Od trenutka kada su 21. maja prošle godine građani Crne Gore većinski izraženom voljom na referendumu odlučili da i poslednja republika nekadašnje Jugoslavije, koja je još imala bilo kakve državno-pravne veze sa Srbijom, krene svojim putem i dobije nezavisnost, odnos Beograda prema Podgorici može se u najmanju ruku opisati kao ignorantski. Koliko god da je svakom iole objektivnom posmatraču bilo jasno da razlaz dva, po mnogo čemu bliska naroda, nakon 88 godina života pod zajedničkim državnim krovom, neće proći bezbolno i bez povišenih emocija, malo ko je očekivao da će vlasti u Srbiji, a pe svega kabinet srpskog premijera Vojislava Koštunice, ići dotle da građanima Crne Gore čak ni ne čestita obnovu državnosti. Da paradoks bude veći, u samoj Srbiji, koja je ovakvim raspletom stvari i sama, doduše uglavnom nevoljno, povratila državnost, zvanično nije čak ni proglašena nezavisnost.
Problemi u odnosima dve države, koji su povremeno izlazili na površinu u vidu još uvek nerazjašnjenih imovinskih odnosa ili odnosa Crnogorske pravoslavne crkve i Srpske pravoslavne crkve, kulminirali su nedavno sa slučajem vladike Mileševskog Filareta. Episkop, po svemu sporne biografije, koji je nesporno bio deo Miloševićeve ratne mašinerije, odlučio se za štrajk glađu nakon što su mu crnogorske vlasti, po preporuci Evropske unije (EU), uskratile mogućnost ulaska na svoju teritoriju zbog sumnje da je pomagao skrivanje haških optuženika. Usledio je čitav niz neprimerenih reakcija, poput odustajanja srpskog ministra za infrastrukturu Velimira Ilića od već ugovorene posete Podgorici. Najdalje je otišao savetnik srpskog premijera Aleksandar Simić, nazvavši Crnu Goru kvazidržavom. Požar je ugašen ponovo uz asistenciju EU, te je Filaretu omogućen ulazak na deo crnogorske teritorije, koji potpada pod njegovu eparhiju, ali osim što se Srbija angažmanom svojih državnih službenika Evropi predstavila kao verska država bez mnogo elemenata građanskog društva, ostao je utisak da je požar u odnosima Podgorice i Beograda tek lokalizovan i da će ponovo buknuti na prvom narednom ozbiljnijem ispitu. Kuda zapravo idu odnosi Srbije i Crne Gore, može li doći do još ozbiljnijih potresa i šta su uzroci ovako napetih odnosa dve zemlje, tema je današnjeg Kontrapunkta, u kome ovaj put učestvuju:
Predrag Sekulić, ministar kulture u Vladi Crne Gore i politički direktor vladajuće crnogorske Demokratske partije socijalista (DPS), Andrija Mandić, lider opozicione Srpske narodne stranke (SNS) iz Crne Gore, istoričar iz Beograda i bivši ambasador SR Jugoslavije u Sjedinjenim Američkim Državama Milan St. Protić i istoričar Slavenko Terzić
* * * * *
RSE: Iako je i samo površnim posmatranjem bilo jasno da je poslednji zajednički državni okvir Srbije i Crne Gore, takozvana državna zajednica, bila sve samo ne funkcionalna tvorevina i da su odnosi poprimili do te mere paradoksalne razmere da nije postojala čak ni zajednička valuta, malo ko je očekivao da će odnosi dva naroda u mnogo čemu bliskog identiteta, nakon obnove crnogorske državnosti, biti svedeni na izuzetno nizak nivo. Šta je razlog ovakvim trvenjima Beograda i Podgorice?
PROTIĆ: Mislim da je jasno šta je uzrok tome – činjenica da današnja i tadašnja vlast, kad se odvajala Crna Gora, nikako nije htela da se pomiri s tom činjenicom. I danas na Crnu Goru gleda kao na odbegli deo Srbije, što, naravno, remeti odnose između Beograda i Podgorice. S druge strane, još od Miloševićevog vremena postoji jedna dvoličnost u vođenju nacionalne politike. Ona se sastoji u tome da kad se izgubi vlast i dominacija na određenom teritorijom, a do tad se sve činilo da se ona na silu zadrži, onda se gubi svako interesovanje za nju. U ovo poslednje vreme kao da je Crna Gora najnevažnija država u odnosu na Srbiju, pa se, osim u ovakvim slučajevima kao s Filaretom, i ne pominje u našim medijima. I politika Srbije vrlo malo vodi računa o odnosima s Crnom Gorom, zato što smatra da je to što se dogodilo osamostaljivanjem Crne Gore, učinjeno protiv interesa Srbije.
TERZIĆ: Glavni uzrok tome jeste zvanična politika crnogorske vlasti, koja igra ulogu jednog malog igrača u zapadnoj politici na Balkanu, da se preuređenjem balkanskog političkog prostora izvrši jedno političko zaokruživanje, odnosno opkoljavanje Srbije. Zato mislim da bi bilo pogrešno ako bi se odnosi Srbije i Crne Gore gledali na nekom dnevnom nivou, ako se ne vidi ta dublja politička pozadina odnosa Srbije i Crne Gore. Vrlo često se isticalo da je glavna prepreka u odnosima Slobodan Milošević i njegova agresivna politika prema Crnoj Gori, ali se videlo da je upravo posle 5. oktobra 2000. godine započela jedna, vrlo ubrzana, separatistička politika i još žešći napadi iz Podgorice usmereni prema novoj vlasti u Beogradu. Prema tome, očigledno postoje dublji politički razlozi. Oni se, po mom mišljenju, kriju u tome da Crna Gora igra ulogu jednog malog eksponenta politike NATO i Zapada na Balkanu.
SEKULIĆ: Ne bih se složio s ocenom da su odnosi između Beograda i Podgorice na veoma niskom nivou. Čak, razmenjujući iskustva s mojim kolegama iz vlade, s obzirom da sam još uvek ministar kulture, došao sam do sledećeg zaključka: većina ministara, s kojima imamo komunikaciju, izuzetno su otvoreni i – da budem iskren – veoma korektni u čitavoj toj saradnji. Naravno, ako me pitate za pojedine izjave i za pojedina dešavanja koja su bila, posebno u proteklih desetak dana, u pitanju su jednostavne stvari, zato što postoji dio političke elite u Srbiji koji još uvijek ne može da se pomiri sa činjenicom da su građani Crne Gore na referendumu bili pozitivni prema ideji nezavisnosti i rekao bih da se još uvek ne snalaze ni u tome da je Srbija samostalna država. Čini mi se da je njih zatekla ta činjenica da je Srbija samostalna država, tako da se oni još uvek, po nekakvoj inerciji, ponašaju kao, uslovno govoreći, srpski nacionalisti.
