No, čak i da se sasvim slučajno niko drugi nije setio dana crnogorske državnosti, odsustvo rukovodstva Srbije bilo je više nego upadljivo na proslavi koja je upriličena na Cetinju. Stoga je ono što je Srbiji i Crnoj Gori donela i oduzela nezavisnost tema i naše današnje emisije u kojoj između ostalih učestvuju:
• Ambasador Crne Gore u Srbiji Anka Vojvodić
• Predsednik Srpske narodne stranke iz Crne Gore i nekadašnji zamenik saveznog ministra za privredu Andrija Mandić
• Jedan od čelnika nekadašnjeg Pokreta za očuvanje državne zajednice Srbije i Crne Gore, istoričar Slavenko Terzić
• Beogradski istoričar Milan Protić, nekadašnji ambasador srpsko-crnogorske federacije u Sjedinjenim Američkim Državama
Zanemarujući hladnu reakciju Srbije povodom godišnjice, Filip Vujanović povodom Dana nezavisnosti ovako je govorio o susedima:
«Upravo sada, kada je izborila kada je izborila svoju, crnogorsku, međunarodno priznatu državnu granicu, Crna Gora je osvojila i snagu i pravo da se može odlučno pridružiti svijetu univerzalne vizije, prevazilaženju svih granica koje dijele i podvajaju ljude i narode. Kao novonastala nezavisna država, takve korake učinila je odmah i činiće ih još sveobuhvatnije i ubuduće. Prvo prema susjedima, prema bratskim južnoslovenskim narodima sa kojima smo dijelili zajednički život i državu preko 70 godina. U tome nam je posebno stalo do bliskih odnosa sa istorijskim crnogorskim prijateljem i partnerom – Republikom Srbijom.»
Saldo crnogorske nezavisnosti
RSE: Kao što tokom života u različitim oblicima državnog zajedništva, koji su potrajali skoro devedeset godina, nije napravljena racionalna procena opravdanosti tih veza, tako je nakon razdvajanja izostao bilans onoga što je dvema državama donela i oduzela nezavisnost. Da li je, dakle, razdvajanje Crne Gore i Srbije donelo više koristi ili štete ovim dvema državama?
VOJVODIĆ: Državna zajednica je najbolje pokazala da je opstanak dvije tako različite države u jednoj zajednici potpuno neracionalan. Crnogorski referendum je bio veoma časna i veoma demokratska istorijska odluka. Pokazali smo da se i na balkanskim prostorima to može učiniti demokratski, po svim najvišim standardima koji postoje u svijetu, i mislim da toj odluci niko ne može naći manu, niti joj išta zamjeriti.
MANDIĆ: Razdvajanje Srbije i Crne Gore i rušenje državne zajednice Srbije i Crne Gore, bila je velika istorijska greška Crne Gore.
RSE: Slična podela oko toga da li je raspad državne zajednice doneo više dobitaka ili gubitaka dvema državama, postoji i u samoj Srbiji. Na jednoj strani su oni koji su sve učinili da ne dođe do razlaza, dok se na drugom polu nalaze svi koji su smatrali da je razdvajanje Crne Gore i Srbije neminovno i dobrodošlo:
TERZIĆ: Apsolutno mislim da je razdvajanje donelo više štete nego koristi. Lično mislim da je više štete donelo pre svega Crnoj Gori, i ekonomski i kad je reč o onim živim vezama između porodica i pojedinaca. Jedan živi organizam na nivou svakodnevnih kontakata porodica i ljudi, praktično je prekinut. O ekonomskoj i saobraćajnoj infrastrukturi da ne govorimo.
PROTIĆ: S crnogorskog stanovišta, sada poslije godinu dana, jasno je da je to bio ispravan potez, zato što je Crna Gora u toku ovih godinu dana potpisala Ugovor o stabilizaciji i asocijaciji sa Evropskom unijom i stabilizovala se kao nezavisna država. S druge strane, Srbija je tim odlaskom Crne Gore ostala zatečena. Dobar deo političke elite u Srbiji i danas robuje tim jugoslovenskim zabludama, od kojih je poslednja crnogorska. Čini mi se da smo mi za ovih godinu dana postali zatočenici te jedne neomiloševićevske politike.
RSE: Nakon razlaza za Srbijom, Crna Gora je, za razliku od severnog suseda, potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, postala članica najznačajnijih svetskih organizacija, a napravljen je pravi bum u prometu nekretnina koje su na primorju dosegle astronomske cene. No, koji je ipak bio ključni dobitak Crne Gore bio tokom prve godine nezavisnosti?
MANDIĆ: Uspostavljanjem pravne države, uspostavljanjem demokratski sređenog društva u Crnoj Gori, nije se uradilo ništa. Samostalna Crna Gora nije donijela ni više novih radnih mjesta, niti vlast koja ne bi bila povezana sa organizovanim kriminalom, niti je manje korupcije nego što je bilo ranije, niti su naše službe bezbjednosti stavljene pod kontrolu, niti su kriminalci u Crnoj Gori uhapšeni, niti je reformisana vojska, odnosno mi zapravo više ni nemamo vojsku, niti je urađeno išta od onog što je najavljivano na infrastrukturnim objektima, niti je bolja situacija u našem zdravstvu, niti je bolja situacija u našem školstvu. Sve one podjele koje su postojale u Crnoj Gori u vrijeme državne zajednice, postoje i danas. Danas su, čak, mogao bih reći – izraženije.
VOJVODIĆ: Crna Gora je potpisala svoj prvi ugovor s Evropskom unijom. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju je već na snazi i njegova implementacija je u punoj mjeri dio agende Vlade Crne Gore. Pored toga smo postali članica Ujedinjenih nacija, OEBS-a, Savjeta Evrope, svjetskih finansijskih institucija (Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke). Sve to govori o tome da je za ovu godinu dana učinjeno mnogo krupnih i važnih koraka kojima Crna Gora na najbolji mogući način pristupa međunarodnoj zajednici kao vrlo relevantan međunarodni faktor. Jedan od najvažnijih pozitivnih aspekata je to da je Crna Gora definitivno odgovorna za svoju sudbinu i da bira svoj put u budućnost.
Gubitnici su Srbi u Crnoj Gori
RSE: Dok uspesi sa lakoćom dolaze u prvi plan, o onome što je izgubljeno razdvajanjem Srbije i Crne Gore, obično se nerado govori. Ko su sa druge strane u proteklih godinu dana bili najveći gubitnici zbog raskidanja državnog saveza između Srbije i Crne Gore?
