Zoran PRERADOVIC, Gëzim BAXHAKU, Dženana KARABEGOVIC, Goran VEŽIC, Srdan JANKOVIC
“Ne sme niko da vas bije!”Upravo ovom rečenicom izgovorenom 24. aprila 1987. godine u Kosovu Polju obraćajući se kosovskim Srbima i Crnogorcima, Slobodan Milošević počeo je svoj politički uzlet, a beogradski mediji besomučno ponavljajući ovu frazu obezbedili su Miloševiću status navodno neprikosnovenog zaštitnika srpskih nacionalnih interesa. U ovakvom razvoju događaja u predvečerje Osme sednice CK SKS koncepcija predsednika Predsedništva Srbije Ivana Stambolića, koji se zalagao za mekano rešenje kosovskog pitanja u koje bi bile uključene sve jugoslovenske republike, u sudaru sa rigidnim populističkim nastupom Miloševića pretrpela je poraz. Posledice ne samo po Srbiju već i čitavu Jugoslaviju bile su katastrofalne.
Istoričar Ljubinka Trgovčević , tada član Predsedništva Saveza komunista Srbije i blizak Stambolićev saradnik, u izjavi za naš program ovako opisuje samu atmosferu na sednici:
“Sam Ivan Stambolić u trenutku kada smo pošli na sednicu nam je rekao da svako govori po svojoj savesti. Ni on sam nije očekivao da će neko ko mu je bio najbolji prijatelj ići do kraja na toj sednici. Ono što sam ja zapamtila je bio, pre svega, užasan strah ljudi da nešto progovore. Kako je sednica odmicala sve više ljudi je se, po onom principu dva različita govora u svakom od džepova, opredeljivalo na većinsku stranu.”
Sam Ivan Stambolić koji će 2000. godine uoči pada Miloševićevog režima postati jedna od njegovih poslednjih žrtava dubine raskola sudeći po onome što je izgovorio postao je svestan tek na samoj sednici:
“Ne znam, možda je ovo ipak bilo neizbežno. Mislio sam sve do sednice Predsedništva da se to može izbeći. Ali, da nije izbilo sada možda bi izbilo u nekom još težem društvenom trenutku i okolnostima, a one su pred nama.”
Sa istorijske distance od dve decenije kao neminovno nameće se pitanje da li bi sudbina Jugoslavije izgledala drugačije da je tada pobedila koncepcija za koju se zalagao Stambolić. Ljubinka Trgovčević duboko veruje da ne bi bilo krvavog raspada Jugoslavije upravo zbog Stambolićevog poimanja politike:
“On lično nije bio ni nacionalista niti je znao da kolaborira sa njima. U svakom slučaju duboko verujem da raspad Jugoslavije, ukoliko bi do njega došlo, ne bi bio tako krvav i da Srbija ne bi doživela tu sudbinu da bude crna rupa na evropskoj karti.”
S druge strane, u to vreme najbliži Miloševićev saradnik, a potom i predsednik Predsedništva SFRJ Borisav Jović, za naš program kaže da Osma sednica nije uzrok raspada Jugoslavije, kao ni nastojanja rukovodstva Srbije da zaustavi egzodus Srba. Prema njegovim rečima raspad Jugoslavije uzrokovale su separatističke tendencije hrvatskog i slovenačkog rukovodstva, kao i činjenica da je Jugoslavija nakon nestanka bipolarnog sveta izgubila na strateškom značaju. Na konstataciju da je Milošević Osmom sednicom uveo u politiku metod nasilja i eliminacije neistomišljenika, Jović kaže:
“Gde su Stambolić i Pavlović pogrešili? Pogrešili su što su pokušali rušenje Miloševića na jednom pitanju na kojem su oni imali vrlo tanak stav u odnosu na volju naroda. Da je to bilo neko drugo pitanje a ne kosovsko pitanje možda bi oni balansirali i pobedili. Ali, na kosovskom pitanju svi članovi CK ili najveći deo je bio ozlojađen stanjem u društvu i bio je spreman da glasa i za crnog ciganina samo ne za one koji nikad ništa ne rešavaju. Da nije bilo Miloševića neko drugi bi sebe izvukao na tom pitanju koje nikako nije moglo da bude rešeno.”
