Obeležavanje Dana primirja: Dvostruka revizija istorije

Na Balkanu se samo u Srbiji kao državni praznik slavi 11. novembar 1918. godine, kada su narodi na ovim prostorima mogli da odahnu zbog okončanja ratnih sukoba. Iako se Balkan posle nekoliko vekova oslobodio tuđinske vlasti, sve ono što je usledilo u narednim decenijama sa stvaranjem prve i druge Jugoslavije, svakako i dan danas izaziva oprečna mišljenja o istoriji ovih prostora, uključujući i o početku i završetku Prvog svetskog rata.

Srbija je prošle godine uvela u prazničke kalendare obeležavanje Dana primirja, dana završetka Prvog svetskog odnosno Velikog rata. Dan uoči praznika, sahranjeni su ostaci zaboravljene heroine iz Prvog svetskog rata, Milunke Savić, u Aleji velikana, uz prisustvo najviših državnih i crkvenih zvaničnika.

Zašto je Srbija zainteresovana da danas aktualizuje taj istorijski datum? I sa kakvim porukama se obeležava kraj Prvog svetskog rata? Koliko na to utiču aktuelne polemike o uzroku i povodu rata, o karakteru atentata na austrougarskog prestolonaslednika, koji se ocenjuje i kao revolucionarni i kao teroristički čin?

Premijer Srbije Ivica Dačić na Dan primirja je poručio onima koji Srbiju optužuju za početak rata, karakterišući atentatora Gavrila Principa kao teroristu:

“To bi isto bilo kao kada bi sada neko optužio Poljsku da nije bila konstruktivna i da je zato izbio Drugi svetski rat. Usotalom, da je Srbija bila tako luda država i lud narod, pa što su onda u rat krenule ostale zemlje?”

Stvar se komplikuje na osetljivom regionalnom terenu na kome su se države našle na različitim stranama, pa i danas različito vrednuju istorijske događaje.

“U Sarajevu imate podizanje spomenika Francu Ferdinandu. Kada bi sad u Beogradu bilo počelo podizanje spomenika Gavrilu Principu, to bi se tumačilo da mi favorizujemo one koje su izvršili Sarajevski atentat.”

Da stvar bude još komplikovanija, predsednik države Tomislav Nikolić u autorskom tekstu za dnevni list "Politika" na Dan primirja piše o kontinuitetu nepravdi prema srpskom narodu, sve do ratova u 90-im godinama. Srbija, kaže Nikolić, “treći put u rasponu od jednog veka, nekome smeta”.

“Postali smo apriorni krivac za mnoge nedaće izazvane pogreškama svetskih moćnika, za Prvi svetski rat, rat u bivšoj Jugoslaviji... Ne usuđujem se da razmišljam o tome šta će Srbija da preživljava 2041. godine, ako ovakav raspored snaga i uticaja uspe da preživi”, napisao je Nikolić.

Suluda pozicija

Ali, ostavimo poruke političara i njihovo razumevanje ili opasnu upotrebu istorije. Šta kažu oni koji ne bi trebalo da donose sudove motivisane dnevnopolitičkim potreabama?

Istoričari se slažu da Srbija u prošlosti nije dovoljno baštinila taj deo svoje istorije u kojoj se našla na strani pobednika. Profesor istorije na Beogradskom univerzitetu, doktor Ljubodrag Dimić kaže:

“Srbija je bila učesnica u tom ratu, da je podnela veliku žrtvu, nesumnjivo da je srpska vojska izvela tu odsudnu bitku Prvog svetskog rata, kada je probijanjem Solunskog fronta, tu rešavajuću bitku koju iščekuju i jedna i druga strana u ratu počev od 1914. Nesumnjivo da je položila tu velike žrtve, nesumnjivo da su neki od simbola rata kao i ovaj cvet, ukazuju na Srbiju.”

Na delu je dvostruka revizija istorije, smatra istoričarka Branka Prpa. Prva je ono što se događa na evropskoj sceni, a to je pokušaj da se fokus za krivicu rata pomeri sa Nemačke.

“To jeste revizija istorije, i u interesu je određenih evropskih političkih krugova. Pre svega mislim na Nemačku. To je Fritz Fischer, nemački istoričar tvrdio da je ono što se desilo i u Prvom i u Drugom svetskom ratu rezultat te jedne iste politike i on je nazvao 'savez elita' ili 'težnja ka svetskoj moći'. I on to prati od Bizmarka do Hitlera. To se onda nastavlja u kontinuitetu, nemačka dominacija u Evropi je očigledna. To su neke konstante koje traju u evropskoj geografiji već, evo ga, vek i po“, ističe Prpa.