MANDIĆ: Politika koja je vođena neposredno prije osamostaljenja se od strane nas Srba koji živimo u Crnoj Gori karakterisala kao klasično antisrpska, jer se osamostaljenje nije, kroz propagandu DPS-a, provodilo na način što su se isticale prednosti nezavisne Crne Gore, nego je, u suštini, osamostaljenje predstavljano kao čin oslobađanja od Srbije. A istovremeno se zaboravljala činjenica da su jedna trećina građana Crne Gore Srbi. S tako lošim porukama kroz samu referendumsku kampanju se ušlo u prvu godinu crnogorske nezavisnosti i ti odnosi sa Srbijom nijesu ni najmanje popravljeni, nego bih rekao da su čak i pogoršavani konkretnim akcijama crnogorskih vlasti. Crnogorska vlast je dala nemjerljiv doprinos tome da ti odnosi budu na tako niskom nivou i da ti odnosi između Srbije i Crne Gore budu tako loši.
RSE: Nešto više od godinu dana od izglasavanja nezavisnosti Crne Gore primetno je da su odnosi sa ovom državom, uprkos činjenici da se gotovo trećina građana oseća Srbima, praktično preko noći postali sekundarno pitanje za zvanični Beograd. Uz to činjenica da premijer Srbije Vojilslav Koštunica nikada nije ni čestitao obnovu državnosti Crnoj Gori, da još uvek nije otišao u zvaničnu posetu Podgorici, te da su neposredno nakon referenduma iz Beograda stizali poprilično oštre tonovi, posebno o samom načinu na koji je sproveden referendum, otvara i pitanje da li je srpski premijer osamostaljenje Crne Gore doživeo kao lični poraz ili još preciznije neuspeh sopstvene politike?
MANDIĆ: Nisam to primijetio na nivou ličnih ravni, već samo na nivou državne politike. Jer, ako crna Gora odnosno crnogorska vlast želi dobre odnose sa Srbijom, onda i ona mora da bude ta koja nakon tog osamostaljivanja treba da pruži prva ruku i da u spoljnoj politici povlači one poteze koje Srbija ne bi doživljavala kao provokaciju. Primjer spoljne politike koju vodi Crna Gora je, recimo, politika prema Kosovu. Ja bih mogao da postavim pitanje zašto nema predsjednika crnogorske vlade u Beogradu? Ali na osnovu toga da li je bilo posjeta ili nije bilo posjeta, ne bih želio da izvlačim konačni zaključak o odnosima Crne Gore i Srbije.
PROTIĆ: On je to doživeo, ne kao svoj lični poraz, nego kao izdaju. On one građane koji su glasali za nezavisnost Crne Gore na referendumu smatra izdajnicima i za ljude koji su neprijatelji interesa Srbije, pa tako i vlast koja je došla voljom većine građana Crne Gore. Tako je u slučaju Crne Gore, tako je u slučaju Bosne i Hercegovine. Milošević je to radio i u slučaju Hrvatske. U krajnjoj liniji, tako se ponaša i prema Kosovu. Dakle, to je deo iste te politike, iste te matrice, istog tog načina mišljenja, gde se realnost i volja građana na određenoj teritoriji potpuno ignoriše i smatra se da oni imaju preče pravo nad tom teritorijom i da nad tim ljudima vladaju. Crna Gora, dakle, nije ništa drukčija u odnosu na Beograd i u očima Beograda nego što su drugi delovi bivše Jugoslavije.
RSE: I upravo zbog činjenice o istorijskoj bliskosti dva naroda, koju ne poriču ni Beograd ni Podgorica, nije zanemarljiv broj onih koji smatraju da deo političkog establišmenta u Srbiji Crnu Goru, uprkos nepobitnom faktu da je ona međunarodno priznata država, doživljava kao deo svoje teritorije, koje se za sada samo formalno odrekao. Možda ponešto o tome može da svedoči i činjenica da Srbija u Podgorici još uvek nema ambasadora:
TERZIĆ: Mislim da stvari stoje obrnuto i mislim da je neko uoči referenduma dobro rekao da Crnogorci – sad govorim u onom teritorijalnom smislu – smatraju da Crna Gora treba da bude samo njihova, a da Srbija treba da bude i srpska i crnogorska. Ako biste uzeli analizu ekonomskog prisustva Srbije u Crnoj Gori i Crne Gore u Srbiji i ako biste videli koje sve kompanije su privatizovali Crnogorci koji žive u Srbiji, crnogorski kapital iz Crne Gore i tako dalje, ako biste išli dalje i analizirali prisustvo Crnogoraca, koji se tako nacionalno izjašnjavaju, u srpskoj diplomatiji, na Univerzitetu, u vodećim kulturnim ustanovama, u Vladi Srbije… onda biste videli da stvari stoje sasvim obrnuto, da Crna Gora i dalje polaže nekakvo pravo da odlučuje o događajima u Srbiji, da se meša u unutrašnje stvari Srbije, a svaki pokušaj ukazivanja na probleme srpskog naroda u Crnoj Gori iz Beograda tumači kao navodnu agresivnu politiku ili pokušaj mešanja Srbije u unutrašnje stvari Crne Gore.
PROTIĆ: Današnja vlast, na čelu s Koštunicom, smatra Crnu Goru – kako su oni rekli – «kvazidržavom», dakle smatra to rešenje privremenim, i siguran sam da u njihovim glavama postoje planovi o tome kako će se Crna Gora ponovo vratiti pod okrilje i pod vlast Beograda. Oni su poznati po tome da nisu sposobni da sagledaju realnost i da u toj realnosti pronađu najbolji način da na civilizovanim temeljima grade odnose sa drugima.
