S približavanjem 15. novembra – ranije najavljeng datuma za održavanje referenduma u Republici Srpskoj o tome podržavaju li njeni građani postojanje suda i tužilaštva na nivou države Bosne i Hercegovine – polemika za i protiv tog potencijalno destabilizirajućeg čina poprimila je i dimenzije ličnog javnog sučeljavanja dvojice po funkciji najistaknutijih predstavnika dva nepomirljiva stava: predsjednika Republike Srpske Milorada Dodika i međunarodnog Visokog predstavnika Valentina Inzka. Nakon što je Inzko kao međunarodno ovlašteni konačni tumač Dejtonskog sporazuma alarmirao, pored ostalog i Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija, kako je riječ o aktivnostima koje predstavljaju direktno kršenje tog sporazuma, Dodik je uzvratio diskvalifikacijama međunarodnih diplomata i tvrdnjom kako je Visokom predstavniku najvažnija njegova enormna plata i kako valjda i zbog toga dramatizuje stanje u zemlji. Inzko je negdje uzvratio kako bi – da je to tačno – morao biti zahvalan Dodiku što više nego bilo ko drugi svojim antidejtonskim ponašanjem pokazuje koliko je međunarodno prisustvo još potrebno.
Insistiranje na održavanju entitetskog referenduma o nadležnostima institucija na državnom nivou izazvalo je alarm od Evrope, čiji je Savjet ministara tim povodom ove nedjelje saopštio kako je takav referendum „izazov koheziji, suverenitetu i teritorijalnom integritetu Bosne i Hercegovine“ i suprotan nastojanjima za poboljšanje socijalno-ekonomske situacije i napredovanje prema evropskim integracijama, do Amerike, čija je ambasadorka ocijenila predloženi referendum „antidejtonskim i antiustavnim“.
Šefovi diplomatija zemalja Evropske unije su potvrdili i neupitno opredjeljenje za perspektivu Bosne i Hercegovine u Evropskoj uniji kao „cjelovite, ujedinjene i suverene zemlje“.
Ljetos je, u jeku referendumske retorike u Republici Srpskoj, i premijer Srbije Aleksandar Vučić, teško je reći šta tačno, zamolio-tražio-predložio da Dodik „preispita odluku o održavanju referenduma“ obavještavajući ga o tome šta su mu istaknuti međunarodni zvaničnici rekli o tome. Dodik je tim povodom davao uvjeravanja kako ne bi dozvolio sebi da na bilo koji način povrijedi interese Srbije ali je u međuvremenu napravio i nove korake na putu konfrontacije s međunarodnom zajednicom.
Briselski analitičar (Toby Vogel – viši saradnik Savjeta za politiku demokratizacije), pozivajući na međunarodno sankcionisanje Dodikovog potkopavanja Dejtonskog sporazuma, kaže kako se čini da u napadu na pravosuđe Dodik ima najmanje tri cilja:
„Prvo, on hoće da spriječi istraživanje korupcije izvan njegove kontrole. U tome, on ima prećutnu pordšku drugih političkih vođa u zemlji koji imaju mnogo čega da se plaše, bar u teoriji, od ovlaštenog i nezavisnog antikorupcijskog tužioca.
Drugo, Dodik se suprotstavlja 'bonskim ovlaštenjima' Međunarodnog predstavnika (trenutno – Valentina Inzka iz Austrije). Bonska ovlaštenja uključuju ovlaštenje za nametanje odluka kojima se jača dejtonski sistem.
Raniji visoki predstavnici koristili su ta ovlaštenja da nametnu različite mjere za jačanje bosanskih institucija na državnom nivou. Tako je Dodikov treći motiv za prijetnju referendumom opstrukcija centralne vlasti i umanjenje njene moći“ – napisao je Vogel u komentaru pod naslovom „Evropska unija treba da se suprotstavi Dodiku“.
Ta konfrontacija ušla je u fazu u kojoj predsjednik Republike Srpske uskoro neće imati opciju lakog odustajanja od referendumske avanture a Evropska unija – i vanevropske zemlje i institucije – neće imati izbora nego da u odbrani vlastitog kredibiliteta potegnu neke uvjerljivije mjere nego što su upozorenja o „zabrinutosti“ i „neupitnoj podršci“ Bosni i Hercegovini.
Njihov posao bio bi lakši – a intervencija vjerovatno manje neophodna – da u samoj Bosni i Hercegovini imaju partnera koji uvjerljivo predstavlja evropske aspiracije većine njenih građana.
Evropa je, pored ostalog na sastancima na visokom nivou u Berlinu prošle i Beču ove godine, ponudila zemljama Zapadnog Balkana perspektivu približavanja Evropskoj uniji i izdašnu pomoć, pored ostalog u realizaciji velikih infrastrukturnih projekata kojima bi se te zemlje povezale i međusobno i sa Evropom. Neke od zapadnobalkanskih zemalja, uključujući Srbiju, objeručke su prihvatile tu priliku (povremeno dovodeći u pitanje evropsko opredjeljenje učešćem u ne baš proevropskim vojnim i političkim aktivnostima).
Bosanskohercegovački predstavnici u tim su prilikama svedeni na epizodnu ulogu u kolektivnom slikanju učesnika još jednog „istorijskog okupljanja“ nakon čega se vraćaju jedinim domaćim prioritetima još od izbora 2010. godine: neprestanim sklapanjem i preslagivanjem parlamentarnih koalicija i većina; pridobijanjem i odbacivanjem partnera u vlasti koja prolazi kroz permanentne krize ne uspijevajući da napravi nijedan značajniji korak u provođenju vlastitih deklaracija o opredijeljenosti za Evropu.
Dok se javnosti nudi predstava „najzad ostvarenog bošnjačkog jedinstva“, potencijalnog ujedinjenja – nakon raspada i izbornog debakla – ljevice, ili u slučaju Republike Srpske referenduma koji će osporiti autoritet državnih pravosudnih institucija, u odsustvu funkcionirajuće vlasti zemlja ne uspijeva da na politiku otvorenih vrata u Evropu odgovori zajedničkom proevropskom platformom i projektima koji će značiti približavanje toj evropskoj perspektivi.
Da je, nakon svih ohrabrenja i ponude izdašne pomoći iz Evrope, odgovoreno projektima regionalnog povezivanja i približavanja Evropi, i referendumska ofanziva pokazala bi se tek kao „dimna zavjesa“ za radnje koje nemaju baš ništa sa stvarnim interesima građana ni Republike Srpske ni Bosne i Hercegovine.