Odnosi Irana i SAD

Ajla Obradović, Dragan Štavljanin

Napetosti između Sjedinjenih Država i Irana eskalirale su početkom ove godine. Međutim, dvije države decenijama imaju zamršenu historiju koja uključuje američko miješanje u iransku politiku, iransku talačku krizu, godine sankcija i nuklearnih prijetnji. Uprkos rivalstvu Velike Britanije i Rusije za uticaj u tom dijelu svijeta u drugoj polovini 19. stoljeća, Iran nikada nije bio formalno kolonizovan. Odnos snaga se mijenja pojavom SAD-a kao supersile. Evo kako je izgledala historija ove dvije zemlje u posljednjih 120 godina.

1901

"Naftno prokletstvo"

Historija naftne industrije, koja je i danas glavni izvor prihoda u Iranu, počinje davanjem koncesije britanskom investitoru Williamu D’Arcyiju da istražuje i razvija resurse „crnog zlata“ na jugu zemlje.

1909

Pronalazak naftnih rezervi

Pronalazak znatnih rezervi nafte, prvih na Bliskom istoku, dovodi do formiranja Anglo-perzijske naftne kompanije (APOC), kasnije poznate kao British Petroleum, sa sjedištem u Londonu.

1911

Ruska okupacija sjevera Irana

Rusija okupira sjeverni dio Irana sa obrazloženjem da uspostavi red s obzirom da su zemlju potresali unutrašnji nemiri. Ruske snage ostale su do pred kraj Prvog svjetskog rata.

1914

Britanska okupacija zapadnog Irana

Došavši u posjed većinskih akcija naftne kompanije, britanska vlada je stekla direktnu kontrolu nad iranskom naftnom industrijom. Britanske trupe okupirale veći dio zapadnog Irana, odakle su se povukle 1921. U tom periodu u Iranu je umrlo između 8 i 10 miliona ljudi od gladi, izazvane sušnim godinama, te zaraze.

1933

Britanska kontrola izvoza nafte

Potpisan ugovor na 60 godina sa fiksnom cijenom od četiri britanske funte (5,17 dolara) za tonu sirove nafte koju je APOC plaćao Iranu. Vlastima u Teheranu je bilo uskraćeno pravo da kontrolišu izvoz nafte.

1941

Abdikacija Reze Khana

Iran proglasio neutralnost. Krajem 1941. nakon anglo-sovjetske invazije Reza Khan bio primoran da abdicira u korist svog sina Mohammada Reze Pahlavije.

1943

Teheranska konferencija

Na Teheranskoj konferenciji, “Velika trojka” – ruski, američki i britanski lideri – objavili su deklaraciju kojom se garantuju nezavisnost i granice Irana nakon završetka Drugog svjetskog rata. Međutim, sovjetske trupe su i nakon rata ostale u Iranu upostavivši dvije marionetske državice (Azerbejdžan i Mahabad), koje su se ubrzo raspale.

1946

Sukob SAD i SSSR

Zbog Irana dolazi do prvog sukoba između SAD i SSSR. Nakon velikog pritiska Vašingtona i obećanja vlasti u Teheranu da će dobiti koncesiju za eksploataciju nafte, Josif Staljin je povukao ruske trupe.

1947

Jača uticaj SAD u Iranu

Iran uz podršku SAD odbija da ratifikuje sporazum sa SSSR-om o eksploataciji nafte. To je pomoglo Vašingtonu da učvrsti uticaj u Iranu koji je bio dominantan sve do Islamske revolucije 1979.

1951

Nacionalizacija naftne industrije

Zbog protesta naroda, iranski parlament (Majlis) je donio odluku o nacionalizaciji naftne industrije.

17 mart 1951

Otkazivanje koncesije Britancima

Vlada premijera Mohammada Mossadeqa formirala je Iransku naftnu kompaniju (NIOC). Mosaddegh otkazuje Anglo-perzijskoj kompaniji koncesiju i vrši eksproprijaciju imovine, a Britanci uspijevaju blokirati prodaju iranske nafte u svijetu.

19 august 1953

Državni udar i smjena premijera

U državnom udaru, uz učešće britanske i američke obavještajne službe, zbačena Mossadeqova vlada. To je bila prva tajna operacija SAD u inostranstvu u cilju obaranja vlade.

januar 1963

'Bijela revolucija'

Šah Reza Pahlavi pokreće duboke reforme, poznate kao „Bijela revolucija“, koje su podstakle industrijski rast, zemljišnu reformu i prava žena. Državni udar iz 1953. se smatra zaslužnim za poticanje neprijateljstva Iranaca prema Zapadu koje će kasnije kulminirati Islamskom revolucijom. Uz snažnu vojsnu i ekonomsku podršku Vašingtona, Reza Pahlavi preuzima ulogu autokrate sve do Islamske revolucije 1979. godine.

1979

Islamska revolucija

Milioni Iranaca mjesecima protestuju protiv šahovog režima. Šah Mohammed Reza Pahlavi napušta zemlju 16. januara, a dvije sedmice kasnije, ajatolah Ruhollah Khomenei se vraća iz egzila. Nakon referenduma, proglašena je Islamska republika Iran 1. aprila.