RSE: Slučaj vladike Filareta, kome su crnogorske vlasti zabranile ulazak na svoju teritoriju zbog sumnje da pomaže skrivanje Haških optuženika, samo je do kraja otkrio ono što je bilo jasno – da Beograd i Podgorica u ovom trenutku imaju više tačaka razmimoilaženja nego dodira. Istovremeno, nakon što je slučaj razrešen, uz posredovanje Evropske unije i uz tobože spontano narodno veselje, jer će Filaret napokon moći da činodejstvuje na celokupnoj teritoriji svoje eparhije, iz same Crne Gore su se mogli čuti i kritički tonovi prema podgoričkim vlastima. Pojedini politički činioci u Crnoj Gori ovo su doživeli kao nepovoljan ishod za crnogorsku diplomatiju, koji nameće i pitanje koliko će politika Podgorice prema Beogradu zavisiti od same Crne Crne Gore odnosno njene popustljivosti prema Srbiji:
SEKULIĆ: Nijesmo mi stavili Filareta na listu nepoželjnih, nego je to uradila Evropska unija, i to zbog njegovog političkog, a ne svjetovnog djelovanja. Čitava ta priča oko Filareta je priča i o odnosima s EU. Znači, da je u našoj poziciji bila Vlada Srbija, mislim da bi isto tako morala da se odnosi prema zahtjevima EU, odnosno onome što su zahtjevi njihovih institucija. Uz podsjećanje da je Haški tribunal osnovan odlukom Savjeta bezbjednosti i svemu ostalom. Znači, mi smo jednostavno poštovali ono što su evropska pravila igre, jer želimo da budemo dio Evrope. Ne radi se ni o odnosu prema gospodinu Filaretu, niti prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi, to je jednostavno odnos prema Evropi. E sad, šta je popustljivost? To da Filaret može da uđe u Crnu Goru da tu služi kao vladika svojim vjernicima, odluka je koja je takođe donijeta u saradnji s EU. Ali rekao bih da ima i humanitarni karakter, jer je bilo očito da je istrajavanje vladike Filareta na tom, kako on kaže, potpunom postu, moglo da ima ozbiljne posljedice po njegovo zdravlje.
TERZIĆ: Uz puno poštovanje Crne Gore, naročito njene tradicije i njenog herojstva u prethodnim vekovima, ja smatram da se ovde nije radilo ni o kakvoj popustljivosti, nego se radilo o elementarnom poštovanju verskih prava i sloboda jednog srpskog vladike koji vrši svoju arhipastirsku dužnost u jednom delu svoje eparhije. A kao što znate, pljevaljski kraj pripada Mileševskoj eparhiji. Prema tome, bilo je potpuno neprirodno da jedan vladika, koji krene u svoje crkve i manastire, bude zaustavljen na granici, a da pri tome ne postoji ni jedan jedini pismeni dokaz, dokument, odluka suda, pismena odluka bilo kog nadležnog organa koja mu se uručuje i u kojoj se kaže zbog čega ne može ući na teritoriju Crne Gore. Vi znate da je Haški tribunal utvrdio krivični postupak za ljude koji su osumnjičeni da pomažu osumnjičenima za ratne zločine. Dakle, postoji određena procedura prikupljanja dokaza, suđenje tim ljudima, utvrđivanje odgovornosti i tako dalje. Ovde nismo imali ničega od toga.
RSE: Događaj na graničnom prelazu Ranče Polje i posebno izjave srpskog ministra Velimira Ilića, koji je tom prilikom na sebi svojstven način progovorio o pritisku Srbije na Crnu Goru, mnogi u Crnoj Gori, ali i deo pre svega političke javnosti u Srbiji, doživeo je kao prvi ozbiljniji pokušaj razgradnje crnogorske države:
MANDIĆ: Ne bi bilo nikakvih teza o pokušaju razgradnje crnogorske države, niti bi bilo slučaja vladike Filareta da su se Ministarstvo unutrašnjih poslova i vlast Crne Gore odlučili da povuku jedan, po meni i po stavovima moje stranke, potpuno pogrešan i nerazuman politički potez. Ako žele dobre odnose, a prvenstveno ako žele dobre odnose u Crnoj Gori, moraju se poštovati naša ljudska i vjerska prava. Mora se voditi računa o nama. Evo ovdje smo nedavno imali nadbiskupa iz Kelna, koji je bio pozdravljen od čitave Crne Gore. Čovjek je došao, održao predavanje u Tuzima, bio ugošćen u Crnoj Gori i lijepo ispraćen. A kad dođe srpski vladika, i to još dođe na svoju teritoriju, sačekaju ga crnogorski specijalci. To je ono što nije dobro za Crnu Goru. Mi u Crnoj Gori želimo mir, želimo dobre odnose, želimo da se Crna Gora uredi kao multietnička država, da pronađemo formulu u novom crnogorskom ustavu gdje ćemo svi koji živimo u Crnoj Gori da doživljavamo Crnu Goru kao svoju državu. Vlast očigledno to ne želi i zbog toga pravi i proizvodi probleme, da bi mogla da nastavi politiku koja je započeta 1997. godine, a u suštini se tu radi o politici tihe asimilacije srpskog naroda u Crnoj Gori, protjerivanja Srpske pravoslavne crkve sa prostora Crne Gore, uspostavljanje nekakve autokefalne, pravoslavne, državne crkve Crne Gore, protjerivanje srpskog jezika, sve ono, dakle, što nije u skladu sa civilizovanim ponašanjem vlasti na početku 21. vijeka.
PROTIĆ: Naravno da Crna Gora, koja je mala, i po površini i po ekonomskoj snazi i po broju građana, oseća jednu vrstu straha ili bojazni ili frustracije u odnosu na Beograd i da onda i u onome što možda nije toliko opasno po opstanak Crne Gore vidi veću pretnju nego što ona realno jeste. Ali, o tome bi Beograd trebao da vodi računa i da ne čini takve stvari koje će da provociraju Crnu Goru. Srpska crkva na samoj granici Srbije i Crne Gore je politička manifestacija i jedan politički iskaz. To nema nikakve veze sa verom ili sa crkvom, jer se crkve prave tamo gde ima vernika, a ne tamo gde je želja da se provocira neko drugi. Ja se pitam ko će u tu crkvu da ide i kad? Ali očito je da ovde crkva više ne služi za to da ljude uči da budu bolji, nego da bi se ostvarivali određeni politički ciljevi. Nisu vlasti u Crnoj Gori osporile Filaretu ulazak u Crnu Goru zato što je on vladika Srpske pravoslavne crkve, nego zbog toga što je njegovo ukupno ponašanje poslednjih godina takvo da je suprotno interesima i dostojanstvu Crne Gore, ako ne i nešto više od toga. Onda je to jedan sasvim drugi problem. To, dakle, nije problem da se jednom vladiki ne dozvoljava da obilazi svoju eparhiju, nego je problem u tome što je kriminalac postao vladika Srpske pravoslavne crkve. I ako smo mi to spremni da trpimo u Srbiji, drugi neće.
TERZIĆ: Mislim da o tome nema govora. Koliko se sećam, sam vladika Filaret je izjavio da ovde nema ni pobeđenih, ni pobednika. Ako je ko pobedio, pobedio je narod i njegova ideja o spremnosti da bude jedno, i pored toga što ga dele državne granice. Dakle, nisam čuo ni jednu jedinu izjavu, ni javno, ni nezvanično, da je bilo ko, na bilo koji način osporio granicu između Srbije i Crne Gore. Za svaku normalnu vlast bi to bio dobar primer, da je jedan narod – kao što znate, u Pljevljima, preko 60 i nešto procenata živi srpski narod – i s jedne i s druge strane granice, koji je vekovima živeo bez ikakvih granica, spreman da sarađuje i da ne doživljava te granice kao nekakve nove zidove.
