Priredila: Anamaria Ramač Furman
Nakon rehabilitacije Draže Mihailovića od strane srpskog pravosuđa, u ukrajinskoj javnosti postavilo se pitanje u kojoj meri je moguće povući paralele između njega i ukrajinskog nacionaliste Stepana Bandere. Svakako, sličnosti postoje, ali postoje i brojne razlike.
Srpskoj javnosti je lik Bandere uglavnom nepoznat ili je predstavljen mitom o Banderi kao fašisti koga je iskonstruisala propaganda Kremlja za domaću upotrebu. Za mnoge Ukrajince on je nacionalni heroj, borac za ideju nezavisnosti, ideolog і teoretičar ukrajinskog nacionalnog pokreta prve polovine XX veka. Pojam “banderovac” koristi se za sve ukrajinske patriote, bez obzira na njihov stav prema Banderi.
Ocene oko istorijske uloge Stepana Bandere su dijametralno različite. On je naročito popularan među stanovništvom zapadne Ukrajine, a nakon raspada SSSR-a za mnoge zapadne Ukrajince njegovo ime postalo je simbol borbe za nezavisnost Ukrajine. Zapad ga karakteriše kao kontroverznu ličnost, а među stanovništvom istočne Ukrajine, kаo i Rusije i delimično Poljske, preovlađuju oni koji se prema njemu odnose negativno, optužujući ga za fašizam, terorizam, radikalni nacionalizam i kolaboracionizam. Bez poznavanja istorijskih činjenica teško je sagledati ovu kmpleksnu ličnost.
Banderin cilj – nezavisna država
Stepan Bandera je rođen 1. januara 1909. u tadašnjoj Austro-Ugarskoj, današnjoj Ivano-Frankovskoj oblasti u zapadnoj Ukrajini. Nakon Prvog svetskog rata ova teritorija ušla je u sastav Poljske koja je vodila diskriminacionu politiku prema stanovništvu ukrajinske nacionalnosti. U takvim uslovima jačao je ukrajinski nacionalizam, naročito među omladinom. Još kao student, Bandera je bio aktivan učesnik kulturno-društvenog života Ukrajinaca, koji je, inače, bio veoma dobro organizovan i mahom ilegalan. Kada je 1929. osnovana Organizacija ukrajinskih nacionalista (OUN), postao je njen član.
Ova organizacija je tvrdila da su nenasilne metode za afirmisanje ukrajinske manjine u Poljskoj bezuspešne i predlagala je kao alternativu radikalne metode i teror u borbi ne samo protiv Poljaka, već i protiv Ukrajinaca koji su podržavali poljsku vladu. U tom periodu desio se niz terostističkih akcija i Bandera je, zajedno sa nekim svojim saradnicima, osuđеn na smrtnu kaznu zbog nekoliko ubistava, ali je bio i pomilovan i uspeo je da ostane živ. Krajnji cilj ove borbe bila je nezavisna ukrajinska država, koja je naposletku i proglašena 30. juna 1941, nakon okupacije te teritorije od strane nacista. Nezavisna ukrajinska država se nikako nije uklapala u planove firera i Nemci, koji su sa Sovjetskim Savezom do tada već međusobno podelili Poljsku, počinju osvetničke akcije protiv ukrajinskih nacionalnih stremljenja.
Sam Bandera je uhapšen i deportovan u koncentracioni logor Zaksenhauzen u Nemačkoj gde je boravio sve do 1944. godine. Upravo zbog toga što je bio u nacističkom logoru nije mogao da bude odgovoran za zlodela učinjena u tom periodu od strane organizacije kojoj je pripadao. Nakon Drugog svetskog rata Bandera je izašao iz logora, ali je bio primoran da napusti Ukrajinu i živeo je u Nemačkoj do kraja života. Ubijen je u egzilu 1959. godine od strane sovjetskog agenta.
Istoričari se slažu da je ukrajinski nacionalizam koji se pojavio 20-tih godina u zapadnoj Ukrajini imao elemente fašizma i totalitarizma, čije su se ideje širile po tadašnjoj Europi. Pojedini stručnjaci smatraju da on nije nastao pod spoljnim uticajem već je to bio produkt unutrašnjih okolnosti u samoj Ukrajini.
