovoru Ambasade.
U Ambasadi kažu da Kijevo-pečerska lavra nije samo verski, već i istorijski objekat koji pripada državi Ukrajini, te da se deložacija sveštenstva Ukrajinske pravoslavne crkve (Moskovske patrijaršije) sprovodi po zakonu.
"Dana 29. marta 2023. godine završen je ugovor o zakupu prostorija između Nacionalnog rezervata 'Kijevo-Pečerska lavra' i Ukrajinske pravoslavne crkve (Moskovske patrijaršije). Dakle, Ukrajinska pravoslavna crkva (Moskovska patrijaršija) mora da napusti teritoriju naše svetinje. Zakone Ukrajine moraju poštovati svi, bez obzira na veru ili bilo koji drugi faktor", kažu u Ambasadi.
Raskol u ukrajinskoj Crkvi
A te prilike počele su da se komplikuju još 2018. godine, kada se Crkva u Ukrajini podelila na dve frakcije sa gotovo identičnim imenom – Pravoslavnu crkvu Ukrajine (PCU) i Ukrajinsku pravoslavnu crkvu (UPC).
Prvoj je, uz oštro protivljenje Ruske pravoslavne crkve, Carigradska patrijaršija 2019. godine dala crkvenu nezavisnost od Ukrajinske pravoslavne crkve koja je do ruske invazije 2022. bil lojalna Moskovskoj patrijaršiji Ruske pravoslavne crkve (RPC).
Sumnje da delovi te Crkve sarađuju sa Rusijom ostale su žive i nakon toga.
Moskovska patrijaršija je otvoreno podržala agresiju Rusije na susednu zemlju, nakon čega se poglavar Ukrajinske pravoslavne crkve mitropolit Onufrije distancirao od RPC.
Pravoslavna crkva Ukrajine je podržala demonstacije 2014. godine na kijevskom trgu Majdanu, kojima je svrgnut s vlasti tadašnji proruski predsednik Ukrajine Viktor Janukovič.
SPC je sve ovo vreme bila uz Moskovsku patrijaršiju.
Nalog za iseljenje
Kijevo-pečerska lavra ostala je rezidencija mitropolita Onufrija poglavara Ukrajinske pravoslavne crkve.
Nadležnost nad Kijevo-pečerskom lavrom su do kraja 2022. godine delili državni muzej, Nacionalni Kijevsko-pečerski istorijsko-kulturni rezervat, i Ukrajinska pravoslavna crkva.
Međutim, ukrajinska vlada je u januaru 2023. raskinula ugovor o zakupu sa UPC, vraćajući tu imovinu pod direktnu državnu kontrolu.
Kao još jedan razlog za iseljenje ukrajinska vlada takođe navodi da su monasi prekršili sporazum o stanovanju time što su gradili nove objekte u okviru manastira.
Dodatni razlog za deložaciju je i to što institucije u Kijevu sumnjaju da su delovi Ukrajinske pravoslavne crkve ostali bliski sa Ruskom pravoslavnom crkvom.
Prema pisanju sajta Politico, ministar kulture Ukrajine Oleksandar Tkačenko (Oleksandr Tkachenko) naredio je monasima Ukrajinske pravoslavne crkve da napuste sve prostorije Lavre do 29. marta. On je dodao da ukrajinske vlasti neće primeniti silu protiv monaha ako propuste rok.
On je takođe rekao da je uslov za ostanak monaha da se priklone Pravoslavnoj crkvi Ukrajine.
Monasi su, međutim, odbili da napuste manastir do okončanja sudskog postupka, nakon što je Ukrajinska pravoslavna crkva prošle sedmice podnela tužbu za zaustavljanje iseljenja.
Od 26. marta više od 1.236 verskih zajednica i manastira najavilo je prelazak iz Ukrajinske pravoslavne crkve, koju podržava Moskovska patrijaršija, u Pravoslavnu crkvu Ukrajine.
Samo oko četiri odsto pravoslavnih vernika se sada identifikuje sa Moskovskom patrijaršijom, pokazalo je istraživanje istraživačkog centra Kijevskog međunarodnog instituta za sociologiju, a prenosi Politico.
Sa druge strane, većina sveštenstva iz crkve Moskovske patrijaršije Lavre i dalje ne priznaje Pravoslavnu crkvu Ukrajine, iako joj je carigradski patrijarh Vartolomej dodelio nezavisnost 2019. godine.
