EU i UN zaustavili obnovu kuće Džafera Deve u Mitrovici

Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) na Kosovu i Kancelarija Evropske unije (EU) su odlučili da zasad obustave radove na restauraciji Džafera Deve (Xhafer Deva) u Mitrovici. Deva je bio albanski političar iz vremena Drugog svetskog rata, koji je 1944. ušao u Vladu Albanije formirane uz podršku nacističke Nemačke.

Odluka o rekonstrukciji je usledila nakon brojnih kritika, među kojim je bila i ona ambasadora Nemačke na Kosovu Jorna Rodea (Jorn Rohde) koji je povezao Devu sa zločinima koje su počinili nacisti tokom Drugog svetskog rata, opisujući ga kao "bliskog saradnika nacista".

"Nemojte iskrivljavati istinu o Holokaustu ili ratnim zločinima koje su počinili nacisti i lokalni saradnici", napisao je Rode na svom Twiter nalogu.

Nakon ove i drugih kritika, kao i reakcije vlasti Srbije, EU i UNDP, koji sa Ministarstvom kulture, omladine i sporta Kosova finansiraju obnovu, saopštili su u utorak (8. februara) kako žale "zbog bilo kakvih nenamernih uvreda prilikom najave početka radova, dok je izostavljena istorijska pozadina o Džaferu Devi".

Obnova se "stavlja na čekanje", uz napomenu da UNDP i Evropska unija oštro osuđuju antisemitizam i ksenofobiju, uključujući rastuću netoleranciju i netrpeljivost prema etničkim manjinama i ranjivim zajednicama.

"U kontaktu smo sa svim uključenim stranama i ponovo procenjujemo našu ulogu i doprinos, uključujući mogućnost da se trenutna kontroverza iskoristi kao pravovremena prilika da se otvoreno pozabavimo prošlošću kroz otvorene diskusije i konsultacije svih relevantnih zajednica", naveli su u saopštenju.

Ko je bio Džafer Deva?

Džafer Deva je bio političar u godinama Drugog svetskog rata, od 1939. do 1945. godine. Rođen je u Mitrovici 1904. godine, a školovao se u Grčkoj, Turskoj i Austriji. Bio je na čelu Prizrenske albanske lige do kraja Drugog svetskog rata. 1944. godine imenovan je za ministra unutrašnjih poslova u Vladi Albanije, koja je formirana uz podršku nacističke Nemačke.

Do danas o liku i delu Džafera Deve nije postignuta saglasnost ni među kosovskim istoričarima.

Istoričar Jusuf (Buxhovi) Budžovi navodi da se Deva ne može dovoditi u vezu sa Holokaustom 1941-1945, u okviru kog je pod nacistima ubijeno oko šest miliona Jevreja. Jusuf stoga navodi da je bio iznanđen ocenom nemačkog ambasora na Kosovu.

"Džafer Deva nije učestvovao – koliko istorijski znamo – ni u jednoj akciji, zatvaranju ili kažnjavanju Jevreja", napominje Budžovi u izjavi za Radio Slobodna Evropa (RSE).

On podseća na istorijski priznate slučajeve spašavanja Jevreja od strane Albanca, od kojih su neki poneli i priznanja izraelske države.

• Spas od holokausta: Albanska obećana zemlja za Jevreje
• Albanska misija tokom Drugog svjetskog rata: Spašavanje Jevreja

Istoričar Hadži (Haxhi) Ademi, sa Instituta za istoriju "Ali Hadri" u Prištini, tumači Devinu saradnju sa nacistima u svetlu pozicije u kojoj su se pripadnici albanske nacije nalazili u jugoslovenskoj državi između dva svetska rata. U tom periodu, navodi Ademi, ubijeno je na desetine albanskih političara, dok su nad Albancima izvršeni i masakri.

"Džafer Deva je bio jedna od onih ličnosti koje su sarađivale sa Nemcima. Bio je svestan opasnosti koja dolazi spolja, odnosno od Srba i Slavena uopšte", navodi Ademi za RSE.