Ukrajinski nacionalisti, izgubivši veru u tradicionalne metode političke borbe, posmatrajući tragičnu sudbinu Ukrajinaca pod poljskom i sovjetskom vlašću, razočarani zapadnim demokratijama koje se nisu odazvale na njihove pozive u pomoć, smatrali su da ne može ništa da se očekuje od postojećeg stanja stvari već treba da se preduzmu radikalne mere da bi se ono promenilo. U takvim uslovima oni su pozdravili napad Nemaca na SSSR, posmatrajući ga kao mogućnost formiranju nezavisne države.
Organizacija ukrajinskih nacionalista se u svojoj borbi za nezavisnost oslanjala na Nemačku i pre izbijanja rata. Još 30-tih godina sarađivala je sa nemačkom obaveštajnom službom, u Nemačkoj je bio deo njenog štaba, a Nemačka joj je delimično obezbeđivala i finansije. S početkom rata OUN se raspala na dve frakcije. Jedna je bila umerenija i smatrala da treba više da se oslanja na Nemačku, dok je druga, na čije čelo je postavljen Bandera, bila revolucionarnija, radikalnija.
Pristalice ove frakcije su po svome vođi dobile naziv banderovci. Bandera je smatrao da treba da se formira tajna armija koja će biti spremna da se bori sa svakim ko će da stoji na putu ka ostvarenju ukrajinske nezavisnosti – makar to bili i Nemci. Zalagao se da se i sa zapadnim saveznicima ostvare slični kontakti kao i sa Nemačkom. Ipak, još pre napada na SSSR, u sastav nemačke armije ušle su i dve ukrajinske jedinice (Nahtigal i Roland) koje su formirale pretežno probanderovske snage. Međutim, nakon što su u septembru 1941. jedinice SS-a pohapsile i likvidirale mnoge pristalice obe frakcije OUN, namera nacista je postala očigledna. Tada je završena saradnja sa nacistima, a ukrajinski nacionalisti su svoju aktivnost prebacili u ilegalu.
Kao rezultat toga 1942. je nastala Ukrajinska ustanička armija (UPA), kao vojno krilo OUN. Ovi partizanski odredi su se u početku borili ne samo sa Nemcima već i sa boljševicima, u želji da očiste teritoriju od komunizma. UPA je postala najozloglašenija zapravo po tzv. Volinjskoj tragediji 1943, obračunavajući se sa Poljacima koji su se protivili ukrajinskoj nezavisnosti, kada je pobijeno nekoliko desetina hiljada poljskih civila. U to vreme ukrajinski ustanici nisu bili jedinstvena borbena formacija, nisu imali jedinstvenu komandu niti redovnu komunikaciju između pojedinih teritorijalnih borbenih grupa. Zajedničko ime UPA koristili su svi oni koji su se odmetnuli u šumu da se bore za slobodu.
Istorija i kolektivno pamćenje
Iako je na kraju UPA doprinela progonu Hitlerove vojske, postala je ozloglašena na okolnim teritorijama, budući da je svojom borbom sa Poljacima i Sovjetima u jednom periodu otežavala borbu protiv nacista. Naročito je Sovjetski Savez širio negativnu sliku UPA, s obzirom da su se nakon Drugog svetskog rata produžile borbe između vojske UPA i sovjetskih jedinica sve do 1952. Sada je to već bio otpor protiv komunističkog režima. U zapadnoj Ukrajini taj otpor bio je masovan. Za to vreme je poginulo oko 500 hiljada zapadnih Ukrajinaca.
Činjenica da je u toku deset godina u velikoj državi poput Sovjetskog Saveza bila aktivna partizanska armija svakako je ostavila tragove u sećanju zapadnih Ukrajinaca. NKVD a kasnije KGB se odlučno obračunavao sa ovim gerilcima. Staljin je u ulozi kaznenih odreda najčešće slao unutrašnju ukrajinsku vojsku, uglavnom iz istočnih oblasti Ukrajine. Tako je u zapadnom delu republike poginulo oko 30 hiljada njihovih sunarodnika iz istočnog dela, među kojima je bilo učitelja, lekara, predstavnika lokalne administracije, vojnih lica sovjetske armije.
Danas se istoričari slažu u tome da je UPA određivala svoj stav prema čoveku ne prema njegovoj nacionalnosti, već prema njegovom odnosu prema nezavisnoj Ukrajini. Ako bi se čovek opredelio za nezavisnu Ukrajinu, bez obzira da li je bio Poljak, Jevrejin, Rus ili Ukrajinac – a u njenom sastavu je bilo pripadnika drugih nacionalnosti – bio bi u njenim redovima. Ako je bio protiv nezavisne Ukrajine, onda su se oni borili protiv njega. Stoga je u osnovi ne nacionalni, već pre državotvorni pristup, tvrde istoričari.
