Hitlerova Nemačka i Putinova Rusija

Piše: Igor Ejdman, ruski sociolog, za ruski sajt RSE, priredio Dragan Štavljanin

Smanjuje se prostor za preostale slobode u Rusiji, kao što se dogodilo tokom formiranja drugih fašističkih režima. Čak su i u fašističkoj Italiji demokratske institucije postepeno uništavane. Samo su u nacističkoj Nemačkoj slobode brzo i u potpunosti eliminisane.

Fašizam je bolest nezrele demokratije. Mnoge evropske zemlje su „prebolele“ ovu bolest koja ih je zadesila ubrzo nakon uništenja tradicionalne strukture drušva, kada mlade, još uvek krhke demokratske institucije ne bi mogu da izdrže kontraudar na procese modernizacije. U prvoj polovini 21. veka to se desilo u Nemačkoj, Austriji, Italiji, Španiji, Rumuniji, Mađarskoj, Portugalu i drugim zemljama.

U Rusiji je razvoj političke demokratije zaustavljen nakon uspotavljanja boljševičke diktature. Tada je zemlja krenula putem pseudokomunističkog eksperimenta, čime je pretvorena u neku vrstu orijentalnog despotizma. Nakon propasti ovog projekta rusko društvo se vratilo maltene na početnu tačku, odnosno na stanje pre pobede boljševika.

Društveno-politički sistem u postkomunističkoj Rusiji je približno na nivou srednje razvijenih evropskih zemalja u drugom kvartalu 21 veka, tačnije uoči Drugog svetskog rata. Baš kao i druge zemlje u prošlosti, Rusija je suočena sa pretnjom fašizma, jer nije imala vremena da se oporavi, jer je primenila drugi totalitarni, boljševički scenario.

Mnogo je sličnosti u istoriji Nemačke od 1918-1938i Rusije od 1991-2015. Reč je pre svega o njihovom približno istom razvoju u pomenutom periodu, što je plodno tle za formiranje sistema fašističkog tipa.

Nemačka 1918 - Rusija 1991.

Poraz u ratu (u Prvom svetskom - Nemačka, u hladnom - Rusija), gubitak teritorija, kolaps kolonijalnih imperija, osećaj nacionalnog poniženja, mit o zabijanju noža u leđa od strane antinacionalnih, liberalnih snaga, želja za revanšizmom.

Vajmarska Nemačka - Jeljcinova Rusija

Nagli pad životnog standarda pogađa veliki deo stanovništva, zatim hiperinflacija, stalne ekonomske, političke i moralne krize. Na delu je uništavanje tradicionalnih vrednosti i komercijalizacija života, razočarenje demokratijom i diskreditacija demokratskih vrednosti i institucija. Jača sentiment za restauracijom (monarhija u Nemačkoj i socijalizam u Rusija). Egoizam je jedna od glavnih karakteristika vladajuće elite. Sistemu stalno preti udar sa leva od komunista i desna od nacionalista.

Znatan deo građana i elite doživljava demokratski sistem kao stran i nametnut.

Jezgro elite u Nemačkoj bilo je monarhističko, a u Rusiji sovjetsko koja se odnosi prema demokratskim procedurama kao besmislenoj farsi.

Hitlerov i Putinov dolazak na vlast

Diktatore su doveli na vlast krupni kapital i buržoaska politika. U Nemačkoj su to bili Krup, Tisen, Papen i mnogi drugi. U Rusiji: Berezovski, Abramovič, Čubajs, Vološin i drugi. Njima su vlast predali stari i bolesni šefovi države na podsticaj najbližeg okruženja i članova porodice: Hindenburg Hitleru – Jeljcin Putinu. Zanimljivo je da su glavnu ulogu odigrali Hindeburgov sin i Jeljcinova ćerka.

Ključni razlog za podršku nemačkih i ruskih oligarha budućim diktatorima bila je želja da se formira snažna vlast koja bi zaštitila njihov kapital i privilegije od pobune naroda, komunista, haosa i nestabilnosti. Međutim, njihove nade su bile opravdane samo u početku jer su se mnogi oligarsi ubrzo gorko razočarali. Sudbine Tisena i Berezovskog su veoma slične.

Uspostavljanje fašističkog režima

Ovde postoji značajna razlika, iako više kvantitativna nego kvalitativna. U Nemačkoj, nacistički režim je uspostavljen za manje od godinu dana nakon dolaska Hitler na vlast. U Rusiji, ovaj proces traje već 15 godina i još nije završen.

Veoma važnu ulogu igra ličnost diktatora kao i kulturne specifičnosti zemlje. Putin, za razliku od Hitlera, nije došao iz javne politike. Odsustvo popularnosti i političkih veština onemogućili su ga da brzo koncentriše vlast i mobiliše društvo za suštinski fašistički projekat. Međutim, i Staljin je bilo potrebno 15 godina za izgradnju režima apsolutne moći. No, kako kaže poznata izreka, “Rusi su spori na početku a brzi na kraju”.

Proces fašizacije zemlje je naglo ubrzan 2014. kada se Putin osetio dovoljno moćan za takav eksperiment. Aneksija Krima povratila mu je ogromnu popularnost kao neprikosnovenog “vođe nacije”, što mu omogućava odrešene ruke da krene u bilo kakvu avanturu.

Hitlerizam (do 1939. godine) i Putinov režim

Kolaps nemačke i sovjetske imperije se doživljava kao “najveća geopolitička katastrofa” (Putin o raspadu SSSR).

Glavni cilj njihove politike je osveta za poraz prethodnika u "sukobu sa neprijateljem" u međunarodnoj areni, restauracija nekadašnjeg statusa obe zemlje kao supersila u svojim "istorijskim granicama".