TERZIĆ: Ja mislim da je gubitnik Crna Gora. Meni se čini da je uvek jedan veći prostor, ekonomski gledano, zanimljiviji za jednu malu zemlju kao što je Crna Gora. Prema tome, Crna Gora je na neki način, čini mi se, izgubila jedno relativno veliko tržište Srbije, s jedne strane, a s druge strane, pojavile su se mnoge druge prepreke. Dakle, ne samo ekonomske, već i prepreke oko školovanja i oko zapošljavanja… Više stotina hiljada ljudi, državljana Crne Gore, sada su postali stranci u Srbiji. Da ne govorim o nekim geopolitičkim izazovima koji se u budućnosti mogu pojaviti pred Crnom Gorom, pre svega kad je reč o velikoalbanskom političkom projektu, koji obuhvata trećinu teritorije Crne Gore.
PROTIĆ: Ako ima gubitnika, onda su to Srbi u Crnoj Gori. Ne zbog toga što se Crna Gora osamostalila i stekla svoju nezavisnost, nego zato što je tih 30 procenata građana Crne Gore, koji se izjašnjavaju kao Srbi, ostalo potpuno napušteno. Beograd, koji je uneo toliko energije u to da se Crna Gora od Srbije ne odvoji, odmah posle toga je zaboravio na činjenicu da tamo ima 30 posto stanovnika koji se osećaju Srbima. Dakle, oni su najviše prevareni i zloupotrebljeni, na isti onaj način na koji je Milošević zloupotrebljavao Srbe u Hrvatskoj ili Srbe u Bosni ili Srbe na Kosovu, pa eto i Srbe u Crnoj Gori. I ovu Koštuničinu vlast, isto kao i onda Miloševićevu, isključivo interesuje teritorije. Kada se te terotorije izgube, onda oni automatski gube svako interesovanje za tamošnji živalj.
RSE: Crnu Goru i Srbiju su u prošlosti spajale duge i bogate veze. Kneževine Srbija i Crna Gora, priznate su na Berlinskom kongresu 1878. godine, kada je na svetu bilo manje od 30 nezavisnih država. Odlukom Velike Narodne skupštine u Podgorici 1918. godine je došlo do ujedinjenja dve države, da bi početkom devedesetih Srbija i Crna Gora preostale kao poslednji ostatak urušene jugoslovenske zajednice. No, agonija zajedničkog života, koja je potrajala još punih 15 godina, umnogome je narušila veze između dve države. Kakvi su, s obzirom na ono što je vezivalo dva naroda u prošlosti, aktuelni crnogorsko-srpski odnosi?
TERZIĆ: I istorijski i ekonomski i kulturni razlozi, a naročito ovi životni – veze porodica, pojedinaca i tako dalje, upućuju na zajednicu ta dva prostora, odnosno te dve državne jedinice, odnosno te dve sada samostalne države. Smatram da je sve ono što je Crna Gora uradila i pre razdvajanja Srbije i Crne Gore, a naročito posle, uticalo veoma mnogo na to da se ljudi u Srbiji, uključujući ove koji vode politiku, na neki način osete povređenima. Sve to je uticalo na to da su ti odnosi, čini mi se, sada na najnižoj tački u poslednjih 200 godna.
VOJVODIĆ: Istorija Srbije i Crne Gore je bila jako isprepletena. Svi odnosi između Srbije i Crne Gore, čini mi se, bili su veoma teretni, veoma mučenički, veoma pogibljeni za Crnu Goru, čak i u pozitivnom smislu te riječi, ako govorimo o istorijskim događajima, o mnogim bitkama, o mnogim pogibijama, o mnogim žrtvovanjima. Sada se radi o nekim potpuno novim odnosima i teško ih je upotrediti sa tom istorijom. Dvjesta godina je nešto što je učinilo da se jako dobro upoznamo, da postanemo bliski narodi, da znamo koliko nas ovaj prostor i koliko nas istorija koja se tu desila, obavezuje. Sada te odnose gradimo na potpuno novim osnovama. Mislim da je najvažnije da u narodu, među građanima, bliskost u odnosima između Srbije i Crne Gore postoji i da je ona zaista nešto što se nikada neće promijeniti. Jer, želimo da gradimo odnose koje će biti primjer dobrosusjedskih odnosa u regionu.
RSE: Koliko god su u pojedinim trenucima bile otužne ode na račun crnogorsko-srpskog zajedništva, uz ponavljanje one oveštale fraze o dva oka u glavi, na kojima su insistirala režimska glasila, toliko je sada upadljiva medijska nezainteresovanost jedne zemlje za drugu. Ne samo da je Crna Gora preko noći iščezla iz srpskih medija, nego izgleda je potpuno nestala sa mape sveta, a sličan reciprocitet može se primetiti i u crnogorskoj štampi:
PROTIĆ: To je posledica nezainteresovanosti Beograda za odnose s Crnom Gorom od momenta otcepljenja Crne Gore. Dakle, Crna Gora je bila «zenica u oku» dok nije stekla svoju državnu nezavisnost, a sutradan nakon toga, postala je daleka Srbiji i Beogradu, kao što im je daleka Ognjena Zemlja. I to je tipično za taj mentalitet koji vlada, nažalost, u Srbiji već posljednjih dvadesetak godina. Njih interesuju samo teritorije, i to u najvulgarnijem smislu gole svojine, vlasništva. A kad se izgubi to pravo svojine na koje oni računaju, onda odjedanput to više ni za šta nije bitno.
MANDIĆ: Parlamentarna većina i ona većina koja je prebrojana na referendumu, imala je jasan proklamovani cilj – nezavisnost Crne Gore –
koji se prvenstveno bazirao na negativnom raspoloženju usmjerenom usmjereno prema Srbiji. I onda, iz takvog jednog odnosa, koji smo mi prepoznavali kao antisrpski, teško je graditi neke druge, bolje odnose kada postanete nezavisni.