U ukrajini je 2006. godine formirana komisija za istinu i pomirenje pod nazivom Institut nacionalnog sećanja, koji ima ulogu da preispita sve etape borbe za obnavljanje ukrajinske državnosti u XX veku, kao i da preduzme mere za očuvanje uspomena učesnika nacionalno-oslobodilačkog rata, žrtava veštački izazvane gladi – “Gladomora” i političkih represija koje su se desile u sovjetskom razdoblju Ukrajine.
Poljsko-ukrajinsko pomirenje
Stepanu Banderi je 2010. godine posthumno dodeljen državni orden i zvanje “Heroj Ukrajine” “za nesalomiv duh u odbrani nacionalne ideje, heroizam i samopožrtvovanost za nezavisnu ukrajinsku državu” od strane tadašnjeg predsednika Viktora Juščenka. Ovaj čin kritikovale su mnoge međunarodne institucije, između ostalih Evropski parlament i Centar Simona Vizentala. Naročito je negativno reagovalo građanstvo istočne Ukrajine, i nakon nekoliko sudskih žalbi ovaj ukaz ukinuo je naredni predsednik Viktor Janukovič.
U Poljskoj je ime Stepana Bandere vezano za pomenuti ukrajinsko-poljski sukobom na Voliniji 1943-1944, iako sam Bandera nije imao veze sa pogibijom civilnog poljskog stanovništva. Međutim ljudi koji su se sukobili s poljskom “Armijom krajovom” nazivali su sebe “banderovci” i pozivali su se pri tom na nasleđe OUN. U toj borbi desili su se pokolji sa obe strane u kojima je stradalo hiljade Poljaka i Ukrajinaca. Nakon određenih rasprava i izrečenih izvinjenja, dva naroda su postigla pomirenje. Zvaničan proces pomirenja počeo je još 2003. od strane predsednika Kučme i Kvasnjevskog, 2006. su to produžili Juščenko i Kačinjski. Tada su ukrajinski politički i javni delatnici Poljake zamolili za oprost. Ove godine je isto učinio i sadašnji ukrajinski predsednik Petro Porošenko. Današnja Poljska svesrdno podržava novu ukrajinsku proevrospku vladu u borbi protiv ruske agresije na Donbasu. Poljaci su danas tolerantni prema emocijama koje Ukrajinci gaje prema Stepanu Banderi, smatraju da je to unutrašnje ukrajinsko pitanje. Svojevremeno je poljska Gazeta viborča apelovala na svoje čitaoce da shvate da kult Bandere u Ukrajini nije motivisan mržnjom prema Poljacima, već ovekovečavanjem njegove borbe za nezavisnu Ukrajinu.
Simbol otpora
Ako je u delu ukrajinskog nacionalnog pokreta nekada i bilo antisemitizma i antipolonizma, on je davno odbačen od većine Ukrajinaca. Današnji ukrajinski patriotizam podrazumeva drugačiji, prijateljski odnos prema tim i ostalim narodima.
Najveći protest protiv kulta Bandere pokazao je Kremlj. Savremena Ruska Federacija preuzela je svo nasleđe Sovjetskog Saveza, pa i odnos prema OUN, UPA i Stepanu Banderi. Koristeći činjenicu da se u Rusiji nedovoljno poznaju istorijske činjenice, kremaljska propaganda uspeva da svome auditorijumu plasira naraciju po kojoj su u Ukrajini danas na vlasti ljudi kojima su bliske fašističke ideje i da ih narod masovno podržava. Ne zaboravljajući nacističke veze Bandere, treba uzeti u obzir sve istorijske okolnosti u kojima se ukrajinska inteligencija našla u XX veku, od poljske diskriminacije, preko fašističke okupacije do komunističkog režima. Nakon turbulentnog i sumornog veka koji je u današnjoj ukrajinskoj populaciji ostao zapamćen pre svega po represijama sovjetskog državnog aparata, u najnovijim pokušajima desovjetizacije i oslobađanja od ruskog uticaja danas Stepan Bandera za većinu Ukrajinaca predstavlja patriotu, nacionalnog heroja i simbol borbe za ideju državne nezavisnosti.