Istoričar Čedomir Antić ističe da je nezahvalno prognozirati kako bi izgledao rasplet jugoslovenske krize, ali i dodaje da Savez komunista u to vreme nije imao rešenje za dolazeću krizu:
“Svakako da ključni problemi koji su vodili Srbiju ka autoritativnom režimu i zaštiti Jugoslavije, odnosno postavljanja stanja po svaku cenu, ne bi bili uklonjeni ni da je druga struja pobedila na Osmoj sednici. Činjenica je da SK nije, u okviru bilo koje svoje struje, ponudio demokratsko rešenje za opstanak jugoslovenske države, za ekonomsku reformu.”
Naposletku, Antićeva koleginica, istoričar Branka Prpa potpuno suprotno smatra da bi pobeda Stambolićeve struje čitavu tadašnju državu odvela u drugom pravcu:
“Sigurno da epilog ne bi bio onakav kakav je bio, odnosno ne bi došlo do raspada jugoslovenske države. Pre svega zato što je Ivan Stambolić mislio da pitanje Kosova treba da rešava cela Jugoslavija.”
Da nije bilo Osme sednice..
Slovenci su u bivšoj Jugoslaviji prvi javno progovorili o liku i djelu Milošević, i počeli se suprotstavljati njegovoj politici. Evo kako se Osme sjednice srbijanskih komunista danas sjeća bivši slovenski predsjednik Milan Kučan, koji je krajem osamdesetih bio na čelu slovenskih komunista:
"Pa, najkraće rečeno, da nije bilo Osme sednice, možda bi sudbina svih ovih prostora bila drugačija. Ali, desila se ta sednica, sve ono što je moglo tada biti tek naslućivano, ostvarilo se, nažalost. Ostavilo je tragove. Na nama je sada da pokušamo što pre ove tragične posledice popraviti, jer ako to ne popravimo, to neće biti samo naš poraz, nego će biti poraz čovečanstva. A to bi bilo neodgovorno da uz sve velike sukobe i dileme pred kojim se danas nalazi čovečanstvo, u periodu velike međusobne zavisnosti, opteretimo čovečanstvo i sa tim našim problemima."
Pod plaštom borbe za Kosovo
Osma sednica CK SK Srbije je presudno negativno uticala na dalji to događaja u Srbiji i Jugoslaviji. Pod plaštom borbe za Kosovo, kaže Azem Vlasi, u to vreme predsednik Pokrajinskog komiteta SK Kosova i učesnik Osme sednice, takozvana tvrda struja pobedila je onu mekšu, Stambolićevu.
“Osma sednica CK SK Srbije je presudno uticala na dalji tok političkih događaja i to u negativnom smislu. Ta sednica je zapravo bila prekretnica u zloupotrebi Kosova i i kosovske situacije da bi se se ekstremna politička struja predvođena Miloševićem, ali koju su pomagali general Nikola Ljubičić i Petar Gračanin, kao eksponenti JNA, obračunala sa jednom umerenom političkom strujom u Srbiji koju je predvodio Ivan Stambolić zajedno sa Dragišom Pavovićem.”
Ono što je sledilo iza toga, prema Vlasiju, je insistiranje na vaninstitucionalnim metodama rušenja institucija na Kosovu, Vojvodini i kasnije i Crnoj Gori:
“Dakle, tada i sa tom sednicom, na kojoj nisu usvojeni nikakvi zaključci, nego je samo bila borba za glasove da se isključe iz Centralnog komiteta i da se udalje iz političkog života predstavnici umerene struje, Stambolić i Dragiša Pavlović. Posle su došle neke direktive koje su bile direktno insistiranje na van institucionalnim metodima rušenja institucija, da bi se stiglo do onoga što se na Kosovu dogodilo u martu 1989 godine, dakle da se pogazi ustavni položaj Kosova, a onda da to bude lanac za početak raspada Jugoslavije”.
Vlasi ističe kako najveći deo tadašnjeg rukvodstva u Jugoslaviji nije shvatio opasnosti koje je ta sednica donosila, ne samo Srbiji:
“Neki u Jogoslaviji nisu shvatili, nisu nazreli opasnosti koje dolaze od te sednice. To smo videli mi na Kosovu, jer je Kosovo bilo povod za politčka obračunavanja u Srbiji. To je osetila ta umerana politička struja i Ivan Stambolić osobno, Vojvođani su još živeli u iluzijama da je to nekav unutrašnji obračun političkih snaga u Srbiji, da se to Vojvodine ne tiče, drugi u Jugoslaviji su jednostavno to potcenjivali.”