Preko granice i dalje bez pasoša
RSE: Mada državljani ove dve zemlje i dalje prelaze granicu bez pasoša, uzajamna nezainteresovanost nije bez korena. Srbija i Crna Gora su se razišle u krajnje zategnutim odnosima, jer se državni vrh Srbije do samog kraja oštro protivio raspisivanju referenduma o crnogorskoj samostalnosti. Srbija je sa velikim zaostatkom priznala rezultate crnogorskog plebiscita, tako da je Crna Gora i dalje jedina evropska zemlja u kojoj Beograd nema svoju ambasadu. Mada su potpisani neki dokumenti, i dalje je ostalo neregulisano široko polje međudržavnih odnosa:
TERZIĆ: Za mene je to potpuno neprirodno. Ali mi se čini da odgovornost za tako nizak nivo odnosa snosi pre svega rukovodstvo Crne Gore. Kada biste proveli anketu među običnim svetom u Crnoj Gori, siguran sam da bi Srbija stajala u vrhu prioriteta u odnosima Crne Gore sa njenim susjedima. Međutim, političko rukovodstvo Crne Gore, odnose sa Srbijom očigledno stavlja u sasvim drugi plan. Mislim da je sve to zajedno posljedica jedne opšte klime, odnosno politike Evropske unije i Amerike prema Srbiji. Crna Gora se očigledno svrstala u taj blok političkih faktora i država koje na neki način vrše pritisak na Srbiju i koje je ucenjuju. Čini mi se da Crna Gora smatra da bi joj poboljšanje odnosa sa Srbijom moglo doneti samo negativne poene.
VOJVODIĆ: Crna Gora je priznala sve bilateralne ugovore koji su važili u državnoj zajednici i po svim tim bilateralnim sporazumima je odgovorna. Bilateralni ugovori su potpisani u vezi sa socijalnim osiguranjem, penzijskim osiguranjem, postignut je sporazum u vezi sa školovanjem studenata. Granični ugovori sasvim dobro funkcionišu. No, postoji jedan paket bilateralnih odnosa koji tek treba da se potpiše. I zaista mislim da to ne možemo ničemu drugom zamjeriti osim objektivne okolnosti da je nova vlada u Srbiji tek počela da radi. Sigurni smo da ćemo imati jednu vrlo veliku aktivnost i agenda Vlade Crne Gore govorila je o najboljim mogućim odnosima sa susjedima, o prijateljskim odnosima sa Srbijom. Na tome i dalje insistiramo i na tome zdušno radimo.
RSE: Dok sa jedne strane u Srbiji postoji upadljiva nezainteresovanost za prilike u Crnoj Gori, pojedini krugovi i dalje ne mogu da se pomire sa tim da je Crna Gora već godinu dana samostalna država. Rasprave oko usvajanja novog Ustava Crne Gore prate se sa navijačkom pristrasnošću, tako da se sve ono što ne ide na ruku vladajućoj koaliciji povremeno dočekuje sa neskrivenom radošću. I dalje se neretko može čuti da su Crnogorci izmišljena nacija, da crnogorski jezik ne postoji, a da je sama Crna Gora samo jedna od srpskih država:
TERZIĆ: Do 1918. godine, dok je Crna Gora postojala kao samostalna država, i u samoj Crnoj Gori i u Srbiji i u Evropi je smatrana jednom od dve srpske države. Mislim da i danas Crna Gora takođe, iako se odvojila od Srbije, mora biti smatrana srpskom državom. Iz današnjeg ugla gledano, srpski narod u Crnoj Gori mora imati najmanje onoliko prava koliko imaju oni koji se izjašnjavaju kao Crnogorci.
VOJVODIĆ: Svako ima pravo na svoje iluzije i na svoja tumačenja istorije, nauke, nacija i svega onoga što se postavlja kao pitanje. Mislim da je potpuno jasno da crnogorska nacija i crnogorski narod postoji. To je verifikovano u cijelom svijetu i to su iznad svega kazali oni koji to jesu, a to su crnogorski građani. Međunarodna politika i poredak u svijetu funkcioniše na vrlo karakterističan način, na jednoj odluci koja je fundamentalna, a to je da je Crna Gora samostalna država.
Da li crkva kaska za državom?
RSE: A čak kada se političke partije u Srbiji interesuju za aktuelne sporove u Crnoj Gori, to se vrlo često pretvara u uplitanje i otvoreno mešanje u stvari druge države:
PROTIĆ: Bolje bi bilo da se mi interesujemo za sopstvene probleme, nego da stalno gledamo preko plota. Takvi su komentari postojali i za Bosnu i Hercegovinu i za Kosovo i za Hrvatsku i za Sloveniju, čak i za Makedoniju, pa onda nije ni čudo da se takvi komentari iz Beograda čuju i u Crnoj Gori. Crna Gora je danas nezavisna država, bez obzira šta ko o tome mislio i kakva osećanja gajio, a li je istovremeno i najbliža Srbiji i nekako bi bilo logično da odnosi između Srbije i Crne Gore budu najpovezaniji, zato što Srbiju i Crnu Goru spajaju i političke i istorijske i verske i nacionalne i ekonomske i geografske veze.
TERZIĆ: Rekao bih da više Crna Gora ima neke paternalističke ambicije prema Srbiji, nego Srbija prema Crnoj Gori i ovde više niko ne poteže, niti jedna politička partija, bilo kakve ambicije prema Crnoj Gori. U posljednje vrijeme se možda govori o nekim ekonomskim povezivanjima, o luci Bar i tako dalje. S druge strane, naravno, imate na desetine ekonomski moćnih ljudi, koji se izjašnjavaju kao Crnogorci, a koji imaju ogroman kapital u Srbiji. Oni ovdje slobodno posluju, imaju ogromne kapitale, ogromne nepokretnosti. Što se ne može reći, recimo, za ljude iz Srbije u Crnoj Gori.
RSE: Sa druge strane, u aktuelnom sporu između Srpske pravoslavne i Crnogorske pravoslavne crkve, celokupna javnost i politički vrh Srbije stao je na stranu Crnogorsko-primorske mitropolije. Kao i oko ustavnih pitanja o konstitutivnosti naroda i nazivu jezika, najviši državni čelnici u Srbiji se nisu libili da kažu kako će za njih, bez obzira šta se bude događalo, u Crnoj Gori postojati samo Srpska pravoslavna crkva, što je naišlo na topao prijem kod nekih opozicionih stranka u Crnoj Gori.