SEKULIĆ: Tu ima puno politike, možda čak i previše, kada su u pitanju ti crkveno-državni odnosi. Jer, crkva je odvojena od države. Sve to što se dešavalo na toj novoj, kako kažu «vladičnoj poljani» i ta priča oko izgradnje crkve, meni u ovom trenutku zaista… ne znam koji izraz da upotrijebim a da ne povrijedim te ljude. Znači, mislim da oni treba da znaju šta rade. Ali mi se čini da u čitavoj toj priči neke političke stranke pokušavaju da pokupe jeftine političke poene i da se sve to ispolitizuje na način na koji ne bi trebalo. Na način na koji možda ni vladika Filaret to ne bi trebao da dozvoli. Ta priča sa dolaskom Radikala, sa dolaskom SNS-a, sa dolaskom Velje Ilića, mislim da je zaista neozbiljna. Mislim da su oni toga svjesni i da će tek vrijeme pokazati kolika je bila ta neozbiljnost.
RSE: Bilo kako bilo, pred Srbijom i Crnom Gorom stoji čitav niz otvorenih pitanja, od odnosa dve suprotstavljene crkve, statusa građana koji se u Crnoj Gori izjašnjavaju kao Srbi do pitanja podele zajedničke imovine. Otuda se kao logična otvara i dilema mogu li ovi problemi, čije rešavanje kad-tad mora doći na red, stvoriti dodatne napetosti između dve države:
PROTIĆ: To su izmišljena, nametnuta pitanja, zato što Beograd neće da prihvati volju većine građana Crne Gore da žive u nezavisnoj državi. Da se Srpska crkva u Crnoj Gori nije toliko angažovala po tom pitanju – protiv nezavisnosti Crne Gore, pitanje crkve ne bi ni nastalo. To isto važi i za imovinu, to isto važi i za pitanje statusa građana. Dakle, sva ta pitanja su posledica beogradskog neprihvatanja nezavisnosti Crne Gore, inače bi sve to bilo sasvim normalno. Čitava ta priča sa crnogorskom autokefalnom crkvom je nastala zbog toga što se Srpska crkva u Crnoj Gori nažalost uključila u anticrnogorsku kampanju. Ja sam siguran da u nekakvom drukčijem slučaju, u kojem bi Srpska crkva zauzela sasvim drugačiji stav u Crnoj Gori i rekla da je to političko pitanje koje s crkvom nema nikakve veze, taj problem ne bi ni nastao.
MANDIĆ: Mislim da je najveći problem u samoj Crnoj Gori. To što u Crnoj Gori postoji problem između autohtonog srpskog naroda i crnogorskih vlasti, to nije problem Srbije i Crne Gore, niti bi mi željeli da se to izmješta na taj nivo. To što postoji problem između Bošnjaka u Crnoj Gori i crnogorske vlasti, to nije problem Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Ili problem koji postoji između Albanaca u Crnoj Gori i crnogorskih vlasti nije problem Albanije i Crne Gore. Dakle, problem je u samoj Crnoj Gori. Prosto primjećujemo namjeru da taj problem, koji postoji u samoj Crnoj Gori, želi da se izveze i predstavi kao problem Crne Gore i susjednih država. Ne, to je unutarcrnogorski problem i mi želimo da ga rešavamo u Crnoj Gori.
RSE: Posmatrajući čitavu stvar iz perspektive trenutnih odnosa Srbije i Crne Gore i uzimajući u obzir nediplomatske i uvredljive tonove koji su u Beogradu izrečeni na račun crnogorske državnosti, pitanje kuda idu srpsko-crnogorski odnosi i mogu li oni biti pogoršani do tačke prekida, nameće se kao logično:
TERZIĆ: Bilo bi potpuno neprirodno da odnosi Srbije i Crne Gore budu na najnižoj mogućoj tački, da Crna Gora ima bolje odnose recimo sa Albanijom ili sa Hrvatskom nego sa Srbijom. U tom pogledu mi se čini da je to jedan spoljnopolitički ćorsokak crnogorske diplomatije i crnogorske zvanične vlasti. Verujem da će ti odnosi duže vreme, sve dok ne dođe do političkih promena u Crnoj Gori, biti na nekakvoj dosta niskoj lestvici, sve dok Crna Gora ne bude uvažila jednu političku realnost, a to je da u sopstvenoj državi, u Crnoj Gori, postoji 32 posto Srba, da oni moraju biti ravnopravni kao i svi drugi građani Crne Gore, ni manje, ni više. U ovom slučaju, čini mi se, glavnu odgovornost snosi Crna Gora i njena politika prema Srbiji i prema Srbima u Crnoj Gori.
PROTIĆ: Ne verujem da će to da ide toliko daleko, ali će ti odnosi i dalje biti hladni, dok god u Beogradu ne budu na vlast došli ljudi koji su iskreno spremni da sa svojom braćom u Crnoj Gori, na ravnopravnim osnovama, uz međusobno uvažavanje i poštovanje, grade buduće odnose. Takvi odnosi mogu da se grade ukoliko na obe strane, a naročito na strani Beograda postoji iskrena volja da se poštuje pravo drugoga da bira svoju sudbinu. U ovom slučaju toga nema i otuda su ti odnosi i dan danas opterećeni tim vrstama predrasuda.
MANDIĆ: Crnogorska vlast, silom inercije na toj antisrpskoj politici pokušava Crnu Goru sve više i više da udalji od onoga što je bila njena sudbina punih 100 godina. Mi mislimo da crnogorska vlast treba da ide u pravcu zbližavanja odnosa između Crne Gore i Srbije, da doslednom primjenom ugovora CEFTA omogući protok ljudi, roba, usluga i kapitala i ako se to omogući, ako ne budu podizani ti kineski zidovi i pojačavaju neke administrativne granice, život bi prosto učinio svoje i ti odnosi bi bili na izuzetno visokom nivou.
SEKULIĆ: I u Crnoj Gori i u Srbiji ima dovoljno razumnih ljudi da se ovakva pitanja, ma koliko bila u prvi mah teška, rešavaju na pravi način. Ja jesam optimista što se tiče odnosa Crne Gore i Srbije, mislim da će u narednom periodu svakoga dana biti sve bolji i bolji. Cijenim da su i danas oni zaista dobri. Niko ne može da porekne činjenicu da je u Crnoj Gori ove godine ljetovalo 200.000 ljudi iz Srbije. Znači, ma kolik ose neki političari trudili da ti odnosi budu loši, vjerujte mi da su građani Crne Gore i Srbije dovoljno pametni da tako nešto ne dozvole.