Nakon Drugog svetskog rata Džafer Deva sa Kosova odlazi u Austriju, a potom u Italiju, Egipat i Siriju, odakle je obavljao političke aktivnosti, uglavnom putem novinskih izdanja. U SAD je emigrirao 1956. godine i tamo je proveo ostatak života.

Činjenica da je nakon Drugog svetskog rata emigrirao u Sjedinjene Države, prema oceni istoričara Jusufa Budžovija, govori da on nije imao veze sa zločinima nacista.

"Ako je Džafer Deva, u bilo kom obliku, povezan sa Holokaustom, SAD ga ne bi prihvatile. Imao je azil u SAD. Živeo je u SAD i umro u SAD. SAD su bile veoma oštre prema onima koji su imali bilo kakve veze sa fašizmom. To pokazuje da je Džafer Deva bio pragmatičan političar u okolnostima tog vremena", kaže Budžovi.

Sve o obnovi i šta su prethodno naveli finansijeri?

Kancelarija Evropske unije na Kosovu, UNDP i Ministarstvo kulture Kosova su prethodnih dana u zajedničkoj izjavi za medije naveli da je cilj projekta očuvanje i rehabilitacija kulturnog nasleđa na Kosovu.

Inicijativa za obnovu kuće Džafera Deve pokrenuta je inače u okviru Instrumenta Evropske unije za doprinos stabilnosti i miru (IcSP).

Kuća je dugi niz godina prazna i postoji opasnost da se uruši. U prethodnom periodu je restaurirana kroz nekoliko faza, uglavnom joj je ojačana konstrukcija građevine. Međutim, 1. februara 2022. godine je saopšteno da je počela nova faza restauracije.

Kosovski ministar kulture, omladine i sporta Hajrula Čeku (Hajrulah Ceku) je na svom Facebook nalogu naveo da je obnova namenjena zajednici, a ne rehabilitaciji istorijskih ličnosti.

"Nakon restauracije, planirano je da spomenik služi zajednici i osim što će tu biti smešten Regionalni centar za kulturno nasleđe u Mitrovici, biće i prostor za umetničke galerije, (imaće) funkciju muzeja i druge kulturne događaje", napisao je Čeku.

Naveo je i da je "protivljenje restauraciji na osnovu istorijskog narativa, u suprotnosti sa svetskim konvencijama i naprednom evropskom praksom zaštite kulturnog nasleđa.

Šta predviđa projekat restauracije?

Kuću Džafera Deve su 1930. godine izgradili arhitekte i radnici iz Austrije. Od 1945. godine ta kuća se nalazi u javnoj svojini, koristila se kao zdravstveni centar, mesto boravka za beskućnike, sirotište, a jedno vreme je služila i kao opštinska zgrada.

Prema Ministarstvu kulture, taj objekat pripada modernom zapadnoevropskom stilu i jedini je te vrste u Mitrovici. Odlikuju ga brojni ukrasi, karakterističnim za taj stil. Kuća se nalazi na privremenoj listi zaštićenih spomenika kulturnog nasleđa na Kosovu.

Kako je saopšteno, zajednički projekat Kancelarije EU, UNDP-a i Ministarstva kulture Kosova ima za cilj da kroz restauraciju očuva jedinstvene vrednosti tog objekta.

U projekat je predviđeno da se uloži 300.000 evra. Kada se obnova završi, predviđeno je da kuća Džafera Deve bude stavljena na korišćenje raznim zajednicama koje žive u Mitrovici.

Na osnovu projekta, kuća bi trebala da ima dvostruku namenu: u prizemlju bi trebao da bude prostor za kulturne i društvene događaje, dok će na prvom i drugom spratu biti smešten Regionalni centar za kulturno nasleđe.

Očekuje se da Kulturni centar, kada bude potpuno renoviran, služi kao mesto okupljanja lokalnih zajednica, promociju interkulturalnosti, tolerancije i saradnje.