MANDIĆ: Crnogorska pravoslavna crkva je jedna nova vjerska organizacija, osnovana 2000. godine, snažno servisirana od crnogorske vlasti. Ona je i osnovana s namjerom da se nanese što više štete onoj tradicionalnoj crkvi – Srpskoj pravoslavnoj crkvi – koja na ovim prostorima postoji skoro punih hiljadu godina. Ta vjerska organizacija nanosi veliku štetu, međutim, ne bi nanosila nikakvu da nema tako snažnu podršku crnogorskih vlasti, uljučujući i najodgovornije ljude u crnogorskim vlastima. Ta šteta se ispoljava na način što ljudi koji pripadaju toj vjerskoj organizaciji žele da otmu imovinu Srpske pravoslavne crkve i da je proglase svojom imovinom. Da oni osnivaju svoje crkve, da oni osnivaju svoje manastire, da oni stiču imovinu u skladu sa zakonom i Ustavom Republike Crne Gore, tu ne bi bilo nikakvih problema.
VOJVODIĆ: Uticaj Crnogorske crkve očigledno postoji u Crnoj Gori. Dakle, postoje građani koji su se priklonili toj crkvi. Uticaj Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori je takođe veliki. Ja mislim da nam, kao i za mnoge druge stvari, treba vremena da se naviknemo na neke druge okolnosti. Računam da je došlo to moderno, demokratsko i civilizacijski dostignuto vrijeme, u kojem ćemo u ustavu kazati da je Crna Gora zaista sekularna država i da je ispovijedanje vjere slobodna volja građanina koju garantuje država, i da će se u tom kontekstu ovo pitanje riješiti. Sve ostalo, mislim da je stvar kanona, crkava, u što ne možemo da se miješamo, jer je to jedan segment koji je odvojen od države.
Megalomanija i predrasude
RSE: Da li sve to govori da se neki vrlo uticajni krugovi u Srbiji, bez obzira da li je reč o političkim partijama, naučnim institucijama ili široj javnosti, nisu odrekli neke vrste hegemonističkog odnosa prema Crnoj Gori?
TERZIĆ: Priča o takozvanom velikosrpskom hegemonizmu nema nikakvo realno utemeljenje. Više je inercija jedne stare, prevaziđene svesti i može da koristi više za unutrašnju upotrebu kao jedna forma izmišljanja spoljnog neprijatelja koji ugrožava tu krhku nezavisnost Crne Gore. Srbija – u to sam duboko siguran – neće nikada biti prepreka napretku Crne Gore. Srbija je, čini mi se, prema Crnoj Gori uvek imala i sada može imati samo dobre namere i prijateljske želje.
PROTIĆ: Taj megalomanski duh, ta bolest megalomanije koja je zahvatila tu takozvanu srpsku elitu već posljednjih 20-30 godina, neizlečiva je. I dok ta generacija ljudi ne ode sa političke ili sa životne scene, mi ćemo biti robovi te bolesti megalomanije. Otuda proizilaze i te, bez osnova, hegemonističke i savetodavne poruke iz Beograda, na koje se, naravno, Podgorica odavno više ne obazire.
RSE: Bez obzira što Srbija i Crna Gora već godinu dana koračaju odvojenim putevima, u Srbiji nisu utihnuli glasovi onih koji se nadaju da će vremenom ipak doći do nekog novog ujedinjenja između dve zemlje. Kada će se javnost u Srbiji, zajedno sa svojom političkom elitom, osloboditi iluzija da će doći do nekog novog ujedinjenja
PROTIĆ: Nikad. Nikad se neće osloboditi. Kao što se neće osloboditi tih predrasuda o Rusiji i Zapadu kao dva sukobljena tabora, kao što se nikada neće osloboditi svog unutrašnjeg, gotovo atavističkog antizapadnjaštva, kao što se neće osloboditi svojih jugoslovenskih zabluda, tako se neće osloboditi ni ovog. Dok taj sloj ljudi ne bude sišao sa političke i životne scene i u vrh Srbije ne dođu ljudi koji su svesni realnog sveta u kojem živimo, ma koliko on u ovom trenutku za nas izgledao nepovoljan, nećemo moći da napravimo nikakav korak napred. Te iluzije koje današnja elita u Srbiji i srpska elita u poslednjih 30 godina gaji, su i plaćene tako ogromnom cenom i plaćaju se i danas. Da li u pogledu Kosova ili u pogledu Crne Gore ili u pogledu Bosne, ali se plaćaju svakodnevno i plaćaju ih građani Srbije. I nastaviće da ih plaćaju dok god budu takvi ljudi odlučivali o sudbini ove zemlje i ovog naroda.
TERZIĆ: Ja sam siguran da će se u Crnoj Gori pre svega, pre ili kasnije, pojaviti pokret za ujedinjenje sa Srbijom. Kao što mi se čini da će se, možda, u nekoj daljoj budućnosti, ponovo pojaviti ideja južnoslovenskog okupljanja. Ja ne kažem da je to danas realno. Ali kad god je južnoslovenski svet bio u nekoj snažnijoj spoljoj opasnosti, jačala je ideja južnoslovenskog okupljanja. Danas, naravno, sa svim ovim iskustvima, mislim da ona nije realna. Ali u okvirima nekih širih integracija balkanskog regiona, verujem da je objedinjavanje Srbije i Crne Gore i okolnih predela jedna od ideja koja može doprineti stabilnosti balkanskog regiona. Većinski narod u Crnoj Gori želi da živi sa Srbijom.
RSE: No s obzirom da niko od ozbiljnih političkih činilaca, kako u Srbiji, tako u Crnoj Gori, ne pominje mogućnost bilo kakve državne asocijacije, otvara se pitanje perspektive odnosa dve susedne države u budućnosti:
MANDIĆ: Naš cilj je da Crna Gora bude dio Evropske unije, u kojoj ćemo se nalaziti zajedno i mi i Srbija i Republika Srpska… Svi ćemo tamo biti zajedno.
VOJVODIĆ: Ja vjerujem da je perspektiva sjajna, jer su svi diplomatski odnosi, uostalom, prijateljski, kao i ekonomski i privredni odnosi. Mi imamo veliku potrebu da dobro sarađujemo. Srbija je naš prvi susjed i ne vidim nijednog razloga da tako ne bude.
RSE: Evropske integracije kojima Srbija i Crna Gora tako snažno teže, daće u svakom slučaju novi kontekst i značaj crnogorsko-srpskim odnosima. Do punog članstva dve zemlje u Evropskoj uniji, proći će još dovoljno vremena, koje i tako neophodno da se razveju mnoge iluzije o odnosima između ova dva naroda, koje su se nagomilale u prethodnih devet decenija.