RSE: Naposletku, sasvim verovatno da u poslednji rečima jednog od lidera DPS-a, Predraga Sekulića, leži ključ dobrih odnosa Srbije i Crne Gore. Tim pre što logika svakodnevnog života nadilazi svaku političku kalkulaciju. Dogodi li se da politika nametne svoje interese, kao po pravilu na ovim prostorima jedini gubitnici biće građani Srbije i Crne Gore.
Problemi u odnosima dve države, koji su povremeno izlazili na površinu u vidu još uvek nerazjašnjenih imovinskih odnosa ili odnosa Crnogorske pravoslavne crkve i Srpske pravoslavne crkve, kulminirali su nedavno sa slučajem vladike Mileševskog Filareta. Episkop, po svemu sporne biografije, koji je nesporno bio deo Miloševićeve ratne mašinerije, odlučio se za štrajk glađu nakon što su mu crnogorske vlasti, po preporuci Evropske unije (EU), uskratile mogućnost ulaska na svoju teritoriju zbog sumnje da je pomagao skrivanje haških optuženika. Usledio je čitav niz neprimerenih reakcija, poput odustajanja srpskog ministra za infrastrukturu Velimira Ilića od već ugovorene posete Podgorici. Najdalje je otišao savetnik srpskog premijera Aleksandar Simić, nazvavši Crnu Goru kvazidržavom. Požar je ugašen ponovo uz asistenciju EU, te je Filaretu omogućen ulazak na deo crnogorske teritorije, koji potpada pod njegovu eparhiju, ali osim što se Srbija angažmanom svojih državnih službenika Evropi predstavila kao verska država bez mnogo elemenata građanskog društva, ostao je utisak da je požar u odnosima Podgorice i Beograda tek lokalizovan i da će ponovo buknuti na prvom narednom ozbiljnijem ispitu. Kuda zapravo idu odnosi Srbije i Crne Gore, može li doći do još ozbiljnijih potresa i šta su uzroci ovako napetih odnosa dve zemlje, tema je današnjeg Kontrapunkta, u kome ovaj put učestvuju:
Predrag Sekulić, ministar kulture u Vladi Crne Gore i politički direktor vladajuće crnogorske Demokratske partije socijalista (DPS), Andrija Mandić, lider opozicione Srpske narodne stranke (SNS) iz Crne Gore, istoričar iz Beograda i bivši ambasador SR Jugoslavije u Sjedinjenim Američkim Državama Milan St. Protić i istoričar Slavenko Terzić
* * * * *
RSE: Iako je i samo površnim posmatranjem bilo jasno da je poslednji zajednički državni okvir Srbije i Crne Gore, takozvana državna zajednica, bila sve samo ne funkcionalna tvorevina i da su odnosi poprimili do te mere paradoksalne razmere da nije postojala čak ni zajednička valuta, malo ko je očekivao da će odnosi dva naroda u mnogo čemu bliskog identiteta, nakon obnove crnogorske državnosti, biti svedeni na izuzetno nizak nivo. Šta je razlog ovakvim trvenjima Beograda i Podgorice?
PROTIĆ: Mislim da je jasno šta je uzrok tome – činjenica da današnja i tadašnja vlast, kad se odvajala Crna Gora, nikako nije htela da se pomiri s tom činjenicom. I danas na Crnu Goru gleda kao na odbegli deo Srbije, što, naravno, remeti odnose između Beograda i Podgorice. S druge strane, još od Miloševićevog vremena postoji jedna dvoličnost u vođenju nacionalne politike. Ona se sastoji u tome da kad se izgubi vlast i dominacija na određenom teritorijom, a do tad se sve činilo da se ona na silu zadrži, onda se gubi svako interesovanje za nju. U ovo poslednje vreme kao da je Crna Gora najnevažnija država u odnosu na Srbiju, pa se, osim u ovakvim slučajevima kao s Filaretom, i ne pominje u našim medijima. I politika Srbije vrlo malo vodi računa o odnosima s Crnom Gorom, zato što smatra da je to što se dogodilo osamostaljivanjem Crne Gore, učinjeno protiv interesa Srbije.
TERZIĆ: Glavni uzrok tome jeste zvanična politika crnogorske vlasti, koja igra ulogu jednog malog igrača u zapadnoj politici na Balkanu, da se preuređenjem balkanskog političkog prostora izvrši jedno političko zaokruživanje, odnosno opkoljavanje Srbije. Zato mislim da bi bilo pogrešno ako bi se odnosi Srbije i Crne Gore gledali na nekom dnevnom nivou, ako se ne vidi ta dublja politička pozadina odnosa Srbije i Crne Gore. Vrlo često se isticalo da je glavna prepreka u odnosima Slobodan Milošević i njegova agresivna politika prema Crnoj Gori, ali se videlo da je upravo posle 5. oktobra 2000. godine započela jedna, vrlo ubrzana, separatistička politika i još žešći napadi iz Podgorice usmereni prema novoj vlasti u Beogradu. Prema tome, očigledno postoje dublji politički razlozi. Oni se, po mom mišljenju, kriju u tome da Crna Gora igra ulogu jednog malog eksponenta politike NATO i Zapada na Balkanu.
SEKULIĆ: Ne bih se složio s ocenom da su odnosi između Beograda i Podgorice na veoma niskom nivou. Čak, razmenjujući iskustva s mojim kolegama iz vlade, s obzirom da sam još uvek ministar kulture, došao sam do sledećeg zaključka: većina ministara, s kojima imamo komunikaciju, izuzetno su otvoreni i – da budem iskren – veoma korektni u čitavoj toj saradnji. Naravno, ako me pitate za pojedine izjave i za pojedina dešavanja koja su bila, posebno u proteklih desetak dana, u pitanju su jednostavne stvari, zato što postoji dio političke elite u Srbiji koji još uvijek ne može da se pomiri sa činjenicom da su građani Crne Gore na referendumu bili pozitivni prema ideji nezavisnosti i rekao bih da se još uvek ne snalaze ni u tome da je Srbija samostalna država. Čini mi se da je njih zatekla ta činjenica da je Srbija samostalna država, tako da se oni još uvek, po nekakvoj inerciji, ponašaju kao, uslovno govoreći, srpski nacionalisti.