Posledica revanšizma je agresivna spoljna politika koja je vodila aneksijama, koje diktatori pokušavaju da opravdaju idejom o ujedinjenju: svi Nemci u jednoj državi ili svi Rusi (na prostoru bivšeg SSSR) pod pokroviteljstvom Rusije. Prva žrtva su komšije čije zemlje su ranije bile deo uništenih carstva pod kontrolom Nemaca, odnosno Rusa: Austrija i Čehoslovačka u slučaju nacističke Nemačke, Gruzija i Ukrajina kada je reč o Putinovoj Rusiji.

Upečatljivo je da i danas kao i u vreme "Minhenskog sporazuma", demokratske evropske zemlje nastoje da odobrovolje agresora.

U privredi obe zemlje uspostavljen je državni monopolski kapitalizam. Državna birokratija striktno kotrnoliše biznis. Vlasti nameću svoju volju krupnom kapitalu preko "Glavnog odbora nemačke privrede" ili periodičnih sastananka oligarha sa Putinom. Krupni kapital i politička elita su srasli.

U obe zemlje je uspostavljena autoritarna dominacija "nacionalnog lidera." Ukinut je princip podele vlasti, izbori i istinski višepartijski sistem - pod Hitlerom zvanično, pod Putinom de fakto. Ostaci opozicije su izloženi pritisku i zastrašivanju. Ogroman uticaj u društvu imaju specijalne službe bezbednosti.

Ključni mediji su u službi vladine propagande, odnosno širenja šovinističkih i ksenofobnih ideologija, kao i militarizma. Opoziciono orijentisani građani su izloženi napadima i uvredama i često se proglašavaju agentima stranih neprijatelja, kao “peta kolona”, a propaganda mašinerija širi mržnju prema "neprijateljskim" zemljama. Istovremeno se podstiču teorije zavera čime se stvara atmosfera u kojoj je domovina nalik na “opkoljenju tvrđavu”.

Razlike između nacističke Nemačke i Putinove Rusije

Očigledne su sličnosti između Putinove Rusije i nacističke Nemačke. Međutim, ima i dosta razlika.

Glavna je da u Rusiji još nije završen proces uspostavljanja potpune kontrole nad društvom. Nema diskriminacije na nacionalnoj osnovi, postoje ostaci nezavisnih medija i organizacija civilnog društva, kao i relativno široka sloboda stvaralaštva, štampanja, okupljanja i razmene mišljenja. Takođe je važno da Putin i njegova pratnja, za razliku od nacista, nisu etnički nacionalisti, šovinisti i klerikalci. Putinov sistem je sličniji umerenijm oblicima fašizma poput kasne faze Frankovog režima u Španiji, Hortijevog u Mađarskoj ili počecima fašizma u Italiji.

Međutim, moram da kažem da se smanjuje prostor za preostale slobode u Rusiji, kao što se dogodilo tokom formiranja drugih fašističkih režima. Čak su i u fašističkoj Italiji demokratske institucije postepeno uništavane. Samo su u nacističkoj Nemačkoj slobode brzo i u potpunosti eliminisane.

U Rusiji se uvode nova ograničenja prava i slobode građana, kao znakova dalje fašizacije, što potvrđuje nekoliko događaja u poslednje vreme: protiv režisera se vodi postupak za "bogohulne" inscenacije; policija prekida predavanje opozicionog politikologa; opozicione aktiviste koji su se sastali napadaju “jurišnici” proputinovske omladinske organizacije. Najgora stvar se desila u centru Moskve, u blizini Kremlja, gde je ubijen jedan od lidera opozicije Njemcov. Sve je više takvih primera, a teror protiv opozicije dobija brutalne oblike.

Ima li izlaza? Iluzorna je nada u “dvorski puč”. Vladajuća elita je ujedinjena sa njenim liderom u fašističkom izboru. Ona je formirana od sovjetske nomenklature i nikad joj nisu bili potrebni demokratija, ljudska prava i "ostale liberalne gluposti."

Glavni cilj perestrojske i Jeljcinove "anti-komunističke" reforme bila je tranzicija na način da sovjetska birokratija i tajne službe nastave da kontrolišu javne resurse, ali sada kao privatnu, naslednu imovinu.

U cilju privatizacije državne imovine, ruska birokratija i sa njom povezani oligarsi su imitirali demokratske reforme. Zbog toga nisu morali da objašnjavaju stanovništvu potrebu za privatizacijom.

Ali čim je privatizacija obavljena, demokratija je vladajućoj nomenklaturi postala nepotrebna pa čak i opasna jer može ugroziti njene pozicije, uključujući i evenutalnu reviziju grabljive preraspodele imovine. Nomenklatura kojoj je strana demokratija nastoji da oživi totalitarizam, ali ne u formi sovjetskog socijalizma, već fašizma kako bi sačuvala privatizovane resurse. Putin je uspeo da predstavi sebe kao otelotvorenje kolektivne volje ruskog naroda koji će ostvariti njegova htenja.

Stiče se utisak da je Putin prešao neke “crvene linije” i ukoliko nastavi tim putem, pre svega u konfrontaciji sa Zapadom, to će biti previše i za delove ruske elite. Međutim, visokopozicionirani političari i oligarsi se pribojavaju da reaguju.

Kao i u nacističkoj Nemačkoj, mogu da pokušaju da zbace “firera” tek kada počne da trpi poraze, a njegova moć doživi ekonomski ili vojni krah. Postoje samo dve opcije u Rusiji - dalja fašizacija, ugrožavajući zemlju terorom a svet ratom - ili ekonomski kolaps i pad Putinovog režima.