Kočani, grad na sjeveroistoku Sjeverne Makedonije, ovog mjeseca je svjedočio kontinuiranim 24-časovnim blokadama građana i aktivista.
Razlog? Gradska deponija, koja je dugo bila izvor ogromnog zagađenja i nepodnošljivog dima od zapaljenog otpada.
Građani su 14 dana zaredom non-stop blokirali ulaz na deponiju, zabrinuti da velike količine zapaljenog otpada ozbiljno ugrožavaju njihovo zdravlje.
Blokade nisu dozvoljavale pristup kamionima koji su na deponiju dovozili otpad iz tri susjedne opštine: Žrnovci, Češinovo Obleševo i Vinica.
"Vlada je odlučila da dovozi otpad iz još tri opštine. Kočani nemaju finansije i mehanizaciju za tretman otpada, a sa deponije se stalno dimi, zbog čega su ljudi ljuti", rekla je za RSE aktivistkinja Anna Simonova iz civilne organizacije Green.Org iz Kočana.
Simonova kaže da otpad spaljuju određene grupe ljudi koji ostvaruju profit od preprodaje, a to se dešava stalno, jer deponija nema 24-satno osiguranje.
Sada više nema blokada na deponiji, nakon što je Savjet Opštine Kočani izglasao da se obustavi d0voženje otpada iz susjednih opština.
Nove deponije samo na papiru
Iako deponija Kočani nije standardizovana sa uspostavljenim adekvatnim tretmanom otpada, Vlada je odlučila da otpad iz susjednih opština prvo bude uskladišten u Kočanima, a zatim transportovan do pretovarne stanice u Štipu.
Plan je bio da se otpad prikupljen u Štipu nosi u Mečkuevce, modernu deponiju za cijeli Sjeveroistočni region.
Međutim, nove moderne deponije u Mečkuevcima još nema. Postoji projekat koji nije realizovan, kao što je slučaj i za regionalne deponije za ostalih šest planiranih regiona Sjeverne Makedonije.
Projekti, prema Državnom planu upravljanja otpadom i usvojenim zakonima o upravljanju otpadom, postoje godinama i finansiraju se iz evropskih fondova, kao i iz kredita Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD).
I dok su planovi već godinama samo na papiru, raste bijes građana, suočenih sa zagađenim zrakom, neostvarenim obećanjima i osjećajem da su zdravlje i životna sredina na posljednjem mjestu.
"Izgradnja te fabrike je jedini put da se popravi situacija u kojoj tonemo u otpad. Sada nema fabrike, a smeće stoji u Kočanima", kaže Simonova.
Trenutna obećanja nadležnih su da će regionalna deponija u Mečkuevcima biti izgrađena za dvije godine.
Ali cijeli proces, prema Planu upravljanja otpadom, trebao bi se završiti izgradnjom novih deponija za svih sedam planskih regiona.
Osim Mečkuevca za istočni i sjeveroistočni region, centri za otpad bi trebalo da budu u Rusinu za Pološki region, u Meglencima za Jugozapadni i Pelagoniski region i Dobrošincima za Jugoistočni i Vardarski region.
Za Skopski region, koji ima najveći broj stanovnika, planirano je da se otpad tretira u Drisli, koja, iako je jedina deponija koja radi prema nekim standardima, građani u okolnim naseljima kažu da i od nje već duže vrijeme stradaju od zagađenja.
Za dio projekata već su osigurana sredstva iz IPA fondova, Vlade Švicarske vlade i EBRD-a i u različitoj su fazi za svaku od deponija.
Bez konačnog rješenja
Međutim, iako ovi projekti obećavaju rješavanje problema otpada i zagađenja, u to nisu ubijeđeni stanovnici i aktivisti u drugim opštinama.
Grad Strumica, na jugoistoku zemlje, često se nalazi na listama najzagađenijih gradova u Evropi.
Problem je sličan kao onaj u Kočanima.
Na gradskoj deponiji Šapkar otpad često gori, a dim se širi čitavom dolinom Strumice, zbog čega građani i aktivisti stalno upozoravaju da im je narušeno zdravlje.
Upravo na lokaciji deponije Šapkar planiran je projekat izgradnje regionalne deponije za cijeli Jugoistočni i Vardarski region. Za to je odobren kredit EBRD-a od 55 miliona eura.
Aktivisti građanskog udruženja Zdrava Kotlina kažu da je regionalna deponija, koja će skupljati otpad iz 19 opština i deset gradova sa ukupno 300.000 stanovnika, planirana na lokaciji u blizini vještačkog jezera Turia, odakle se cijeli strumički region snabdijeva vodom za piće i navodnjavanje.
Gjorgji Tanušev, aktivista Zdrave Kotline i odbornik u Opštini Strumica, kaže za Radio Slobodna Evropa (RSE) da su sa ovim projektom upoznati početkom 2022. godine, kada su konsultanti EBRD-a bili zainteresovani za stavove o projektu.
"Ono što smo dobili kao odgovor (od EBRD) je zabrinjavajuće jer nisu postojali planovi za konačno odlaganje otpada, već samo planovi za organizovano sakupljanje, pretovar, transport, selekciju u okviru deponije i to je sve", kaže Tanušev.