Mitropolit Onufrije iz proruske Ukrajinske pravoslavne crkve tvrdi da je njegova crkva jedina prava crkva u Ukrajini, optužujući drugu stranu za raskol.
Ukrajinska pravoslavna crkva i ruska invazija
Nedugo nakon što je Kremlj pokrenuo vojnu invaziju na Ukrajinu 24. februara 2022. godine, mitropolit Onufrije je ispred Ukrajinske pravoslavne crkve osudio je taj potez Ruske Federacije.
U maju prošle godine, Ukrajinska pravoslavna crkva saopštila je da se razišla sa Moskovskom patrijaršijom i da je prestala da se moli za ruskog patrijarha Kirila.
"Pre neki dan je Ukrajinska pravoslavna crkva donirala ukrajinskim jedinicama na bahmutskom frontu medicinsku opremu i municiju. Dakle, ta Crkva se trudi da učestvuje u odbrani od ruske agresije onoliko koliko može", kaže Vladimir Veljković.
Slavljenje Rusije u Lavri
Međutim, taj imidž Ukrajinske pravoslavne crkve je poljuljan u novembru 2022. godine, kada se pojavio snimak sa molitve u Kijevo-pečerskoj lavri, na kojem se vidi da parohijani pevaju pesmu u slavu Rusije.
Služba bezbednosti Ukrajine (SBU) je promptno pokrenula istragu, a zvaničnici UPC su saopštili da je sprovedena i interna istraga koja je pokazala da je snimak lažan.
Protođakon Andrej Palčuk iz Odeske eparhije Ukrajinske pravoslavne crkve rekao je da metapodaci videa pokazuju da je prošao kroz video montažu pre objavljivanja, podseća portal Orthochristian.com.
Taj portal navodi da je istovremeno Lavra objavila snimak u kojem upravnik tog manastira mitropolit višgorodski Pavle navodi da je svešteniku koji je u to vreme vršio službu privremeno "zabranjeno da služi liturgiju ili molebene" dok se ne održi sabor manastira na kojem bi se dalje raspravljalo o toj stvari.
No, osim ove, Služba bezbednosti Ukrajine od februara 2023. istražuje oko 60 krivičnih postupaka protiv sveštenika, od kojih su mnogi osumnjičeni za saradnju sa ruskom okupatorskom vojskom u različitim regionima.
"Samo nekoliko sveštenika je zaista sarađivalo. Nije u redu primenjivati kolektivnu krivicu na crkvu. Bilo je i saradnika među SBU i drugim organima. Ali vlada je odlučila da napadne crkvu", rekao je portalu Politico arhiepiskop Jona iz UPC, dodajući da se saradnici mogu naći u svim sferama, čak i u redovima ukrajinske državne bezbednosti.
Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za ljudska prava je prošle sedmice izrazio zabrinutost da bi se "državne akcije protiv Ukrajinske pravoslavne crkve" mogle pokazati "diskriminatornim" i pozvao na "pravično suđenje" onima koji se suočavaju sa krivičnim prijavama, piše "Njuzvik".
Manastir u pećini
Kijevo-pečerska lavra je manastir sagrađen 1051. godine u pećini na području Kijeva.
Vernici ga smatraju svetim mestom, odakle je počelo širenje pravoslavlja u Kijevskoj Rusiji. Danas se nalazi pod zaštitom UNESCO-a i jedno je od Sedam čuda Ukrajine.
Sastoji se od pećinskih tunela, te više arhitektonskih spomenika i crkava, među kojima su najpoznatiji Uspenjski saborni hram i Trapezna crkva.
Neuspeh mitropolita Onufrija
Vladimir Veljković kaže da je, i pored nastojanja mitropolita Onufrija da prikaže da Ukrajinska pravoslavna crkva daje doprinos odbrani zemlje od invazije, ruska bezbednosna služba je ipak uspela da je iskoristi kao instrument za širenje svoje propagande.
"Očigledno da napori mitropolita Onufrija nisu urodili plodom. Znači da nisu uspeli da se prikažu kao crkva koja je potpuno distancirana od Rusije, ali se ne može osporiti da su zvanično delovali u tom pravcu", kaže Veljković, te podvlači:
"U tom smislu je Srpska pravoslavna crkva formalno uputila podršku mitropolitu Onufriju, ali oni u tom saopštenju nisu pokazali da razumeju šta on radi. Tretiraju ga kao da je on u potpunosti deo Ruske pravoslavne crkve, iako se UPC još prošle godine distancirala od Moskovske patrijaršije", zaključuje Veljković.