• Ambasador Crne Gore u Srbiji Anka Vojvodić
• Predsednik Srpske narodne stranke iz Crne Gore i nekadašnji zamenik saveznog ministra za privredu Andrija Mandić
• Jedan od čelnika nekadašnjeg Pokreta za očuvanje državne zajednice Srbije i Crne Gore, istoričar Slavenko Terzić
• Beogradski istoričar Milan Protić, nekadašnji ambasador srpsko-crnogorske federacije u Sjedinjenim Američkim Državama
Zanemarujući hladnu reakciju Srbije povodom godišnjice, Filip Vujanović povodom Dana nezavisnosti ovako je govorio o susedima:
«Upravo sada, kada je izborila kada je izborila svoju, crnogorsku, međunarodno priznatu državnu granicu, Crna Gora je osvojila i snagu i pravo da se može odlučno pridružiti svijetu univerzalne vizije, prevazilaženju svih granica koje dijele i podvajaju ljude i narode. Kao novonastala nezavisna država, takve korake učinila je odmah i činiće ih još sveobuhvatnije i ubuduće. Prvo prema susjedima, prema bratskim južnoslovenskim narodima sa kojima smo dijelili zajednički život i državu preko 70 godina. U tome nam je posebno stalo do bliskih odnosa sa istorijskim crnogorskim prijateljem i partnerom – Republikom Srbijom.»
Saldo crnogorske nezavisnosti
RSE: Kao što tokom života u različitim oblicima državnog zajedništva, koji su potrajali skoro devedeset godina, nije napravljena racionalna procena opravdanosti tih veza, tako je nakon razdvajanja izostao bilans onoga što je dvema državama donela i oduzela nezavisnost. Da li je, dakle, razdvajanje Crne Gore i Srbije donelo više koristi ili štete ovim dvema državama?
VOJVODIĆ: Državna zajednica je najbolje pokazala da je opstanak dvije tako različite države u jednoj zajednici potpuno neracionalan. Crnogorski referendum je bio veoma časna i veoma demokratska istorijska odluka. Pokazali smo da se i na balkanskim prostorima to može učiniti demokratski, po svim najvišim standardima koji postoje u svijetu, i mislim da toj odluci niko ne može naći manu, niti joj išta zamjeriti.
MANDIĆ: Razdvajanje Srbije i Crne Gore i rušenje državne zajednice Srbije i Crne Gore, bila je velika istorijska greška Crne Gore.
RSE: Slična podela oko toga da li je raspad državne zajednice doneo više dobitaka ili gubitaka dvema državama, postoji i u samoj Srbiji. Na jednoj strani su oni koji su sve učinili da ne dođe do razlaza, dok se na drugom polu nalaze svi koji su smatrali da je razdvajanje Crne Gore i Srbije neminovno i dobrodošlo:
TERZIĆ: Apsolutno mislim da je razdvajanje donelo više štete nego koristi. Lično mislim da je više štete donelo pre svega Crnoj Gori, i ekonomski i kad je reč o onim živim vezama između porodica i pojedinaca. Jedan živi organizam na nivou svakodnevnih kontakata porodica i ljudi, praktično je prekinut. O ekonomskoj i saobraćajnoj infrastrukturi da ne govorimo.
PROTIĆ: S crnogorskog stanovišta, sada poslije godinu dana, jasno je da je to bio ispravan potez, zato što je Crna Gora u toku ovih godinu dana potpisala Ugovor o stabilizaciji i asocijaciji sa Evropskom unijom i stabilizovala se kao nezavisna država. S druge strane, Srbija je tim odlaskom Crne Gore ostala zatečena. Dobar deo političke elite u Srbiji i danas robuje tim jugoslovenskim zabludama, od kojih je poslednja crnogorska. Čini mi se da smo mi za ovih godinu dana postali zatočenici te jedne neomiloševićevske politike.
RSE: Nakon razlaza za Srbijom, Crna Gora je, za razliku od severnog suseda, potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, postala članica najznačajnijih svetskih organizacija, a napravljen je pravi bum u prometu nekretnina koje su na primorju dosegle astronomske cene. No, koji je ipak bio ključni dobitak Crne Gore bio tokom prve godine nezavisnosti?
MANDIĆ: Uspostavljanjem pravne države, uspostavljanjem demokratski sređenog društva u Crnoj Gori, nije se uradilo ništa. Samostalna Crna Gora nije donijela ni više novih radnih mjesta, niti vlast koja ne bi bila povezana sa organizovanim kriminalom, niti je manje korupcije nego što je bilo ranije, niti su naše službe bezbjednosti stavljene pod kontrolu, niti su kriminalci u Crnoj Gori uhapšeni, niti je reformisana vojska, odnosno mi zapravo više ni nemamo vojsku, niti je urađeno išta od onog što je najavljivano na infrastrukturnim objektima, niti je bolja situacija u našem zdravstvu, niti je bolja situacija u našem školstvu. Sve one podjele koje su postojale u Crnoj Gori u vrijeme državne zajednice, postoje i danas. Danas su, čak, mogao bih reći – izraženije.
VOJVODIĆ: Crna Gora je potpisala svoj prvi ugovor s Evropskom unijom. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju je već na snazi i njegova implementacija je u punoj mjeri dio agende Vlade Crne Gore. Pored toga smo postali članica Ujedinjenih nacija, OEBS-a, Savjeta Evrope, svjetskih finansijskih institucija (Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke). Sve to govori o tome da je za ovu godinu dana učinjeno mnogo krupnih i važnih koraka kojima Crna Gora na najbolji mogući način pristupa međunarodnoj zajednici kao vrlo relevantan međunarodni faktor. Jedan od najvažnijih pozitivnih aspekata je to da je Crna Gora definitivno odgovorna za svoju sudbinu i da bira svoj put u budućnost.
Gubitnici su Srbi u Crnoj Gori
RSE: Dok uspesi sa lakoćom dolaze u prvi plan, o onome što je izgubljeno razdvajanjem Srbije i Crne Gore, obično se nerado govori. Ko su sa druge strane u proteklih godinu dana bili najveći gubitnici zbog raskidanja državnog saveza između Srbije i Crne Gore?