U nedostatku informacija o tome šta će se dešavati nakon selekcije otpada i koje tehnologije će biti korištene za finalno procesiranje otpada, Tanušev kaže da su njihove pretpostavke da će se otpad ponovo skladištiti u zemlji.
"Znači strategija je: prvo da napravimo brdo otpada do brane Turija, pa ćemo tek onda razmišljati kako ćemo ga finalno riješiti, kojom tehnologijom i ko će dati novac za to", konstatuje Tanušev.
Aktivisti traže potpunu transparentnost i logičnu garanciju da neće biti zagađenja u konačnom rješenju projekta, te da, u suprotnom, neće dozvoliti da se truju "planinom nagomilanog otpada prikupljenog iz 19 opština na jednom mjestu".
"Tražimo rješenje za otpad i nemar pri rukovanju kroz cjelovito rješavanje problema. Ovo sa nezavršenim procesom nama izgleda kao veći problem, za šta je uzet kredit od EBRD-a od 55 miliona i nešto mora da se desi, svo smeće će doći ovdje, ali tačno šta će se desiti na kraju niko ne želi da kaže", kaže Tanušev.
Neke opštine protiv regionalnih deponija
Opština Strumica nije jedina u kojoj stanovnici strahuju da će izgradnjom regionalne deponije dobiti ogromne količine otpada i zagađenja.
Tako je bilo i u opštini Debarca, gdje je bila planirana regionalna deponija za jugozapadni region, ali su se stanovnici protivili.
Regionalne deponije, prema usvojenim dokumentima, trebalo bi da riješe problem sa ukupno 54 opštinske deponije u zemlji koje ne ispunjavaju nijedan standard, a 35 odsto njih je visoko rizično po zdravlje građana.
Od 54 komunalne deponije 16 ih je visokog rizika, 16 srednjeg i 22 niskog rizika zbog opasnosti od zagađenja vode i zraka, opasnosti po biodiverzitet, poljoprivredno zemljište i zdravlje ljudi, podaci su Ministarstva za životnu sredinu i prostorno planiranje.
U Sjevernoj Makedoniji postoji i oko 2.000 takozvanih divljih deponija, otpada koji se odlaže u jaruge, pored puteva i na drugim lokacijama.
I dok realizacija ovih projekata za deponije ide sporo, a vlasti vrlo malo informišu stanovništvo i javnost o detaljima i potencijalnim koristima, gotovo svako naselje u zemlji zagađeno je nestandardnim deponijama.
Novac za većinu projekata regionalnih deponija je odobren, osim za skopski planinski region, na šta su upozorila druga udruženja građana.
Građanska organizacija O2 Inicijativa navela je da država u prijedlogu budžeta za 2025. godinu država nije predvidjela sredstva za standardizaciju deponije Drisla i razvoj sistema upravljanja otpadom, iako ovaj region učestvuje sa 46 odsto u bruto društvenom proizvodu (BDP), prema podacima iz 2022. godine.
"Naši prijedlozi amandmana su namijenjeni za skopski planski region i Drislu, gdje su potrebna ozbiljna ulaganja da bi se dobio moderan održivi centar za upravljanje otpadom, što stanovnici zaslužuju učešćem sa skoro polovinom BDP-a zemlje", kažu iz O2 Inicijative.
Dok se čeka na projekte, nestandardne, tzv. divlje deponije čade i zagađuju u Ohridu i Strugi, čak i u jeku turističke sezone, a deponije redovno gore u Tetovu, Gostivaru, Kičevu...
Iako su planovi za regionalne deponije stari skoro deceniju, a za projekte obezbijeđeni novac i krediti, na rješavanje problema sa zagađenjem i otpadom se još čeka.
Hoće li se početi graditi krajem 2025?
Ministarstvo za životnu sredinu i prostornog planiranja za RSE je odgovorilo da je uspostavljanje sistema upravljanja komunalnim otpadom dugoročan proces koji će trajati još najmanje godinu dana.
"Planirani regionalni sistemi podrazumijevaju nabavku vozila i kanti za sakupljanje otpada i izgradnju pretovarnih stanica. Početak građevinskih radova planiran je u posljednjem kvartalu 2025. godine. Trenutno je u pripremi tenderska dokumentacija, nakon čega slijedi objava, evaluacija i potpisivanje ugovora o izgradnji", navodi se u odgovoru Ministarstva.
No, iz Ministarstva ne kažu na kojoj će regionalnoj deponiji ili deponiji započeti građevinski radovi.
Dodaju da za deponiju za Istočni i Sjeveroistočni region postoji 40 miliona eura granta iz IPA fondova Evropske unije, a za Jugozapadni i Pelagoniski region, Jugoistočni i Vardarski region, te Pološki region 55 miliona eura od EBRD-a.
Uprkos obezbjeđenju desetina miliona eura, Sjeverna Makedonija ostaje zaglavljena u otpadu: dime se nestandardne deponije i zagađenje je stalna prijetnja zdravlju građana koji godinama čekaju na realizaciju projekata.