MANDIĆ: Politika koja je vođena neposredno prije osamostaljenja se od strane nas Srba koji živimo u Crnoj Gori karakterisala kao klasično antisrpska, jer se osamostaljenje nije, kroz propagandu DPS-a, provodilo na način što su se isticale prednosti nezavisne Crne Gore, nego je, u suštini, osamostaljenje predstavljano kao čin oslobađanja od Srbije. A istovremeno se zaboravljala činjenica da su jedna trećina građana Crne Gore Srbi. S tako lošim porukama kroz samu referendumsku kampanju se ušlo u prvu godinu crnogorske nezavisnosti i ti odnosi sa Srbijom nijesu ni najmanje popravljeni, nego bih rekao da su čak i pogoršavani konkretnim akcijama crnogorskih vlasti. Crnogorska vlast je dala nemjerljiv doprinos tome da ti odnosi budu na tako niskom nivou i da ti odnosi između Srbije i Crne Gore budu tako loši.
RSE: Nešto više od godinu dana od izglasavanja nezavisnosti Crne Gore primetno je da su odnosi sa ovom državom, uprkos činjenici da se gotovo trećina građana oseća Srbima, praktično preko noći postali sekundarno pitanje za zvanični Beograd. Uz to činjenica da premijer Srbije Vojilslav Koštunica nikada nije ni čestitao obnovu državnosti Crnoj Gori, da još uvek nije otišao u zvaničnu posetu Podgorici, te da su neposredno nakon referenduma iz Beograda stizali poprilično oštre tonovi, posebno o samom načinu na koji je sproveden referendum, otvara i pitanje da li je srpski premijer osamostaljenje Crne Gore doživeo kao lični poraz ili još preciznije neuspeh sopstvene politike?
MANDIĆ: Nisam to primijetio na nivou ličnih ravni, već samo na nivou državne politike. Jer, ako crna Gora odnosno crnogorska vlast želi dobre odnose sa Srbijom, onda i ona mora da bude ta koja nakon tog osamostaljivanja treba da pruži prva ruku i da u spoljnoj politici povlači one poteze koje Srbija ne bi doživljavala kao provokaciju. Primjer spoljne politike koju vodi Crna Gora je, recimo, politika prema Kosovu. Ja bih mogao da postavim pitanje zašto nema predsjednika crnogorske vlade u Beogradu? Ali na osnovu toga da li je bilo posjeta ili nije bilo posjeta, ne bih želio da izvlačim konačni zaključak o odnosima Crne Gore i Srbije.
PROTIĆ: On je to doživeo, ne kao svoj lični poraz, nego kao izdaju. On one građane koji su glasali za nezavisnost Crne Gore na referendumu smatra izdajnicima i za ljude koji su neprijatelji interesa Srbije, pa tako i vlast koja je došla voljom većine građana Crne Gore. Tako je u slučaju Crne Gore, tako je u slučaju Bosne i Hercegovine. Milošević je to radio i u slučaju Hrvatske. U krajnjoj liniji, tako se ponaša i prema Kosovu. Dakle, to je deo iste te politike, iste te matrice, istog tog načina mišljenja, gde se realnost i volja građana na određenoj teritoriji potpuno ignoriše i smatra se da oni imaju preče pravo nad tom teritorijom i da nad tim ljudima vladaju. Crna Gora, dakle, nije ništa drukčija u odnosu na Beograd i u očima Beograda nego što su drugi delovi bivše Jugoslavije.
RSE: I upravo zbog činjenice o istorijskoj bliskosti dva naroda, koju ne poriču ni Beograd ni Podgorica, nije zanemarljiv broj onih koji smatraju da deo političkog establišmenta u Srbiji Crnu Goru, uprkos nepobitnom faktu da je ona međunarodno priznata država, doživljava kao deo svoje teritorije, koje se za sada samo formalno odrekao. Možda ponešto o tome može da svedoči i činjenica da Srbija u Podgorici još uvek nema ambasadora:
TERZIĆ: Mislim da stvari stoje obrnuto i mislim da je neko uoči referenduma dobro rekao da Crnogorci – sad govorim u onom teritorijalnom smislu – smatraju da Crna Gora treba da bude samo njihova, a da Srbija treba da bude i srpska i crnogorska. Ako biste uzeli analizu ekonomskog prisustva Srbije u Crnoj Gori i Crne Gore u Srbiji i ako biste videli koje sve kompanije su privatizovali Crnogorci koji žive u Srbiji, crnogorski kapital iz Crne Gore i tako dalje, ako biste išli dalje i analizirali prisustvo Crnogoraca, koji se tako nacionalno izjašnjavaju, u srpskoj diplomatiji, na Univerzitetu, u vodećim kulturnim ustanovama, u Vladi Srbije… onda biste videli da stvari stoje sasvim obrnuto, da Crna Gora i dalje polaže nekakvo pravo da odlučuje o događajima u Srbiji, da se meša u unutrašnje stvari Srbije, a svaki pokušaj ukazivanja na probleme srpskog naroda u Crnoj Gori iz Beograda tumači kao navodnu agresivnu politiku ili pokušaj mešanja Srbije u unutrašnje stvari Crne Gore.
PROTIĆ: Današnja vlast, na čelu s Koštunicom, smatra Crnu Goru – kako su oni rekli – «kvazidržavom», dakle smatra to rešenje privremenim, i siguran sam da u njihovim glavama postoje planovi o tome kako će se Crna Gora ponovo vratiti pod okrilje i pod vlast Beograda. Oni su poznati po tome da nisu sposobni da sagledaju realnost i da u toj realnosti pronađu najbolji način da na civilizovanim temeljima grade odnose sa drugima.
RSE: Slučaj vladike Filareta, kome su crnogorske vlasti zabranile ulazak na svoju teritoriju zbog sumnje da pomaže skrivanje Haških optuženika, samo je do kraja otkrio ono što je bilo jasno – da Beograd i Podgorica u ovom trenutku imaju više tačaka razmimoilaženja nego dodira. Istovremeno, nakon što je slučaj razrešen, uz posredovanje Evropske unije i uz tobože spontano narodno veselje, jer će Filaret napokon moći da činodejstvuje na celokupnoj teritoriji svoje eparhije, iz same Crne Gore su se mogli čuti i kritički tonovi prema podgoričkim vlastima. Pojedini politički činioci u Crnoj Gori ovo su doživeli kao nepovoljan ishod za crnogorsku diplomatiju, koji nameće i pitanje koliko će politika Podgorice prema Beogradu zavisiti od same Crne Crne Gore odnosno njene popustljivosti prema Srbiji:
SEKULIĆ: Nijesmo mi stavili Filareta na listu nepoželjnih, nego je to uradila Evropska unija, i to zbog njegovog političkog, a ne svjetovnog djelovanja. Čitava ta priča oko Filareta je priča i o odnosima s EU. Znači, da je u našoj poziciji bila Vlada Srbija, mislim da bi isto tako morala da se odnosi prema zahtjevima EU, odnosno onome što su zahtjevi njihovih institucija. Uz podsjećanje da je Haški tribunal osnovan odlukom Savjeta bezbjednosti i svemu ostalom. Znači, mi smo jednostavno poštovali ono što su evropska pravila igre, jer želimo da budemo dio Evrope. Ne radi se ni o odnosu prema gospodinu Filaretu, niti prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi, to je jednostavno odnos prema Evropi. E sad, šta je popustljivost? To da Filaret može da uđe u Crnu Goru da tu služi kao vladika svojim vjernicima, odluka je koja je takođe donijeta u saradnji s EU. Ali rekao bih da ima i humanitarni karakter, jer je bilo očito da je istrajavanje vladike Filareta na tom, kako on kaže, potpunom postu, moglo da ima ozbiljne posljedice po njegovo zdravlje.