TERZIĆ: Ja mislim da je gubitnik Crna Gora. Meni se čini da je uvek jedan veći prostor, ekonomski gledano, zanimljiviji za jednu malu zemlju kao što je Crna Gora. Prema tome, Crna Gora je na neki način, čini mi se, izgubila jedno relativno veliko tržište Srbije, s jedne strane, a s druge strane, pojavile su se mnoge druge prepreke. Dakle, ne samo ekonomske, već i prepreke oko školovanja i oko zapošljavanja… Više stotina hiljada ljudi, državljana Crne Gore, sada su postali stranci u Srbiji. Da ne govorim o nekim geopolitičkim izazovima koji se u budućnosti mogu pojaviti pred Crnom Gorom, pre svega kad je reč o velikoalbanskom političkom projektu, koji obuhvata trećinu teritorije Crne Gore.
PROTIĆ: Ako ima gubitnika, onda su to Srbi u Crnoj Gori. Ne zbog toga što se Crna Gora osamostalila i stekla svoju nezavisnost, nego zato što je tih 30 procenata građana Crne Gore, koji se izjašnjavaju kao Srbi, ostalo potpuno napušteno. Beograd, koji je uneo toliko energije u to da se Crna Gora od Srbije ne odvoji, odmah posle toga je zaboravio na činjenicu da tamo ima 30 posto stanovnika koji se osećaju Srbima. Dakle, oni su najviše prevareni i zloupotrebljeni, na isti onaj način na koji je Milošević zloupotrebljavao Srbe u Hrvatskoj ili Srbe u Bosni ili Srbe na Kosovu, pa eto i Srbe u Crnoj Gori. I ovu Koštuničinu vlast, isto kao i onda Miloševićevu, isključivo interesuje teritorije. Kada se te terotorije izgube, onda oni automatski gube svako interesovanje za tamošnji živalj.
RSE: Crnu Goru i Srbiju su u prošlosti spajale duge i bogate veze. Kneževine Srbija i Crna Gora, priznate su na Berlinskom kongresu 1878. godine, kada je na svetu bilo manje od 30 nezavisnih država. Odlukom Velike Narodne skupštine u Podgorici 1918. godine je došlo do ujedinjenja dve države, da bi početkom devedesetih Srbija i Crna Gora preostale kao poslednji ostatak urušene jugoslovenske zajednice. No, agonija zajedničkog života, koja je potrajala još punih 15 godina, umnogome je narušila veze između dve države. Kakvi su, s obzirom na ono što je vezivalo dva naroda u prošlosti, aktuelni crnogorsko-srpski odnosi?
TERZIĆ: I istorijski i ekonomski i kulturni razlozi, a naročito ovi životni – veze porodica, pojedinaca i tako dalje, upućuju na zajednicu ta dva prostora, odnosno te dve državne jedinice, odnosno te dve sada samostalne države. Smatram da je sve ono što je Crna Gora uradila i pre razdvajanja Srbije i Crne Gore, a naročito posle, uticalo veoma mnogo na to da se ljudi u Srbiji, uključujući ove koji vode politiku, na neki način osete povređenima. Sve to je uticalo na to da su ti odnosi, čini mi se, sada na najnižoj tački u poslednjih 200 godna.
VOJVODIĆ: Istorija Srbije i Crne Gore je bila jako isprepletena. Svi odnosi između Srbije i Crne Gore, čini mi se, bili su veoma teretni, veoma mučenički, veoma pogibljeni za Crnu Goru, čak i u pozitivnom smislu te riječi, ako govorimo o istorijskim događajima, o mnogim bitkama, o mnogim pogibijama, o mnogim žrtvovanjima. Sada se radi o nekim potpuno novim odnosima i teško ih je upotrediti sa tom istorijom. Dvjesta godina je nešto što je učinilo da se jako dobro upoznamo, da postanemo bliski narodi, da znamo koliko nas ovaj prostor i koliko nas istorija koja se tu desila, obavezuje. Sada te odnose gradimo na potpuno novim osnovama. Mislim da je najvažnije da u narodu, među građanima, bliskost u odnosima između Srbije i Crne Gore postoji i da je ona zaista nešto što se nikada neće promijeniti. Jer, želimo da gradimo odnose koje će biti primjer dobrosusjedskih odnosa u regionu.
RSE: Koliko god su u pojedinim trenucima bile otužne ode na račun crnogorsko-srpskog zajedništva, uz ponavljanje one oveštale fraze o dva oka u glavi, na kojima su insistirala režimska glasila, toliko je sada upadljiva medijska nezainteresovanost jedne zemlje za drugu. Ne samo da je Crna Gora preko noći iščezla iz srpskih medija, nego izgleda je potpuno nestala sa mape sveta, a sličan reciprocitet može se primetiti i u crnogorskoj štampi:
PROTIĆ: To je posledica nezainteresovanosti Beograda za odnose s Crnom Gorom od momenta otcepljenja Crne Gore. Dakle, Crna Gora je bila «zenica u oku» dok nije stekla svoju državnu nezavisnost, a sutradan nakon toga, postala je daleka Srbiji i Beogradu, kao što im je daleka Ognjena Zemlja. I to je tipično za taj mentalitet koji vlada, nažalost, u Srbiji već posljednjih dvadesetak godina. Njih interesuju samo teritorije, i to u najvulgarnijem smislu gole svojine, vlasništva. A kad se izgubi to pravo svojine na koje oni računaju, onda odjedanput to više ni za šta nije bitno.
MANDIĆ: Parlamentarna većina i ona većina koja je prebrojana na referendumu, imala je jasan proklamovani cilj – nezavisnost Crne Gore –
koji se prvenstveno bazirao na negativnom raspoloženju usmjerenom usmjereno prema Srbiji. I onda, iz takvog jednog odnosa, koji smo mi prepoznavali kao antisrpski, teško je graditi neke druge, bolje odnose kada postanete nezavisni.