Kosovska strana i Vlasi lično je u to vreme već bio u sukobu sa Miloševićem, tako da, kako kaže, nisu mogli da utiču na tok Osme sednice:
“Mi smo od strane Miloševića i te njegove struje bili izvikani kao nacionalisti i separatisti i nismo bili u mogućnosti da pomognemo Stamboliću i toj umerenoj struji na Osmoj sednici.”
Odgovornost za ono što se dogodilo na Osmoj sednici i posebno nakon nje, svakako snosila su i rukovodstva Saveza komunista na jugoslavenskom ali i na novou republika, smatra Vlasi:
“Ja sam bio predložio da se podnese informacija na Predsedništvu CK SK Jugoslavije o toku i političkim konsekvencama Osme sednice. Neko je bio za to, neko protiv. Boško Krinić iz Vojvodine je predsedavao i onako nevoljno to prihvatio, ali je prihvaćeno. I onda je Milošević rekao – na Osmoj sednici SK Srbije desilo se jačanje Saveza komunista, SK prihvaća i oslanja se na volju naroda - i tako nekoliko demagoških rečenica i jednostavno dalje nije bilo spremnosti da se razgovara i ostalo se na tome. Milošević je onda to shvatio kao ohrabrenje, da može raditi šta hoće, da mu se niko neće mešati u to što radi i tako je radio.”
Pospremanje na političkoj sceni
Godine 1987. u vrijeme održavanja sjednice srpskih komunista, sarajevski univerzitetski profesor dr Zdravko Grebo, tada član CK SK Jugoslavije, je boravio na studijskom putovanju u Finskoj, a prenos sjednice je pratio na povratku s puta, sluteći da se događa nešto značajno što će imati posljedice na političke ali i svaku drugu vrstu odnosa u bivšoj Jugoslaviji:
„Ta Osma sjednica će ostati misterija. Ja naravno, kao i vi, nikad nećemo - ili daće Bog da ćemo jednom imati uvida u papire, dokumente - saznati šta se događalo iz scene. Šta time hoću da kažem? Naravno, da to jeste bio nagovještaj. Ne znam da li je tad postojao plan za razbijanje Jugoslavije, vjerovatno još uvijek ne, ali znam da jeste počelo pospremanje, definitivno pospremanje na političkoj sceni tadašnje Jugoslavije, nakon Titove smrti, rukovodstava republičkih partija, koji su bili stvarni nosioci vlasti i koji su batrgajući se, ne znajući šta da rade s Titovim nasljeđem, pokušali da kupe što bolje startne pozicije.“
Grebo kaže da je lično znao aktere Osme sjednice - Slobodna Miloševića i Ivana Stambolića. Ono što će mu ostati misterija, navodi Grebo, jeste da u tom trenutku scenario nije bio jasan, jer Stambolić je u to vrijeme bio zagovornik reintegracije Srbije. On uopšte nije bio drugačiji, kaže Grebo, od protagonista ukidanja autonomije, odnosno vraćanju Srbiji ustavnih nadležnosti prije 1974. godine:
„Međutim, ono što će ostati misterija jeste da su u tom nadmetanju Slobodanu Miloševiću pružili kapitalnu podršku dva čovjeka za koje bi se u to vrijeme mogla dati ruka u vatru da nisu nacionalisti. To su apsolutno čovjek od najvišeg Titovog povjerenja general Nikola Ljubičić i šef tadašnje savezne policije Gračanin. Ja mislim da je ta podrška bila bitna da Ivan Stambolić bude definitivno sklonjen sa političke scene sve za račun očuvanja Jugoalsvije, a ustvari, kao što smo kasnije vidjeli, zarad promocije jednog nedvosmisleno nacionalističkog, velikosrpskog projekta.“
Na našu konstataciju kako su tadašnja partijska rukovodstva ostalih republika i pokrajina ostala po strani ne miješajući se u sukob Miloševića i Stambolića, Grebo kaže da to nije začuđujuće. Prema njegovim riječima, postojao je prećutni konsenzus da se republička rukovodstva ne miješaju jedni drugima u kompetencije, bilo da se radi o podupiranju ideja ili suprotstavljanju kada lokalni moćnici odluče da se obračunaju:
„U tome je jedan dio objašnjenja zašto druga politička rukovodstva republičkih saveza komunista se nisu direktno miješala smatrajući, naravno pogrešno, da je to interna srpska stvar i šta god izađe kao rezultat ’mi ćemo to respektovati i poštovati računajući, naravno, da se ni vi’, u ovom slučaju Savez komunista Srbije, ’nećete miješati u naše stvari’, bilo da se radi o Sloveniji, Hrvatskoj, BiH i Makedoniji.“
Na naš upit da li bi istorija bila drugačija da su se republička rukovodstva umiješala, Grebo odgovara:
„Da li bi istorija bila drugačija ili ne, ja zaista ne znam. Ja ne znam šta bi bilo da je Ivan Stambolić pobijedio. Mada imam velike simpatije za njega kao čovjeka, pogotovo nakon njegove sramne i tragične smrti, ja nisam baš siguran da je eventualno njegova struja, koja očigledno nije imala šanse, pobijedila, da bi događaji u Srbiji, pogotovo na Kosovu išli drugačijim tokom.“
"Hrvatska šutnja"
U godinama raspleta, kako ih je nazvao Slobodan Milošević, odnosno u zbivanjima od Osme sjednice CK SKS, hrvatsku politiku označava sintagma „hrvatska šutnja“. O tome kako je u samom hrvatskom vrhu doživljena Osma sjednica govori nam tadašnji član Predsjedništva CK SKH, Mladen Žuvela:
„U toku sjednice odmah smo imali rezerve prema načinu kako je ona organizirana jer se već unaprijed znalo da na toj sjednici oni žele obračun sa neistomišljenicima, sa Stambolićem i sličnim.“
Članovi rukovodstva su bili svjesni opasnosti koju je sa sobom donosio Milošević, kaže Žuvela, ali se nije baš protiv te opasnosti javno istupalo:
„Tada nam je predsjednik bio Stojčević, a on se nije volio otvoreno uplitati u rad drugih organizacija Saveza komunista u Srbiji, ili bilo gdje drugdje. Ne znam koji je od Centralnih komiteta drugih republika osudio tu sjednicu.“
U to vrijeme najsnažniji glasovi otpora prema Miloševićevoj politici čuli su se iz splitskog Gradskog komiteta SKH. Tada mu je predsjednik bio Boris Malada:
„Milošević je tada za nas bio jedan ortodoksni partijski birokrat. Stambolića smo doživljavali kao čovjeka sa izvjesnim elementima srpskog nacionalizma, ali je djelovao modernije, barem se s njim dalo razgovarati.“
Boris Malada je kasnije, 1989. godine, bio sekretar Saveza komunista Hrvatske - Stranke demokratskih promjena. Pitali smo ga - bi li u to vrijeme više vrijedila hrvatska, nazovimo, galama, nego li hrvatska šutnja:
„Autoritet te hrvatske politike u Srbiji je bilo puno više nego smo toga bili svjesni. Zdravo tvrdi glas odavde, ne galama, tamo bi se jako uvažavao.“
Dvadeset godina nakon Osme sjednice, profesor na Fakultetu političkih znanosti u Zagrebu, Ivan Šiber, misli da jači glas s hrvatske strane ne bi promijenio povijesni tijek:
„Osma sjednica je na neki način čak i faktografski početak, ne jugoslavenske krize, već na neki način početak raspada Jugoslavije. Osobno ne mislim da hrvatska šutnja za to snosi neku posebnu odgovornost, čak što više, da je bila hrvatska galama, ona bi možda sve ubrzala, ali možda i u većoj mjeri iracionalizirala Miloševićevu agresivnu politiku.“
Šiber uzroke raspada vidi u truljenju Jugoslavije, a unutar nje Srbija je bila najbremenitija problemima i u njoj su, kaže, bile akumulirane sve suprotnosti tadašnje jugoslavenske zajednice:
„Da je bio Stambolić umjesto Miloševića, možda bi to malo drugačije izgledalo, ali u konačnici, čini mi se, da povijest stavlja stvari na svoje mjesto, da je raspad bio neminovan i da je bilo neminovno da to započne u Srbiji.“