Istoričarka Branka Prpa da ne treba zanemariti još jednu vrstu revizije istorije, ovoga puta u regionu, a u vezi sa jugoslovenskom idejom i stvaranjem jugolsovenske države:

“Pa evo, imamo tezu da je Jugoslavija bila pogrešna odluka, je l'? Sad, ako imamo tezu da je Jugoslavija bila pogrešna odluka, onda je i Gavrilo Princip pogrešan čovek. Onda je sve to pogrešno, i onda nema razlike između njih i onih koji pokušavaju da menjaju istoriju dvadesetog veka.“

Oba naša sagovornika su, povodom neopravdanog zanemarivanja i pokušaja revidiranja jednog dela istorije vezane za Veliki rat, skrenuli pažnu na još jedan proces revidiranja istorije, ali one vezane za antifašističku prošlost u Drugom svetskom ratu:

”Ja mislim da bi ova vlast trebalo da ima podjednako dovoljno motiva da afirmiše svoj antifašizam, što se ne čini po mom sudu, jer u okruženju ima puno onih koji izmišljaju svoju prošlost, pa uz ostalo i svoju antifašističku prošlost, dok se Srbija na neki način nje stidi. Ako prihvatanjem ovog datuma ona jasno iskazuje svoje pripadništvo u Prvom svetskom ratu, mislim da bi morali više i da razmišljamo o 9. maju kao o danu antifašizma", ocenjuje Dimić.

“Mi danas (imamo) praznik oslobođenja Beograda u Prvom svetskom ratu, a gde je praznik oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu? To je ta suluda, šizofrena pozicija i neodgovorna pozicija prema sopstvenoj istoriji", zaključuje Prpa.

Ima li prostora za slavlje u ostalim zemljama regije

Komentarišući činjenicu da je Srbija jedina država na Balkanu koja obeležava Dan primirja u I svjetskom ratu, istoričar Radovan Popović kaže za RSE da se radi o važnom datumu, ali koji je veoma značajan za evropske okvire i tadašnje sile pobednice. Popović istovremeno ocenjuje da Crna Gora nema prostora da baštini praznik i primirje u čije vreme je Crna Gora postojala samo kao geografska celina na Balkanu.

"Naravno da mi se čini da Crna Gora u tom smislu nema prostora za valorizaciju tog datuma, pogotovo što je njena sudbina do tog datuma bila prepoznata, drugim riječima ona je samo još formalno, geografski predstavljala neku političku sredinu na Balkanu i dobrim dijelom su je svi ti procesi posljednje godine I svjetskog rata na nekin način suspendovali iz vojnog i političkog terena", ocjenjuje Popović.

BiH nema Zakon o državnim praznicima, pa svaki entitet ima različit kalendar značajnih događaja i neradnih dana.

„Sve kad bi država imala usaglašene praznike, 11. novembar ne bi trebao biti među slavljeničkim danima“ - smatra direktor Instituta za istoriju, dr. Husnija Kamberović.

"Kad bismo imali zakon, ja uopće ne bih bio pristaša toga da se 11. novembar obilježava kao neki državni datum. Mislim da je to nekako postala moda – sad, sto godina poslije Prvog svjetskog rata izgleda neki smatraju da još uvijek Prvi svjetski rat nije završen i da bi neki željeli da se i poslije sto godina potpisuju neke nove kapitulacije. Kad je u pitanju konkretno Bosna i Hercegovina, 11. novembar i datum potpisivanja njemačke kapitulacije zapravo nema nikakvo značenje, jer Bosna je već prije toga bila u sastavu Habsburške monarhije, prije nego što je Njemačka kapitulirala. I sama Habsburška monarhija je čak sedam dana prije Njemačke potpisala kapitulaciju. Ovdje, na našim prostorima Prvi svjetski rat je završio puno ranije, tako je za nas kao državu puno značajni datumi, recimo 29. oktobar, kada je proglašeno faktički izdvajanje i stvaranje države Slovenaca, Hrvata i Srba, u koju je ušla Bosna i Hercegovina, ili 2. novembar kada je Austro-Ugarska potpisala primirje i kapitulirala, nego što je ovaj datum 11. novembar koji označava kraj kapitulacije Njemačke pred saveznicima, a oni su tu kapitulaciju potpisali u Francuskoj", navodi Kamberović i ističe da su se za BiH važnija dešavanja iz 1914.

"Nama su važniji događaji koji su se dešavali 1914. i posebno atentat u Sarajevu, kada je pripadnik Mlade Bosne Gavrilo Princip ubio austrougarskog prestolonasljednika i njegovu suprugu. To je za nas, naravno, važnije, ali sto godina poslije Prvog svjetskog rata, mislim da mi ne trebamo obilježavati ni ta ubistva niti određena ponižavanja koja su neki doživljavali krajem Prvog svjetskog rata, ali, naravno da trebamo razgovarati i o atentatu 1914., ali i o ovoj kapitulaciji 1918."