Preko granice i dalje bez pasoša
RSE: Mada državljani ove dve zemlje i dalje prelaze granicu bez pasoša, uzajamna nezainteresovanost nije bez korena. Srbija i Crna Gora su se razišle u krajnje zategnutim odnosima, jer se državni vrh Srbije do samog kraja oštro protivio raspisivanju referenduma o crnogorskoj samostalnosti. Srbija je sa velikim zaostatkom priznala rezultate crnogorskog plebiscita, tako da je Crna Gora i dalje jedina evropska zemlja u kojoj Beograd nema svoju ambasadu. Mada su potpisani neki dokumenti, i dalje je ostalo neregulisano široko polje međudržavnih odnosa:
TERZIĆ: Za mene je to potpuno neprirodno. Ali mi se čini da odgovornost za tako nizak nivo odnosa snosi pre svega rukovodstvo Crne Gore. Kada biste proveli anketu među običnim svetom u Crnoj Gori, siguran sam da bi Srbija stajala u vrhu prioriteta u odnosima Crne Gore sa njenim susjedima. Međutim, političko rukovodstvo Crne Gore, odnose sa Srbijom očigledno stavlja u sasvim drugi plan. Mislim da je sve to zajedno posljedica jedne opšte klime, odnosno politike Evropske unije i Amerike prema Srbiji. Crna Gora se očigledno svrstala u taj blok političkih faktora i država koje na neki način vrše pritisak na Srbiju i koje je ucenjuju. Čini mi se da Crna Gora smatra da bi joj poboljšanje odnosa sa Srbijom moglo doneti samo negativne poene.
VOJVODIĆ: Crna Gora je priznala sve bilateralne ugovore koji su važili u državnoj zajednici i po svim tim bilateralnim sporazumima je odgovorna. Bilateralni ugovori su potpisani u vezi sa socijalnim osiguranjem, penzijskim osiguranjem, postignut je sporazum u vezi sa školovanjem studenata. Granični ugovori sasvim dobro funkcionišu. No, postoji jedan paket bilateralnih odnosa koji tek treba da se potpiše. I zaista mislim da to ne možemo ničemu drugom zamjeriti osim objektivne okolnosti da je nova vlada u Srbiji tek počela da radi. Sigurni smo da ćemo imati jednu vrlo veliku aktivnost i agenda Vlade Crne Gore govorila je o najboljim mogućim odnosima sa susjedima, o prijateljskim odnosima sa Srbijom. Na tome i dalje insistiramo i na tome zdušno radimo.
RSE: Dok sa jedne strane u Srbiji postoji upadljiva nezainteresovanost za prilike u Crnoj Gori, pojedini krugovi i dalje ne mogu da se pomire sa tim da je Crna Gora već godinu dana samostalna država. Rasprave oko usvajanja novog Ustava Crne Gore prate se sa navijačkom pristrasnošću, tako da se sve ono što ne ide na ruku vladajućoj koaliciji povremeno dočekuje sa neskrivenom radošću. I dalje se neretko može čuti da su Crnogorci izmišljena nacija, da crnogorski jezik ne postoji, a da je sama Crna Gora samo jedna od srpskih država:
TERZIĆ: Do 1918. godine, dok je Crna Gora postojala kao samostalna država, i u samoj Crnoj Gori i u Srbiji i u Evropi je smatrana jednom od dve srpske države. Mislim da i danas Crna Gora takođe, iako se odvojila od Srbije, mora biti smatrana srpskom državom. Iz današnjeg ugla gledano, srpski narod u Crnoj Gori mora imati najmanje onoliko prava koliko imaju oni koji se izjašnjavaju kao Crnogorci.
VOJVODIĆ: Svako ima pravo na svoje iluzije i na svoja tumačenja istorije, nauke, nacija i svega onoga što se postavlja kao pitanje. Mislim da je potpuno jasno da crnogorska nacija i crnogorski narod postoji. To je verifikovano u cijelom svijetu i to su iznad svega kazali oni koji to jesu, a to su crnogorski građani. Međunarodna politika i poredak u svijetu funkcioniše na vrlo karakterističan način, na jednoj odluci koja je fundamentalna, a to je da je Crna Gora samostalna država.
Da li crkva kaska za državom?
RSE: A čak kada se političke partije u Srbiji interesuju za aktuelne sporove u Crnoj Gori, to se vrlo često pretvara u uplitanje i otvoreno mešanje u stvari druge države:
PROTIĆ: Bolje bi bilo da se mi interesujemo za sopstvene probleme, nego da stalno gledamo preko plota. Takvi su komentari postojali i za Bosnu i Hercegovinu i za Kosovo i za Hrvatsku i za Sloveniju, čak i za Makedoniju, pa onda nije ni čudo da se takvi komentari iz Beograda čuju i u Crnoj Gori. Crna Gora je danas nezavisna država, bez obzira šta ko o tome mislio i kakva osećanja gajio, a li je istovremeno i najbliža Srbiji i nekako bi bilo logično da odnosi između Srbije i Crne Gore budu najpovezaniji, zato što Srbiju i Crnu Goru spajaju i političke i istorijske i verske i nacionalne i ekonomske i geografske veze.
TERZIĆ: Rekao bih da više Crna Gora ima neke paternalističke ambicije prema Srbiji, nego Srbija prema Crnoj Gori i ovde više niko ne poteže, niti jedna politička partija, bilo kakve ambicije prema Crnoj Gori. U posljednje vrijeme se možda govori o nekim ekonomskim povezivanjima, o luci Bar i tako dalje. S druge strane, naravno, imate na desetine ekonomski moćnih ljudi, koji se izjašnjavaju kao Crnogorci, a koji imaju ogroman kapital u Srbiji. Oni ovdje slobodno posluju, imaju ogromne kapitale, ogromne nepokretnosti. Što se ne može reći, recimo, za ljude iz Srbije u Crnoj Gori.
RSE: Sa druge strane, u aktuelnom sporu između Srpske pravoslavne i Crnogorske pravoslavne crkve, celokupna javnost i politički vrh Srbije stao je na stranu Crnogorsko-primorske mitropolije. Kao i oko ustavnih pitanja o konstitutivnosti naroda i nazivu jezika, najviši državni čelnici u Srbiji se nisu libili da kažu kako će za njih, bez obzira šta se bude događalo, u Crnoj Gori postojati samo Srpska pravoslavna crkva, što je naišlo na topao prijem kod nekih opozicionih stranka u Crnoj Gori.