TERZIĆ: Uz puno poštovanje Crne Gore, naročito njene tradicije i njenog herojstva u prethodnim vekovima, ja smatram da se ovde nije radilo ni o kakvoj popustljivosti, nego se radilo o elementarnom poštovanju verskih prava i sloboda jednog srpskog vladike koji vrši svoju arhipastirsku dužnost u jednom delu svoje eparhije. A kao što znate, pljevaljski kraj pripada Mileševskoj eparhiji. Prema tome, bilo je potpuno neprirodno da jedan vladika, koji krene u svoje crkve i manastire, bude zaustavljen na granici, a da pri tome ne postoji ni jedan jedini pismeni dokaz, dokument, odluka suda, pismena odluka bilo kog nadležnog organa koja mu se uručuje i u kojoj se kaže zbog čega ne može ući na teritoriju Crne Gore. Vi znate da je Haški tribunal utvrdio krivični postupak za ljude koji su osumnjičeni da pomažu osumnjičenima za ratne zločine. Dakle, postoji određena procedura prikupljanja dokaza, suđenje tim ljudima, utvrđivanje odgovornosti i tako dalje. Ovde nismo imali ničega od toga.
RSE: Događaj na graničnom prelazu Ranče Polje i posebno izjave srpskog ministra Velimira Ilića, koji je tom prilikom na sebi svojstven način progovorio o pritisku Srbije na Crnu Goru, mnogi u Crnoj Gori, ali i deo pre svega političke javnosti u Srbiji, doživeo je kao prvi ozbiljniji pokušaj razgradnje crnogorske države:
MANDIĆ: Ne bi bilo nikakvih teza o pokušaju razgradnje crnogorske države, niti bi bilo slučaja vladike Filareta da su se Ministarstvo unutrašnjih poslova i vlast Crne Gore odlučili da povuku jedan, po meni i po stavovima moje stranke, potpuno pogrešan i nerazuman politički potez. Ako žele dobre odnose, a prvenstveno ako žele dobre odnose u Crnoj Gori, moraju se poštovati naša ljudska i vjerska prava. Mora se voditi računa o nama. Evo ovdje smo nedavno imali nadbiskupa iz Kelna, koji je bio pozdravljen od čitave Crne Gore. Čovjek je došao, održao predavanje u Tuzima, bio ugošćen u Crnoj Gori i lijepo ispraćen. A kad dođe srpski vladika, i to još dođe na svoju teritoriju, sačekaju ga crnogorski specijalci. To je ono što nije dobro za Crnu Goru. Mi u Crnoj Gori želimo mir, želimo dobre odnose, želimo da se Crna Gora uredi kao multietnička država, da pronađemo formulu u novom crnogorskom ustavu gdje ćemo svi koji živimo u Crnoj Gori da doživljavamo Crnu Goru kao svoju državu. Vlast očigledno to ne želi i zbog toga pravi i proizvodi probleme, da bi mogla da nastavi politiku koja je započeta 1997. godine, a u suštini se tu radi o politici tihe asimilacije srpskog naroda u Crnoj Gori, protjerivanja Srpske pravoslavne crkve sa prostora Crne Gore, uspostavljanje nekakve autokefalne, pravoslavne, državne crkve Crne Gore, protjerivanje srpskog jezika, sve ono, dakle, što nije u skladu sa civilizovanim ponašanjem vlasti na početku 21. vijeka.
PROTIĆ: Naravno da Crna Gora, koja je mala, i po površini i po ekonomskoj snazi i po broju građana, oseća jednu vrstu straha ili bojazni ili frustracije u odnosu na Beograd i da onda i u onome što možda nije toliko opasno po opstanak Crne Gore vidi veću pretnju nego što ona realno jeste. Ali, o tome bi Beograd trebao da vodi računa i da ne čini takve stvari koje će da provociraju Crnu Goru. Srpska crkva na samoj granici Srbije i Crne Gore je politička manifestacija i jedan politički iskaz. To nema nikakve veze sa verom ili sa crkvom, jer se crkve prave tamo gde ima vernika, a ne tamo gde je želja da se provocira neko drugi. Ja se pitam ko će u tu crkvu da ide i kad? Ali očito je da ovde crkva više ne služi za to da ljude uči da budu bolji, nego da bi se ostvarivali određeni politički ciljevi. Nisu vlasti u Crnoj Gori osporile Filaretu ulazak u Crnu Goru zato što je on vladika Srpske pravoslavne crkve, nego zbog toga što je njegovo ukupno ponašanje poslednjih godina takvo da je suprotno interesima i dostojanstvu Crne Gore, ako ne i nešto više od toga. Onda je to jedan sasvim drugi problem. To, dakle, nije problem da se jednom vladiki ne dozvoljava da obilazi svoju eparhiju, nego je problem u tome što je kriminalac postao vladika Srpske pravoslavne crkve. I ako smo mi to spremni da trpimo u Srbiji, drugi neće.
TERZIĆ: Mislim da o tome nema govora. Koliko se sećam, sam vladika Filaret je izjavio da ovde nema ni pobeđenih, ni pobednika. Ako je ko pobedio, pobedio je narod i njegova ideja o spremnosti da bude jedno, i pored toga što ga dele državne granice. Dakle, nisam čuo ni jednu jedinu izjavu, ni javno, ni nezvanično, da je bilo ko, na bilo koji način osporio granicu između Srbije i Crne Gore. Za svaku normalnu vlast bi to bio dobar primer, da je jedan narod – kao što znate, u Pljevljima, preko 60 i nešto procenata živi srpski narod – i s jedne i s druge strane granice, koji je vekovima živeo bez ikakvih granica, spreman da sarađuje i da ne doživljava te granice kao nekakve nove zidove.