Odnosi SPC i Moskovske patrijaršije
Pravoslavnu crkvu Ukrajine osnovao je decembra 2018. godine crkveni savet (sinod) koji su činili sveštenici koji su napustili Ukrajinsku pravoslavnu crkvu Moskovske patrijaršije.
Manje od mesec dana kasnije, patrijarh Carigrada Vartolomej – duhovni vođa zajednice pravoslavnih hrišćana širom sveta, koja broji gotovo 300 miliona pripadnika – izdao je ukaz kojim je 5. januara 2019. Pravoslavnoj crkvi Ukrajine dodeljena autokefalnost, to jest nezavisnost od Moskovske patrijaršije.
Zbog tog poteza je Ruska pravoslavna crkva (RPC) prekinula veze s Konstantinopoljem.
Na stranu Moskovske patrijaršije tada je stala jedino Srpska pravoslavna crkva.
Sveti arhijerejski Sabor, crkvena skupština u kojoj sede episkopi, vladike i mitropoliti SPC, je na zasedanju u novembru 2018. godine saopštio da neće priznati odluku Carigradske patrijaršije, ocenivši da je odluka patrijarha Vartolmeja "neutemeljena".
Dobri odnosi SPC sa Ukrajinskom pravoslavnom crkvom, koju predvodi mitropolit Onufrije, mogli su se uočiti i pre nekoliko godina tokom masovnih protesta u Crnoj Gori protiv donošenja Zakona o verskim zajednicama.
Tom zakonu oštro se protivila Srpska pravoslavna crkva koja je mesecima organizovala protesne litije. Na jednoj od njih, februara 2020. godine, učestvovao je i Onufrije.
On je tom prilikom poručio da je jedina kanonska crkva u toj zemlji Crnogorsko-primorska mitropolija Srpske pravoslavne crkve.
Početkom 1990-ih godina u Crnoj Gori je obnovljena Crnogorska pravoslavna crkva, koja je bila ukinuta u prvoj polovini dvadesetog veka. Nju, međutim, do danas ne priznaju gotovo sve pravoslavne crkve.
Srpska pravoslavna crkva inače u evropskim krugovima važi za organizaciju koja promoviše Rusiju na Zapadnom Balkanu.
To je istaknuto i u Rezoluciji Evropskog parlamenta, usvojenoj marta 2022. godine, u kojoj se navodi da su evroparlamentarci zabrinuti zbog "pokušaja Pravoslavne crkve u zemljama kao što su Srbija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina, posebno u entitetu
Republika Srpska, da promoviše Rusiju kao zaštitnicu tradicionalnih porodičnih vrednosti i ojača odnose između države i Crkve".
SPC je ove navode odbacila.
Zaoštrena retorika vaseljenskog patrijarha
Zaoštravanje odnosa između Ruske crkve i Ukrajinske pravoslavne crkve pratila su burna politička dešavanja i sukobi na relaciji Moskva – Kijev. Odnosi su dodatno narušeni, nakon što je 2014. godine Rusija anektirala ukrajinsko poluostrvo Krim, a jaz se produbio nakon početka ruske agresije na Ukrajinu februara 2022. godine.
Samo nekoliko dana pre isteka roka za odlazak monaha iz Lavre, duhovni poglavar svetskih pravoslavnih hrišćana, vaseljenski patrijarh Vartolomej, zaoštrio je svoj stav prema Moskovskoj patrijaršiji, ocenivši tokom posete Viljnusu da Ruska pravoslavna crkva deli odgovornost za sukob u Ukrajini.
"Crkva i državni vrh u Rusiji sarađivali su u zločinu agresije i delili odgovornost za nastale zločine, poput šokantne otmice ukrajinske dece", rekao je patrijarh Vartolomej 22. marta na konferenciji u glavnom gradu Litvanije.
U onome što je shvaćeno kao jasna kritika ruskog patrijarha Kirila, Vartolomej je rekao da Kremlj koristi Moskovsku crkvu kao "instrument za svoje strateške ciljeve".