MANDIĆ: Crnogorska pravoslavna crkva je jedna nova vjerska organizacija, osnovana 2000. godine, snažno servisirana od crnogorske vlasti. Ona je i osnovana s namjerom da se nanese što više štete onoj tradicionalnoj crkvi – Srpskoj pravoslavnoj crkvi – koja na ovim prostorima postoji skoro punih hiljadu godina. Ta vjerska organizacija nanosi veliku štetu, međutim, ne bi nanosila nikakvu da nema tako snažnu podršku crnogorskih vlasti, uljučujući i najodgovornije ljude u crnogorskim vlastima. Ta šteta se ispoljava na način što ljudi koji pripadaju toj vjerskoj organizaciji žele da otmu imovinu Srpske pravoslavne crkve i da je proglase svojom imovinom. Da oni osnivaju svoje crkve, da oni osnivaju svoje manastire, da oni stiču imovinu u skladu sa zakonom i Ustavom Republike Crne Gore, tu ne bi bilo nikakvih problema.
VOJVODIĆ: Uticaj Crnogorske crkve očigledno postoji u Crnoj Gori. Dakle, postoje građani koji su se priklonili toj crkvi. Uticaj Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori je takođe veliki. Ja mislim da nam, kao i za mnoge druge stvari, treba vremena da se naviknemo na neke druge okolnosti. Računam da je došlo to moderno, demokratsko i civilizacijski dostignuto vrijeme, u kojem ćemo u ustavu kazati da je Crna Gora zaista sekularna država i da je ispovijedanje vjere slobodna volja građanina koju garantuje država, i da će se u tom kontekstu ovo pitanje riješiti. Sve ostalo, mislim da je stvar kanona, crkava, u što ne možemo da se miješamo, jer je to jedan segment koji je odvojen od države.
Megalomanija i predrasude
RSE: Da li sve to govori da se neki vrlo uticajni krugovi u Srbiji, bez obzira da li je reč o političkim partijama, naučnim institucijama ili široj javnosti, nisu odrekli neke vrste hegemonističkog odnosa prema Crnoj Gori?
TERZIĆ: Priča o takozvanom velikosrpskom hegemonizmu nema nikakvo realno utemeljenje. Više je inercija jedne stare, prevaziđene svesti i može da koristi više za unutrašnju upotrebu kao jedna forma izmišljanja spoljnog neprijatelja koji ugrožava tu krhku nezavisnost Crne Gore. Srbija – u to sam duboko siguran – neće nikada biti prepreka napretku Crne Gore. Srbija je, čini mi se, prema Crnoj Gori uvek imala i sada može imati samo dobre namere i prijateljske želje.
PROTIĆ: Taj megalomanski duh, ta bolest megalomanije koja je zahvatila tu takozvanu srpsku elitu već posljednjih 20-30 godina, neizlečiva je. I dok ta generacija ljudi ne ode sa političke ili sa životne scene, mi ćemo biti robovi te bolesti megalomanije. Otuda proizilaze i te, bez osnova, hegemonističke i savetodavne poruke iz Beograda, na koje se, naravno, Podgorica odavno više ne obazire.
RSE: Bez obzira što Srbija i Crna Gora već godinu dana koračaju odvojenim putevima, u Srbiji nisu utihnuli glasovi onih koji se nadaju da će vremenom ipak doći do nekog novog ujedinjenja između dve zemlje. Kada će se javnost u Srbiji, zajedno sa svojom političkom elitom, osloboditi iluzija da će doći do nekog novog ujedinjenja
PROTIĆ: Nikad. Nikad se neće osloboditi. Kao što se neće osloboditi tih predrasuda o Rusiji i Zapadu kao dva sukobljena tabora, kao što se nikada neće osloboditi svog unutrašnjeg, gotovo atavističkog antizapadnjaštva, kao što se neće osloboditi svojih jugoslovenskih zabluda, tako se neće osloboditi ni ovog. Dok taj sloj ljudi ne bude sišao sa političke i životne scene i u vrh Srbije ne dođu ljudi koji su svesni realnog sveta u kojem živimo, ma koliko on u ovom trenutku za nas izgledao nepovoljan, nećemo moći da napravimo nikakav korak napred. Te iluzije koje današnja elita u Srbiji i srpska elita u poslednjih 30 godina gaji, su i plaćene tako ogromnom cenom i plaćaju se i danas. Da li u pogledu Kosova ili u pogledu Crne Gore ili u pogledu Bosne, ali se plaćaju svakodnevno i plaćaju ih građani Srbije. I nastaviće da ih plaćaju dok god budu takvi ljudi odlučivali o sudbini ove zemlje i ovog naroda.
TERZIĆ: Ja sam siguran da će se u Crnoj Gori pre svega, pre ili kasnije, pojaviti pokret za ujedinjenje sa Srbijom. Kao što mi se čini da će se, možda, u nekoj daljoj budućnosti, ponovo pojaviti ideja južnoslovenskog okupljanja. Ja ne kažem da je to danas realno. Ali kad god je južnoslovenski svet bio u nekoj snažnijoj spoljoj opasnosti, jačala je ideja južnoslovenskog okupljanja. Danas, naravno, sa svim ovim iskustvima, mislim da ona nije realna. Ali u okvirima nekih širih integracija balkanskog regiona, verujem da je objedinjavanje Srbije i Crne Gore i okolnih predela jedna od ideja koja može doprineti stabilnosti balkanskog regiona. Većinski narod u Crnoj Gori želi da živi sa Srbijom.
RSE: No s obzirom da niko od ozbiljnih političkih činilaca, kako u Srbiji, tako u Crnoj Gori, ne pominje mogućnost bilo kakve državne asocijacije, otvara se pitanje perspektive odnosa dve susedne države u budućnosti:
MANDIĆ: Naš cilj je da Crna Gora bude dio Evropske unije, u kojoj ćemo se nalaziti zajedno i mi i Srbija i Republika Srpska… Svi ćemo tamo biti zajedno.
VOJVODIĆ: Ja vjerujem da je perspektiva sjajna, jer su svi diplomatski odnosi, uostalom, prijateljski, kao i ekonomski i privredni odnosi. Mi imamo veliku potrebu da dobro sarađujemo. Srbija je naš prvi susjed i ne vidim nijednog razloga da tako ne bude.
RSE: Evropske integracije kojima Srbija i Crna Gora tako snažno teže, daće u svakom slučaju novi kontekst i značaj crnogorsko-srpskim odnosima. Do punog članstva dve zemlje u Evropskoj uniji, proći će još dovoljno vremena, koje i tako neophodno da se razveju mnoge iluzije o odnosima između ova dva naroda, koje su se nagomilale u prethodnih devet decenija.