Povijest stavlja stvari na svoje mjesto a krajem osamdesetih svaka sjednica nekog političkog foruma bila je proglašavana povijesnom, kaže Boris Malada:
„Svaka je bila proglašavana povijesnom, prije nego je i bila, a onda bi se zaboravila, pa je nakon tri mjeseca bila neka nova 'povijesna'. Osma sjednica je indikator gubljenja nade da se nešto može ozbiljno promijeniti.“
Boris Malada kaže i da je hrvatska šutnja bila poštenija od galame, pa i eventualne hrvatske galame:
„Mi nismo znali na načelima sustava, za koji smo se zalagali, pridobiti ljude za rješenje krize. To je činjenica. Onda je poštenije šutjeti, nego galamiti.“
Jugoslaviji je tada odzvonilo
Crnogorski publicista Rajko Cerović, direktor današnje Radio Televizije Crne Gore, odnosno Radio Televizije Titograd u vrijeme Osme sjednice, da bi pod naletom antibirokratske revolucije kojom je Milošević podržan u Crnoj Gori bio smijenjen po dolasku na vlast takozvanik lijepih, mladih i pametnih, tada još uvijek u Savezu komunista Crne Gore, iz koje je kasnije izašla i današnja Demokratska partija socijalista. Cerović je o tom vremenu za naš program kaže:
„Danas, kada pogledamo tu prošlost, odnosno vratimo se na taj reper Osme sjednice u Srbiji. Danas je lako zaključiti, a nekad je možda bilo relativno i teško i da je to bio početak fašizacije Srbije. Taj dolazak jednog čovjeka pučem, sve što je uradio uradio je pučem. I Jugoslavija se već tog trenutka drmala po svim šavovima. Ona se mogla držati samo na delikatnim ravnotežama prava svih podjednako i tako dalje. Čim je jedan narod, odnosno jedna republika bivše zemlje zatražila više prava za sebe nego drugi Jugoslaviji je bilo odzvonilo, nažalost. Ono što je kasnije došlo mitinzi, mitinzi su mene uvijek asocirali na minhenske pivnice, jer minhenske pivnice su pripremale dolazak na vlast nekoga u Njemačkoj i nije bitno, ne moramo ga pominjati. Tu je Crna Gora bila odmah ukalkulisana kao satelit kao nesto cime se lako može manipulisati. Crnogorci su hrabri u ratu, neosporno, ali i politički prilično naivni i ta manipulacija Crnom Gorom pomoću medija, pomoću sile srpskih agentura i tako dalje, Crnogorci su vjerovali da će Srbija spasiti Jugoslaviju. Inače su oni imali fetiš Jugoslavije i smatrali su da ako nema Jugoslavije nema više ni života. Ta njihova naivnost je uslovila dotle da nas pošalju na Dubrovnik, da nas pošalju na Baniju, jer da je Crna Gora tog trenutka imala dovoljno subjektiviteta da se suprotstavi Miloševićevom ekspanzionizmu i neosporno fašizmu, tu nema šta, ne treba nam nikakva eufemija, Jugoslavija ne bi tako lako pala, ali se pomoću Crne Gore izigravala borba za Jugoslaviju i pod tim vidom borbe za Jugoslaviju Milošević je uradio sve to što je uradio“.
* * * * *
Radio Slobodna Evropa detaljno se bavio i posljedicama Osme sjednice CK Srbije, u TV serijalu u kojem je analiziran raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije - "Svjedoci raspada". Zašto se raspala Titova Jugoslavija? Zašto je država koja je bila priznata i na Istoku i na Zapadu i koja je predvodila Pokret nesvrstanih nestala u najkrvavijem sukobu na tlu Evrope nakon Drugog svjetskog rata? Radio Slobodna Evropa pružio je priliku onima koji su medju posljednjim vodili državu da svjedoče o njenoj propasti. Svoja sjećanja u TV seriji "Svjedoci raspada" kazivali su Stjepan Mesić, Alija Izetbegović, Milan Kučan, Kiro Gligorov, Borisav Jović, Raif Dizdarević, Vasil Tupurkovski, Stipe Šuvar, Bogić Bogićevic, Milo Đukanović i drugi učesnici dramatičnih događaja koji su doveli do raspada Jugoslavije.