4 Novembar 1979

Talačka kriza

Studenti sljedbenici ajatolaha Ruhollaha Khomeinija upali su u Ambasadu SAD u Teheranu i uzeli desetine Amerikanaca za taoce. Demonstranti su ogorčeni što je bivši vođa zemlje, šah Reza Pahlavi, primljen u SAD na liječenje raka i traže njegovo izručenje Iranu. Prošla su 444 dana prije nego što su oslobođena 52 američka taoca. Amerika je prekinula sve diplomatske odnose sa Iranom koji do danas nisu formalno obnovljeni.

22 septembar 1980

Iračko- iranski rat

Irak vrši invaziju na Iran, nakon godina neslaganja oko granične teritorije Khuzestan bogate naftom. Amerika staje na stranu Iraka, što dodatno pogoršava odnose. Qasem Soleimani pridružuje se se elitnoj jedinici Iranske revolucionarne garde „Quds“, koja se borila na prvim linijama tokom osmogodišnjeg rata i čiji će kasnije postati šef.

februar 1985

Formiranje Hezbollaha

Hezbollah, šiitski proiranski radikalni pokret izdaje osnivački manifest. Protive se miješanju zapadnih zemalja na Bliskom Istoku. Sjedinjene Države će je kasnije označiti kao terorističku organizaciju, dok će Evropska unija vojno krilo Hezbollaha staviti na listu terorističkih organizacija 2013. godine.

3 juli 1988

SAD obaraju iranski avion

SAD su oborile putnički avion “Iran Aira” iznad Ormuskog moreuza u kojem je poginulo svih 290 osoba u avionu, uključujući 66 djece. SAD su prvobitno negirale da imaju ikakvo saznanje o nesreći. Mornarica SAD kasnije je saopštila da je avion pogrešno identifikovan kao borbeni avion.

juni 1989

Ali Khamenei postaje vrhovni vjerski vođa

Nakon smrti vrhovnog verskog vođe Khomeneija, na njegovo mjesto dolazi Ali Khamenei, koji se i danas nalazi na toj poziciji, kao najuticajnija ličnost u zemlji. Naime, Iran je teokratija u kojoj ključnu ulogu igra vrhovni vjerski vođa, kome je podređena izvršna i druge grane vlasti.

2000

Godine nuklearnih prijetnji i sankcija

Nacionalno vijeće Irana, opoziciona grupa u egzilu, otkriva 2002. godine da Iran razvija nuklearna postrojenja, što će kasnije potvrditi Međunarodna agencija za atomsku energiju. Slijede godine sankcija Sjedinjenih Država, Ujedinjenih nacija, ali i Evropske unije, usmjerenih protiv administracije tadašnjeg predsjednika Irana Mahmouda Ahmedinejada, što rezultira padom vrijednosti iranske valute.

juli 2015

Potpisan nuklearni sporazum

Nakon pregovora tadašnjeg predsjednika SAD Baracka Obame i njegovog iranskog kolege Hassana Rouhanija, potpisan je nuklearni sporazum između ove dvije zemlje i pet svjetskih sila. (Velika Britanija, Njemačka, Francuska, Kina i Rusija). Iranu se ukidaju sankcije u zamjenu za ograničenje nuklearnog programa. Prema sporazumu, Iran mora prodavati višak obogaćenog uranija, umjesto da ga zadrži.

maj 2018

SAD napuštaju sporazum

Predsjednik SAD-a Donald Trump povlači ovu zemlju iz sporazuma tvrdeći da ima mana jer ne uključuje ograničenja za razvoj balističkih raketa ili podršku Teherana njihovim posrednicima na Bliskom istoku. Trump ponovo uvodi ekonomske sankcije Iranu. Evropske pristalice sporazuma pokušavale su da ga spase, ali Teheran se žalio da je taj proces prespor i počeo ponovo obogaćivati uranij.

31 decembar 2019

Napad na Ambasadu SAD u Iraku

Pripadnici iračke paravojne šiitske milicije Kataeb Hezbollah i njihove pristalice, upali su u kompleks Ambasade SAD u Iraku. Napad dolazi nekoliko dana nakon američkog raketnog udara na baze brigade Hezbollah, kada je ubijeno 25 njihovih pripadnika. Donald Tramp je optužio Iran za napad na ambasadu u Bagdadu, što je Iran demantovao.

3 januar 2020

U napadu SAD ubijen Qasem Soleimani

Jedan od najviših vojnih zvaničnika u Iranu, general Iranske revolucionarne garde Qasem Soleimani, ubijen je u američkom napadu dronom u Bagdadu. To je izazvalo proteste širom Teherana. Vrhovni vjerski vođa i predsjednik Irana najavili su osvetu. Soleimanijevua jedinicu Quds SAD su označile terorističkom. "Cilj napada je bio da spriječi iranske planove za napade u budućnosti“, saopćila je američka vojska.

8 januar 2020

Iran pogodio ciljeve SAD u Iraku

Najmanje 13 raketa pogodilo je zračnu bazu al-Asad u Iraku u kojoj su smještene američke vojne snage. Islamska revolucionarna garda preuzela je odgovornost za raketiranje i tako, kažu, pokrenula operaciju "Mučenik Soleimani". Pentagon je potvrdio da su raketirane dvije baze s više raketa.