Mehmed Bradarić, poslanik u parlamentu BiH kaže da praznovanje 'Dana primirja u Prvom svetskom ratu' nema opravdanja za balkanske zemlje, koje bi trebalo da se više okrenu budućnosti, a manje prošlosti.

„To je praznik koji slavi Antanta, ništa nije sporno u tome što se to slavi, ali nije jasno šta Srbija slavi, šta hoće ovim praznikom da poruči. Naravno, sjećaju se žrtava, i sigurno je da danas ide ona priča da se to više nikada i nikome ne smije ponoviti, međutim, samo stotinjak godina iza toga, svjedoci smo, barem na ovim prostorima, i mnogih žrtava, i sigurno danas u Srbiji slijede patriotski govori Nikolića i ekipe o tome se na sve strane priča, međutim, bolje bi bilo da se puno više okrenemo budućnosti, da malo manje praznikujemo, da malo više radimo. Nažalost, čini mi se samo kod nas prošlost je neizvjesnija od budućnosti, jer kako će raznorazni istoričari, političari interpretirati. Dakle, bilo bi bolje da se malo više radi, da se okrene budućnosti.“

BiH je jedina zemlja koja praznike slavi po entitetskim, a ne državnom zakonu, i u kojoj ne postoji saglasnost oko datuma bitnih za državu. Poslanik Bradarić smatra da praznika treba biti manje, jer i sadašnje, koriste svi parlamentarci, kako ne bi bili na radnom mestu:

„Aktuelni su ovdje, i u Parlamentu BiH zakoni o praznicima. Ja mislim da se ide na to da tih praznika bude što više. Onda sami sebi postavite pitanje kad ćemo raditi i ko će raditi. Inače u državnom Parlamentu često imate tih praznika, ali kada jedni slave, slave i drugi i treći i peti i deseti, tako da je prava rijetkost da gore imate sve parlamentarce na okupu. Dakle, prava je rijetkost da imate sve parlamentarce na radnom mjestu, uvijek neko nešto slavi, tako da počesto vlada gore u Parlamentu pustoš“.

Dr. Vijoleta Herman Kaurić - naučna saradnica radnica u Hrvatskom institutu za povijest, ekspertkinja za Prvi svetski rat da je primirje za Hrvatsku otvorilo potpuno novo razdoblje.

„Primirje na današnji dan 1918. godine je u osnovi značilo kraj dotada najkrvavijeg rata i rata koji je bio krajnje neshvatljiv i samim suvremenicima. Za Hrvatsku to je otvorilo jedno potpuno novo razdoblje, jer na samom početku mirovnih pregovora nije bilo jasno da će se Austro-ugarska monarhija raspasti. I upravo zbog toga što je Hrvatska bila na poraženoj strani, sto godina kasnije Prvi svjetski rat izaziva više prijepora nego što bi čovjek očekivao. Jer, o svemu tome se previše toga ne zna, iako je svijest ljudi o samoj važnosti tog rata sve razvijenija. Nama predstoji još jako dalek put do shvaćanja važnosti Prvog svjetskog rata za Hrvatsku, jer činjenica je da se svakim damom otkriva sve više o ratu i o njegovim sudionicima. Nije bilo obitelji čiji članovi se nisu borili u Prvom svjetskom ratu, a brojni su i poginuli. Njihova se imena ne znaju, a sada – sto godina kasnije – prilika je da se to konačno i riješi. Međutim, u Hrvatskoj su uvijek neke druge stvari u žiži interesa, tako da je sam rat i primirje koje se dogodilo na današnji dan – negdje daleko."

Goran Beus Richemberg - saborski poslanik Hrvatske narodne stranke - Liberalnih demokrata ističe da se radi o datumu koji je izuzetno važan za Evropu – i kao kontinent i kao političku zajednicu naroda.

"Na razvalinama velikih carstava nastao je čitav niz nacionalnih država, čime se zapravo okončavaju nacionalni pokreti mnogih naroda koji su do tog vremena bili u zagrljaju Austro-ugarske monarhije, Otomanskog carstva i carske Rusije. Definitivno je jasno da se tim datumom skrojila nova politička karta Europe, ali da se i okončao do tada najkrvaviji ratni sukob u povijesti. Međutim, moramo znati da je Versailleski i Trianonski mirovni ugovor utvrdio i neke nove nepravde. Bez obzira što su zapadni saveznici slijedili Wilsonovu doktrinu o samoodređenju naroda, to nije primijenjeno na sve europske narode. Osim toga, versailleski mir doveo je do ogromnih migracija – milijuni i milijuni optanata promijenili su domovinu. Sa druge strane, kod onih koji su izgubili rat rađena je frustracija koja je na kraju iskorištena za povampirenje nacizma“, kaže on.