SEKULIĆ: Tu ima puno politike, možda čak i previše, kada su u pitanju ti crkveno-državni odnosi. Jer, crkva je odvojena od države. Sve to što se dešavalo na toj novoj, kako kažu «vladičnoj poljani» i ta priča oko izgradnje crkve, meni u ovom trenutku zaista… ne znam koji izraz da upotrijebim a da ne povrijedim te ljude. Znači, mislim da oni treba da znaju šta rade. Ali mi se čini da u čitavoj toj priči neke političke stranke pokušavaju da pokupe jeftine političke poene i da se sve to ispolitizuje na način na koji ne bi trebalo. Na način na koji možda ni vladika Filaret to ne bi trebao da dozvoli. Ta priča sa dolaskom Radikala, sa dolaskom SNS-a, sa dolaskom Velje Ilića, mislim da je zaista neozbiljna. Mislim da su oni toga svjesni i da će tek vrijeme pokazati kolika je bila ta neozbiljnost.
RSE: Bilo kako bilo, pred Srbijom i Crnom Gorom stoji čitav niz otvorenih pitanja, od odnosa dve suprotstavljene crkve, statusa građana koji se u Crnoj Gori izjašnjavaju kao Srbi do pitanja podele zajedničke imovine. Otuda se kao logična otvara i dilema mogu li ovi problemi, čije rešavanje kad-tad mora doći na red, stvoriti dodatne napetosti između dve države:
PROTIĆ: To su izmišljena, nametnuta pitanja, zato što Beograd neće da prihvati volju većine građana Crne Gore da žive u nezavisnoj državi. Da se Srpska crkva u Crnoj Gori nije toliko angažovala po tom pitanju – protiv nezavisnosti Crne Gore, pitanje crkve ne bi ni nastalo. To isto važi i za imovinu, to isto važi i za pitanje statusa građana. Dakle, sva ta pitanja su posledica beogradskog neprihvatanja nezavisnosti Crne Gore, inače bi sve to bilo sasvim normalno. Čitava ta priča sa crnogorskom autokefalnom crkvom je nastala zbog toga što se Srpska crkva u Crnoj Gori nažalost uključila u anticrnogorsku kampanju. Ja sam siguran da u nekakvom drukčijem slučaju, u kojem bi Srpska crkva zauzela sasvim drugačiji stav u Crnoj Gori i rekla da je to političko pitanje koje s crkvom nema nikakve veze, taj problem ne bi ni nastao.
MANDIĆ: Mislim da je najveći problem u samoj Crnoj Gori. To što u Crnoj Gori postoji problem između autohtonog srpskog naroda i crnogorskih vlasti, to nije problem Srbije i Crne Gore, niti bi mi željeli da se to izmješta na taj nivo. To što postoji problem između Bošnjaka u Crnoj Gori i crnogorske vlasti, to nije problem Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Ili problem koji postoji između Albanaca u Crnoj Gori i crnogorskih vlasti nije problem Albanije i Crne Gore. Dakle, problem je u samoj Crnoj Gori. Prosto primjećujemo namjeru da taj problem, koji postoji u samoj Crnoj Gori, želi da se izveze i predstavi kao problem Crne Gore i susjednih država. Ne, to je unutarcrnogorski problem i mi želimo da ga rešavamo u Crnoj Gori.
RSE: Posmatrajući čitavu stvar iz perspektive trenutnih odnosa Srbije i Crne Gore i uzimajući u obzir nediplomatske i uvredljive tonove koji su u Beogradu izrečeni na račun crnogorske državnosti, pitanje kuda idu srpsko-crnogorski odnosi i mogu li oni biti pogoršani do tačke prekida, nameće se kao logično:
TERZIĆ: Bilo bi potpuno neprirodno da odnosi Srbije i Crne Gore budu na najnižoj mogućoj tački, da Crna Gora ima bolje odnose recimo sa Albanijom ili sa Hrvatskom nego sa Srbijom. U tom pogledu mi se čini da je to jedan spoljnopolitički ćorsokak crnogorske diplomatije i crnogorske zvanične vlasti. Verujem da će ti odnosi duže vreme, sve dok ne dođe do političkih promena u Crnoj Gori, biti na nekakvoj dosta niskoj lestvici, sve dok Crna Gora ne bude uvažila jednu političku realnost, a to je da u sopstvenoj državi, u Crnoj Gori, postoji 32 posto Srba, da oni moraju biti ravnopravni kao i svi drugi građani Crne Gore, ni manje, ni više. U ovom slučaju, čini mi se, glavnu odgovornost snosi Crna Gora i njena politika prema Srbiji i prema Srbima u Crnoj Gori.
PROTIĆ: Ne verujem da će to da ide toliko daleko, ali će ti odnosi i dalje biti hladni, dok god u Beogradu ne budu na vlast došli ljudi koji su iskreno spremni da sa svojom braćom u Crnoj Gori, na ravnopravnim osnovama, uz međusobno uvažavanje i poštovanje, grade buduće odnose. Takvi odnosi mogu da se grade ukoliko na obe strane, a naročito na strani Beograda postoji iskrena volja da se poštuje pravo drugoga da bira svoju sudbinu. U ovom slučaju toga nema i otuda su ti odnosi i dan danas opterećeni tim vrstama predrasuda.
MANDIĆ: Crnogorska vlast, silom inercije na toj antisrpskoj politici pokušava Crnu Goru sve više i više da udalji od onoga što je bila njena sudbina punih 100 godina. Mi mislimo da crnogorska vlast treba da ide u pravcu zbližavanja odnosa između Crne Gore i Srbije, da doslednom primjenom ugovora CEFTA omogući protok ljudi, roba, usluga i kapitala i ako se to omogući, ako ne budu podizani ti kineski zidovi i pojačavaju neke administrativne granice, život bi prosto učinio svoje i ti odnosi bi bili na izuzetno visokom nivou.
SEKULIĆ: I u Crnoj Gori i u Srbiji ima dovoljno razumnih ljudi da se ovakva pitanja, ma koliko bila u prvi mah teška, rešavaju na pravi način. Ja jesam optimista što se tiče odnosa Crne Gore i Srbije, mislim da će u narednom periodu svakoga dana biti sve bolji i bolji. Cijenim da su i danas oni zaista dobri. Niko ne može da porekne činjenicu da je u Crnoj Gori ove godine ljetovalo 200.000 ljudi iz Srbije. Znači, ma kolik ose neki političari trudili da ti odnosi budu loši, vjerujte mi da su građani Crne Gore i Srbije dovoljno pametni da tako nešto ne dozvole.
RSE: Naposletku, sasvim verovatno da u poslednji rečima jednog od lidera DPS-a, Predraga Sekulića, leži ključ dobrih odnosa Srbije i Crne Gore. Tim pre što logika svakodnevnog života nadilazi svaku političku kalkulaciju. Dogodi li se da politika nametne svoje interese, kao po pravilu na ovim prostorima jedini gubitnici biće građani Srbije i Crne Gore.